ლიტერატურა, როგორც საქმე | ინტერვიუ ზურაბ ქარუმიძესთან

ჯ.ზ.: პროფესიონალ მწერლად წარმომიდგენიხართ. მგონია, რომ მუშაობის სტრუქტურა გაქვთ დალაგებული, აწყობილი. ყოველდღიურად გარკვეული დრო გაქვთ ტექსტებზე სამუშაოდ. ტექსტზე მუშაობაც თავისთავად იცით, როგორ უნდა წარმართოთ და სპონტანურობაზე ნაკლებად ხართ დამოკიდებული. ცოტათი მინდა ამ თემას ვუკირკიტოთ.

ჯერ მითხარით, თქვენი გადმოსახედიდან პროფესიონალი მწერალი როგორ გამოიყურება (კარგსა და ცუდზე, მოსაწონსა და არმოსაწონზე არ ვსაუბრობთ, არამედ პროფესიონალზე) და მერე ისიც მითხარით, თქვენ ხართ თუ არა ასეთი.

ზ.ქ.: თავი პროფესიონალ მწერლად არასოდეს მიმაჩნდა; ყველაფერი ხდება სპონტანურად, სპორადულად, უსისტემოდ. არის დღეები, როცა წერ, არის დღეები, როცა არ წერ (და ნერვიულობ ამაზე, სინდისის ქენჯნა მოგეძალება); მერე, თვეების შემდეგ, ეს ყველაფერი იკვრება მთლიანობად, მერე ამას გადახედავ, მთლიანობაში, მერე გაუგზავნი – ვინმეს, რომ რედაქტორის თვალი შეავლოს, მერე მის შენიშვნებს გაითვალისწინებ, ან – არა, მერე გამომცემელს უგზავნი და მორჩა – ტექსტისკენ აღარც იხედები, ტექსტი დამოუკიდებელ ცხოვრებას იწყებს, მკითხველის თვალში წიგნად ყალიბდება. ცხოველთა სამყაროში ვხედავთ ასეთ დამოკიდებულებას – დედა თავის პირმშოს უფრო მალე მიატოვებს, ვიდრე ეს ადამიანებში ხდება, და პირმშო იწყებს (დედისგან) დამოუკიდებელ არსებობას. ლიტერატურული ტექსტიც ასეა – მკითხველთა გარემოში ყალიბდება წიგნად, ამ გარემოში კი გადარჩენა/გადარჩევის კანონი მოქმედებს. აი, ასეთი ზოო-ლიტერატურული სურათია ჩემს შემთხვევაში.

ჯ.ზ.: ვინაა პროფესიონალი მწერალი, მაშინ ისიც ვთქვათ. ვინც თავის ტექსტზე სისტემურად და გეგმურად მუშაობს? თუ ის, ვისაც თავისი ტექსტები შემოსავლის ძირითად წყაროდ აქვს ქცეული? თუ ის, ვინც ამ ორ კომპონენტს აუცილებლად ერთად აკმაყოფილებს? არიან საქართველოში ამ გაგებით პროფესიონალი მწერლები?

ჩემი აზრით, შემოსავალი აუცილებელი კომპონენტია ტექსტზე მუშაობის ცოდნის პარალელურად. პროფესიამ ადამიანი უნდა არჩინოს. მერე მოდის სიყვარული, ოსტატობა და ა.შ. თუ ავტორი წიგნის ჰონორარებით ვერ ცხოვრობს, მაშინ ის პროფესიონალი მწერალი არ არის, რამდენად დიდ ნაწარმოებებსაც არ უნდა ქმნიდეს.

ზ.ქ.: პროფესიონალიზმი არ დაიყვანება ფულად შემოსავლამდე; პროფესიონალიზმი გულისხმობს ოსტატობას; კარგმა მწერალმა შეიძლება თავისი საქმით ვერ იცხოვროს. თავის დროზე, 1950-იან, 60-იან წლებში ამერიკულ უნივერსიტეტებში (და მერე სხვაგანაც) შემოიღეს პოზიცია – writer in residence, რომ კარგ მწერლებს აკადემიური საქმიანობით ერჩინათ თავი, შესაბამისი გრანტებითა და ა.შ. ასე ცხოვრობდნენ: ჯონ ბარტით დაწყებული უილიამ გესის ჩათვლით, ამერიკული პოსტმოდერნისტული პროზის ვარსკვლავები.

თუმცა, არიან ძალიან კარგი მწერლები, რომლებიც მხოლოდ თავიანთი ლიტერატურული პროდუქციიდან შემოსული ფულით ცხოვრობენ.

მე არ ვიცი თანამედროვე ქართველი მწერლების შემოსავლის წყაროები, ვერ გეტყვით. ამათში პროფესიონალად კი რამდენიმეს მივიჩნევ.

ჯ.ზ.: რატომ წერთ?

ზ.ქ.: ვწერ იმიტომ, რომ მუსიკა მიყვარს (ბავშვობიდანაც კომპოზიტორობა მინდოდა); აქედან ისიც ჩანს, თუ რას ვწერ.

To be or not to bop

ჯ.ზ.: თქვენი არ ვიცი და, მე როცა პირველად თელონიუს მონკი მოვისმინე, ძალიან გავღიზიანდი და თან მომეწონა. მგონი Blue Monk იყო, თავს ვერ დავდებ. ასეთი შეგრძნება არასდროს მქონია მუსიკის მოსმენისას – რაც კი რამე ურთიერთსაპირისპირო ემოცია შეიძლება ჰქონდეს ადამიანს, ყველა ერთიანად ამოყარა ზედაპირზე. შევყევი და შევყევი. წავალ-წამოვალ და დღემდე მაინც მონკამდე დავდივარ, ვუკირკიტებ, ვუვლი, მაგრამ ბოლომდე მაინც ვერ ვხსნი, რა ჯანდაბაა.

თქვენი პირველი მონკისა მინდა ვთქვათ – როდის, რატომ, რა სიტუაციაში, რა ემოციით და ა.შ. შეუძლებელია, ადამიანს ბიბოპი უყვარდეს, მონკს უსმენდეს და მასზე თავისებური სათქმელი არ ჰქონდეს.

ზ.ქ.: მეცხრე კლასში ვიყავი (1973 წელია), ჩემმა უფროსმა მეგობარმა, ექიმი კაცია, სანდრო ჭანიშვილი, პროგრესულ ჯაზზე გამიჯნურებული, მომასმენინა მონკის ალბომი It’s Monk’s Time (1964 წლისა). ალბომი იხსნება კომპოზიციით Lulu’s Back In Town (Fats Waller იყო ეგეთი სტრაიდ-პიანისტი და იმან გახადა ცნობილი ეს სიმღერა). მონკი ამ უბრალო სიმღერის ისეთ დეკონსტრუქციას ახდენს (ალავერდი თქვენს რუბრიკასთან), რომელიც მანამდე არცა მსმენია, გავოგნდი ეროლ გარნერსა და პიტერსონზე გაზრდილი ბიჭი! „ჯაზის ცხოვრებაში“ მონკის სტილს „ანალიტიკური კუბიზმი“ დავარქვი და, მგონი, სწორად შერჩეული სახელია. მონკი თან ძაან მარტივია, თან ძაან რთული, აი, ეგეთი პარადოქსია. მონკის მოსმენას მუღამს აუღებ მალევე, მაგრამ აი, მონკის მუსიკის დაკვრა მონკისეულად, პრაქტიკულად ვერავინ შეძლო ჯაზმენებში; არადა, ყოველი, თავის თავის პატივისმცემელი ჯაზმენი საკონცერტო პროგრამაში მის ერთ კომპოზიციას მაინც უკრავს, მაგრამ – ეს არაა ის! მონკს ბიბოპის რუბრიკაშიც ვერ ატევ, ნამეტანი თვითმყოფადი პერსონაჟია.

რაც ეხება ბიბოპის აღმოცენებას, ბიბოპი იყო რევოლუცია; რაღაცები კი დაიტოვეს წინა პერიოდის ჯაზიდან, მაგარამ მაინც ბევრი რამ შეცვალეს იუზგრებმა: პარკერმა, გილესპიმ, პაუელმა, ცხადია, მონკმაც. რიტმი ლამისაა გააასმაგეს, ჰარმონია ისე ჩახლართეს, რომ ბევრი ვერ უკრავდა ბიბოპს; ბლუზური ჰარმონია და ინტონაციებიც გვერდზე გადადეს ისე, რომ ბევრი შავკანიანი ტრადიციონალისტი ჯაზმენი დაიბოღმა კიდევაც – რა გიქნეს, ჩემო ბლუზო და ჯაზოო! პარკერი და გილესპი მაგრა ჰიპსტერობდნენ: ჩვენ თეთრების საცეკვაო მუსიკას არ ვუკრავთ, სტრავინსკი და შიონბერგი და რაველი გვევასებაო... პრუსტი და ჯოისიო.

მოულოდნელი შეტევა

ჯ.ზ.: ძალიან მაინტერესებს ერთი საკითხი. თქვენი აზრით, რატომ მოხდა ისე, რომ ინტელექტუალი და პროფესიონალი მწერალი, რომლის ტექსტებსაც ჰყავს მაღალი ლიტერატურული გემოვნების მკითხველი, უცბად აღმოჩნდა „ლიბერასტების“ წინააღმდეგ მებრძოლთა მთავარი სამიზნე?

არც საჯარო გამოსვლებისას (ტელევიზია, სოც. ქსელი და ა.შ.) და არც ლიტერატურული საქმიანობისას არასდროს გახასიათებდათ ზედაპირული ეპატაჟურობა და მე პირადად ძალიან გამიკვირდა ის ამბები, რაც „მელია ტულეფიას“ ირგვლივ განვითარდა.

ზ.ქ.: მონკისეული „შეტრიალებაა“, აქ პოლიტიკური მომენტიცაა და ჟურნალისტურიც. ვიღაცას არ მოეწონა ჩემი წარდგენა ბრიტანეთში საქართველოს ელჩად; მეორე – ის გაზეთი გამოიყენეს საამისოდ. საბოლოო ჯამში უწიგნურობამ გაიმარჯვა.

ჯ.ზ.: ასეთ პესიმისტურ დასკვნას არ ველოდი. მიუხედავად ამ რადიკალური აზრის, კი არადა – უაზრობის ხშირი ტირაჟირებისა, უწიგნურობა არასდროს იმარჯვებს, მით უმეტეს გრძელვადიან პერსპექტივაში. შეხედეთ ჩვენს ახალგაზრდებს – რა მალე იზრდებიან, როგორ იცვლიან აზრებს. ვერ მოახდენენ ამ ხალხზე მავნე ზეგავლენას და ვერ ჩააბნელებენ, მჯერა ამის.

ინგლისი. ინგლისი

ჯ.ზ.: მაგრად მომეწონა ჯულიან ბარნსის ეს წიგნი, სულ რამდენიმე თვის წინ წავიკითხე პირველად. ძალიან კარგი რამეა და ყველა მკითხველს ვურჩევ, ვინც ახლა ამ სტრიქონებს კითხულობს, ასე მოძებნეთ – „ინგლისი, ინგლისი“, ჯულიან ბარნსი.

ჰოდა, რამ გამახსენა ახლა ეს – ინგლისზე მინდოდა საუბარი და სადაც ინგლისზე რამე გამეფიქრება, იქაც ბარნსი... მე ნამყოფი არ ვარ ჯერჯერობით. თქვენ ძალიან გიყვართ, როგორც ვიცი. მართლა ემუქრება საფრთხე იქაურობას კონსუმერისტების მოთხოვნებზე მორგებულ ასლად ქცევისა? ეს მოცემულობა ყველა დიდ და ძველ „ტურისტულ“ ქალაქს დაუდგება დღის წესრიგში ნეტავ? თბილისში ხომ არ ვხედავთ ამის ნაადრევ სიმპტომებს?

ზ.ქ.: „England, my England!“ – მე დ.ჰ. ლორენსის ეს სიტყვები ჩამესმის. ლონდონი ისეთი ცხოველია, რომ თავადვე ჭამს კონსუმერისტებს თავიანთი კონსუმერიზმით. ასეთი ქალაქები მაინც ახერხებენ და ინარჩუნებენ კვინტესენციურ თვისებებს. თბილისი ამ მხრივ მძიმე დღეშია – ამ ქალაქს, პირიქით, ველური, გაუმაძღარი და დაუგეგმავი დეველოპერიზმი ჭამს, აგერ უკვე 25 წელია; მანამდე კი ქალაქის გული თავად ქართველებმა დაანგრიეს, როგორც კი თავისუფლება ერგოთ. საწუხ არს ესე!

ჯ.ზ.: მე მგონია, რომ თბილისის ისტორიაში ესეც ერთ-ერთი მორიგი და, პრინციპში, ლოგიკური თავია, რომელიც უნდა დაიწეროს, რათა გადავიდეთ შემდეგზე. ყველაფრის საკუთარ ქსოვილში ინტეგრირებას და შემდგომ დაძლევას ახერხებდა თბილისი აქამდე და ალბათ ამასაც შეძლებს. ცოტა ფანტაზიორობა ვცადოთ – თუ ეს ტენდენცია გაგრძელდება, მომდევნო 25 წელიწადში თბილისი როგორ წარმოგიდგენიათ?

ზ.ქ.: ჰო, ყველაფერი შედარებითია. რეჟისორ მიხეილ ჭიაურელის მამა რომ გაასეირნეს და ლავრენტი ბერიას მიერ მოპირკეთებული მტკვრის სანაპირო აჩვენეს, მოხუცმა შესძახა: „ეს რა ვარდში ჩაგიჯვიათ, ხალხო!“ დღევანდელ გმირთა მოედანს ან სპორტის სასახლის მიდამოებს რომ ვუყურებ, მეც იმავეს თქმა მინდება. კი, ქალაქს უნდა შეეძლოს თავის ქსოვილში ახალი ურბანული წარმონაქმნების ინტეგრირება, როგორც ორგანიზმს შეუძლია საკვების მონელება. მაგრამ ეს ორგანიზმი ჯანსაღი უნდა იყოს. თბილისმა დაკარგა კვინტესენციური უბნები: ვერა, სოლოლაკი, მთაწმინდა, ანუ – მნიშვნელოვანი ორგანოები დაუზიანდა, ჰოდა, რას და როგორ მოინელებს 25 წლის განმავლობაში, ვერ გეტყვით. შეიძლება მივიღოთ „პრადვინუტი საბურთალო“ მთელ თბილისში, აქა-იქ ძველი უბნების ნატეხებით – ძირითადად ცენტრში, და კარგი არქიტექტურითაც ალაგ-ალაგ, ასევე სპორადულად მიმობნეული რომ იქნება. ჩემ მიერ ჩამოთვლილ სამ უბანს კი, მგონი, აღარაფერი ეშველება.

ჯ.ზ.: არასდროს გქონიათ ასეთი მომენტი, განსაკუთრებით, უცხოეთიდან დაბრუნებულს, როცა სპორტის სასახლის მიმდებარედ საშაურმეებთან და ტოტალიზატორებთან ჩაივლით შემთხვევით ან თქვენ მიერ მოხსენიებულ სიმახინჯეებს მოჰკრავთ თვალს, ერთს შემოუძახებთ საკუთარ თავს: „ზურაბ, გეყოს, წადი აქედან, დროა შენი ქალაქის ძიებისა?“ რახან თბილისში დავიბადეთ, განა იმას ნიშნავს, რომ ჩვენი ქალაქია? არა, მე კი მიმაჩნია ჩემად, თან ეს მახინჯი თბილისი მით უფრო – დელისი, „ხრუშჩოვკები“, მაგრამ აუცილებელი არაა, ყველა ასე იყოს. მოდი, ცოტაც მითხარით შემდგარსა თუ ვერშემდგარ გაქცევებზე აქედან.

ზ.ქ.: ახლა უკვე ისეთ ასაკში ვარ (60-ისა გავხდი შარშან), რომ სადმე გაქცევის, ემიგრაციაში წასვლის სურვილი შეიძლება მხოლოდ მძიმე საზოგადოებრივმა დარტყმამ გამიჩინოს, მაგრამ, ვერ ვხედავ საფრთხეს, ჯერჯერობით ყოველ შემთხვევაში. 1995 წელს, როცა ამერიკაში ჩემი ყოფნის ვადა იწურებოდა (ფულბრაიტის გრანტით მიღებული), ვფიქრობდი იქ დარჩენაზე, მაგრამ მაინც დავბრუნდი. კიდევ ერთი მომენტი იყო – 2014 წელს, იმ „დიპლომატიური“ და „საგაზეთო“ ამბების დროს, მაგრამ არც მაშინ „გადავჭერი ბაწარი“...

ლონდონში ვიყავი, წიგნის ბაზრობაზე, 2014 წლის აპრილში, იმ ამბების ცხელ კვალზე, და ჩემმა ამერიკელმა გამომცემელმა მითხრა, მოდი, ხვალ საჯარო განცხადება გავაკეთოთო, მაგრამ მე არ დავთანხმდი; ეგ ცალკე თემაა, თუ რატომ არ დავთანხმდი...

კომენტარი არარსებულ მოვლენებზე

ჯ.ზ.: როგორ ვიქცევით ადამიანები რეალურ სიტუაციებში, ისედაც ყველამ ვიცით, არ არის მაინცდამაინც საინტერესო. მე უფრო მაინტერესებს, კონკრეტული გონება რა გადაწყვეტილებას მიიღებდა მისთვის უჩვეულო კონტექსტში. ერთი ასეთი არარსებული სიტუაცია მოგიმზადეთ:

როგორც იქნა, მივაღწიეთ ადამიანის ცნობიერების უკვდავებას. ვცხოვრობთ საშუალოდ 80 წელიწადს. ვკვდებით. სიკვდილის შემდეგ კი ჩვენი ცნობიერება ინერგება ახალ სხეულში. რა თქმა უნდა, ყველას წინასწარ გვაქვს დაწერილი ანდერძი, თუ როგორ „პირობებში“ გვინდა გაცოცხლება, საპირისპირო სქესის არჩევაც კი შეგვიძლია მომდევნო ცხოვრებაში – თმის ღერიდან დაწყებული, ფეხის ფრჩხილით დასრულებული, ყველაფრის შეკვეთა ჩვენს ნებაზეა დამოკიდებული.

რას იზამდით? რატომ? იმავენაირ „ზურაბ ქარუმიძეს“ ხომ არ შეუკვეთავდით?

ზ.ქ.: პრინციპში, იმავენაირ ზურაბ ქარუმიძეს შევუკვეთავდი, მცირედი „ნავაროტებით“: დავიმატებდი ნაბოკოვისეულ ლიტერატურულ ოსტატობას, ბილ ევანსისეულ საფორტეპიანო უნარებს, და კიდევ – ნიკოტინის და ალკოჰოლის უფრო მცირე დოზებით რომ ვკმაყოფილდებოდე, მაგ უნარს... ღიპსაც დავიგდებდი.

ჯ.ზ.: ისე გჯერათ ჩვენი ცნობიერების უკვდავების? და კიდევ, ამ გახსენებაზე, ბოლოსკენ მინდა, ცოტა წარსულში გადაგისროლოთ და გაიხსენოთ ისეთი რამ თქვენი ბავშვობიდან, რომელზეც ასეთი რეაქცია გქონდათ – „უჰ, თუ ძმა ხარ ერთი, რა სისულელეა“ და მერე დროთა განმავლობაში ეს „სისულელე“ რეალობა გამხდარა.

ზ.ქ.: აგნოსტიკოსი ვარ, ამდენად, ცნობიერების (სულის) უკვდავებისას ვერაფერს გეტყვით, გარდა იმისა, რომ ცდაში არ გვეძლევა და რწმენის ამბავია...

ცხოვრებაში ბევრი რამ ხდება, რაც ყმაწვილკაცობაში სიზმრად არც კი მოგვლანდებია. ერთ-ერთი, რაც ბავშვობაში „სისულელედ“ მომეჩვენა და მერე „რეალობად“ იქცა – საქართველოს დამოუკიდებლობაა.