ბუტო – წყვდიადი, რომლიდანაც ცეკვა იბადება

...ეს დაახლოებით ცამეტი წლის წინ იყო, როდესაც ვენის თანამედროვე ცეკვის საერთაშორისო ფესტივალზე ImPulsTanz, პირველად, ცოცხლად ვიხილე ლეგენდის ბურუსში დანთქმული ბუტოს დასი „სანკაი ჯუკუ“. თავგადაპარსული, თეთრად შეღებილი და თითქმის სკულპტურებად ქცეული მამაკაცები, ერთსაათიან წარმოდგენაში სახელწოდებით Kagemi, თავიანთი სხეულებით სინათლის, ქარისა და სიცარიელის საოცარ კომპოზიციებს ქსოვდნენ. ამ მისტიკური წარმოდგენის შემდეგ, დაახლოებით, მაგრამ მაინც მივხვდი, რატომ უწოდებენ ბუტოს (Butoh) „წყვდიადის ცეკვას“ და რატომ არის ის უნივერსალური იაპონური კულტურის მიღმაც.

კარგა ხნის შემდეგ, უკვე 2017 წელს, მიხეილ თუმანიშვილის სახელობის ხელოვნების საერთაშორისო ფესტივალმა „საჩუქარმა“, იაპონიის კულტურის სამინისტროსთან თანამშრომლობით, მოახერხა, რომ ბუტოს ეს ცნობილი დასი – „სანკაი ჯუკუ“ (იაპონურ ენაზე ეს „ზღვის სანაპირო სახლს ნიშნავს“) ქართველი მაყურებლისთვის გაეცნო. ხალხით გადაჭედილ რუსთაველის თეატრში წარმოდგენილი პერფორმანსი-ხილვა სახელწოდებით „კუმკუატის მარცვალი“, ბევრისთვის აღმოჩენად, ზოგიერთისთვის კი ათვლის წერტილადაც იქცა. ფაქტობრივად, ბუტოს შემდეგ თეატრს ვეღარ შეხედავ, როგორც მხოლოდ ხელოვნების ფენომენს.

სამწუხაროდ, თბილისში ავადმყოფობის გამო ვერ ჩამოვიდა გასული საუკუნის 70-იან წლებში „სანკაი ჯუკუს“ დამაარსებელი და დღემდე მისი უცვლელი ხელმძღვანელი – უშიო ამაგაცუ. თუმცა მას თეატრალური ხელოვნების განვითარებაში შეტანილი წვლილისათვის მიხეილ თუმანიშვილის სახელობის პრიზი დაუსწრებლად გადაეცა.

ბუტო – ეს არის ევროპული მოდერნ-დანსით (რუდოლფ ფონ ლაბანი, მარი ვიგმანი, კურტ იოსი) მცირედ გაპოხილი, მაგრამ მაინც იაპონური თეატრის ნაირსახეობა (ჰიჯიკატა ტაცუმი, კაზუო ონო – კლასიკური ბუტოს სკოლის წარმომადგენლები 50-60-იან წლებში); ფილოსოფიისა და უსიტყვო პერფორმანსის ერთი შეხედვით შეუძლებელი ნაზავი; სხეულებით გადმოცემული მისტიკის თითქმის ხილული სეანსი; მოძრაობის თითქმის უძრაობად ქცევა და პირიქით; სხეულიდან ამოზრდილი სულის სცენაზე გადმოტანისა და შემდეგ უსაზღვრობაში მისი გატანის მცდელობა... და კიდევ უამრავი რამ, რაც სიტყვებით მაინც ვერ ითქმის და ვერ აღიწერება.

ეს შეგრძნებები რომ განიცადო, ბუტო უბრალოდ უნდა ნახო! მაგალითად, როგორ ამოიზრდება სცენის სიჩუმიდან თეთრად შეღებილი სხეულების ყვირილი. რა წარმოუდგენელი, შენელებული ტემპით იმოძრავებენ მსახიობები, ვიდრე სცენის სიღრმეში გაუჩინარდებიან, ან როგორ შემოაბიჯებს სცენაზე ულამაზესი და ლამის გაწვრთნილი ფარშავანგი წარმოდგენის ფინალურ ნაწილში.

ბუტოს სპეციალისტები მიიჩნევენ, რომ თეატრის (უფრო ზუსტად, ქორეოგრაფიის) ეს მიმდინარეობა პირდაპირ უკავშირდება ბუდიზმსა და ეზოთერიულ სამყაროს. ამავე დროს, აღნიშნავენ, რომ სხეულების აუცილებელი შენელება-გახევება და მსახიობთა დრამატული გრიმასები, ჰიროსიმისა და ნაგასაკის ისტორიული ტრაგედიების გამოძახილია. რადგანაც, თავის დროზე, ბუტოს მოძღვრების ჩამოყალიბებაზე დიდი გავლენა მოახდინა საპროტესტო სულისკვეთებამ, რომელიც სწორედ ატომური აფეთქების შემდეგ იშვა იაპონიაში.

თავად უშიო ამაგაცუ სწორედ იაპონელი ხელოვანების იმ ლეგენდარული თაობის წარმომადგენელია, რომელმაც თავისი შემოქმედებით არა მხოლოდ პროტესტი გამოთქვა ჰიროსიმასა და ნაგასაკიში მომხდარი ატომური აფეთქების გამო, არამედ „წყვდიადის ცეკვის“ ენაზე მოუთხრო მთელ მსოფლიოს ამ კატასტროფის შესახებ.

შეიძლება ითქვას, რომ უშიო ამაგაცუ თავდადებული მკითხველია. განსაკუთრებით ფილოსოფიურ ლიტერატურას კითხულობს და აანალიზებს. ბოლო დროს ჯარედ დაიმონდითაა გატაცებული და გეოგრაფიისა და სოციოლოგიის ურთიერთქმედებას, გადაკვეთასა და გავლენას იკვლევს. ურჩევნია, სწორედ ასეთი სოციოლოგიური იდეები და ფილოსოფიური მოძღვრებები აქციოს სპექტაკლების ინსპირაციად, მის მამოძრავებელ ძალად და არა ევროპული ქორეოგრაფიიდან პირდაპირ აღებული მოძრაობები. ცნობილია, რომ მას დიდი მეგობრობა აკავშირებდა ქორეოგრაფ პინა ბაუშთან, მაგრამ მის შემოქმედებაზე, ქორეოგრაფიის სტილზე ეს არ ასახულა. ბუტო მაინც განსხვავებულია დასავლური ქორეოგრაფიისგან, თუმცა მის ჩამოყალიბებაზე მაინც მოახდინა გარკვეული ზეგავლენა.

უშიო ამაგაცუ ბუტოს უწოდებს დიალოგს ადამიანსა და მიზიდულობის ძალას შორის. ყურადღება იმაზე კი არ არის მიმართული, რომ მსახიობი რაც შეიძლება ეფექტურად ახტეს, ან ფიზიკური მოძრაობა გააკეთოს, არამედ იფიქროს იმაზე, თუ როგორ უკავშირდება სხეული მიზიდულობის ძალას, როგორ ითავისებს მას. უშიო ამაგაცუ სხვადასხვა ცეკვის სტილს კარგად იცნობს და ამიტომ მისი დასის ყოველი წარმოდგენა ამ შეფარდებებს ეყრდნობა, ანუ სხეულებრივისა და სულიერების გამთლიანების იდეას.

ბუტოს მოცეკვავეები, ძველი იაპონელი პოეტების მსგავსად, ბუნებასთან შერწყმას ცდილობენ, რაც მაყურებელში უდიდეს ემოციურ კვალს ტოვებს.

მათი სხეული ცარიელ ჭურჭელს ჰგავს, რომელსაც სხვადასხვა სიუჟეტით ავსებენ: ხან მცენარეთა სულის შესახებ მოთხრობით, ხან ბებერი ქალის ეგზისტენციური განცდებით, ხანაც ზღვიდან მონაბერი ქარით.

რეალურად, სხეულის სილამაზეს ან ფიზიკურ შესაძლებლობებს თითქოს არც აქვს მნიშვნელობა. მთავარია, სხეულების, ანუ რეალობის მიღმა მათი სულის მოძრაობა ვიგრძნოთ.

დაი მაცუოკა, მოცეკვავე: „ბუტო ჩვენი ცეკვის მეთოდს ჰქვია, თუმცა უშიო ამაგაცუმ ბევრი სხვა მეთოდიც გამოიყენა მის შესაქმნელად; სხვადასხვა სტილსა და ესთეტიკას დაეყრდნო. მისთვის არა მარტო იაპონური ტრადიციული ცეკვაა კარგად ნაცნობი, არამედ დასავლური კულტურის და ქორეოგრაფიის თავისებურებებიც. თუმცა მთავარი თემა მაინც სიკვდილისა და სიცოცხლის ურთიერთქმედებაა. ამის შესახებ უამრავი ხელოვანი ფიქრობს და მოგვითხრობს, მაგრამ უშიო ამაგაცუ ძალიან საინტერესო და კრეატიულ მეთოდებს პოულობს საკუთარი ნააზრევის გადმოსაცემად. ამიტომ ვფიქრობ, რომ მან განსაკუთრებული სამყარო შექმნა, რომელიც არავის და არაფერს ჰგავს“.

სემი მარუ, მოცეკვავე: „როგორი ტიპის კულტურაშიც უნდა გავიზარდოთ, არსებობს გარკვეული თემები, რომლებიც ყველას გვაერთიანებს. ამიტომ საინტერესოა, იმ ზოგადსაკაცობრიო საკითხებიდან, რაც დასავლეთსა და აღმოსავლეთს გვაკავშირებს, რა რჩება უცვლელი, მარადიული, ჩვენთვის და თქვენთვის“.

დაი მაცუოკა: „ბუტოს მეთოდი, თუ გნებავთ, სტილი, დაახლოებით 30-40 წლის წინ შეიქმნა, როდესაც საგასტროლო ტურნეში პირველად წავედით. მაშინ შევეცადეთ, „სანკაი ჯუკუს“ დასის წევრებს ერთად გვემეცადინა და გვევარჯიშა. ყოველი ტურნეს დროს მხოლოდ ბუტოს მეთოდიკას ვხვეწდით. გვქონდა გარკვეული ბაზისური სავარჯიშოები და მოძრაობები, რასაც სხვებიც აკეთებენ. თუმცა მოგვიანებით ჩამოვაყალიბეთ მხოლოდ ჩვენი, უნიკალური მეთოდი, რაც არავის აქვს და რაც განასხვავებს ჩვენს ხელოვნებას სხვებისგან“.

სემი მარუ: „ჩვენი წარმოდგენა შთაბეჭდილებას უფრო მიჰყვება, ვიდრე ამბავს ან ისტორიას. შესაბამისად, ყველა ისტორია შეიძლება გაერთიანდეს ერთ სპექტაკლში. ჩვენი დასის ხელმძღვანელი გარკვეულ შთაგონებას იღებს სამყაროდან და მერე დეტალურად გვიყვება, გვიხსნის, როგორ შეიძლება ახალი იდეის მხატვრულ ფორმაში განზოგადება. ბუტო გეხმარება, გადაიქცე მწერად, ფოთლად, სტიქიად. ძალიან მდიდარი და თითქმის უკიდეგანოა ჩვენ მიერ წარმოსახული ხატები, რომელსაც სხეულით შეიძლება მივაღწიოთ, მივუახლოვდეთ, შევერწყათ...“

„კუმკუატის მარცვალი“ რამდენიმე ეპიზოდისაგან შედგება. პირველი მეომრის ერთგვარი სოლო-საპროტესტო სვლაა – მარში დიქტატურის წინააღმდეგ. სცენის სიღრმეში მუდმივად ანათებს წითელი წრე თეთრ ფონზე, რაც, ცხადია, იაპონიის დროშის სიმბოლოდ აღიქმება. ამავე დროს, ეს საბრძოლო განწყობასთანაც ასოცირდება, რადგან მეომარი განგაშის ხმაზე მზად უნდა იყოს თავგანწირვისათვის...

წარმოდგენის მეორე ეპიზოდში ნახევრად შიშველი, თითქოს გაცოცხლებული, უხელო ბერძნული ქანდაკებები ჰიპნოზურად მოძრაობენ სინათლის დიაგონალზე, მათზე მიმართული სინათლის (ფაქტობრივად, რეალობის) საპირისპიროდ. მრავალჯერ გამეორებული ელექტრონული მუსიკის თემებისა და უცნაური ხმოვანი ეფექტების თანხლებით, ეს გაცოცხლებული ქანდაკებები ნელ-ნელა, გააზრებულად გადადიან სიჩუმიდან ხმაურში; დაფარული სინამდვილიდან, ანუ სიბნელიდან – სინათლეში, რაც ასევე გამაოგნებელ შთაბეჭდილებას ახდენს მაყურებელზე.

მესამე, ფინალურ ნოველას „ფარშავანგი“ ჰქვია. ზაფხულის ღამის სიჩუმეს ამ ეგზოტიკური ფრინველის ხმა არღვევს, რომელიც სცენაზე ერთ-ერთ მოცეკვავეს შემოჰყავს. ის ერთადერთი ცოცხალი არსებაა, რომელიც ლამის ტრანსში მყოფი მსახიობების უმოძრაო, სტატიკურ და უხმო სცენას აცოცხლებს. მთელი ეს ეპიზოდი, ფარშავანგის მოხატულობა და მისი სიარული სცენაზე იმდენად შთამბეჭდავია, იმდენად მოულოდნელი, რომ თავიდან ხელოვნურიც კი გგონია. მსახიობს, რომელსაც ხელში ფარშავანგი უჭირავს, თითქოს შურს მისი სილამაზის. თან უნდა, რომ თვითონაც ფარშავანგად იქცეს, ამავე დროს, მისი მოკვლა სურს. ასე რომ, ეს ეპიზოდი სიყვარულისა და სიძულვილის საოცრად დაძაბულ მონაცვლეობას გვიხატავს.

„კუმკუატის მარცვალი“ მედიტაციითა თუ გასხივოსნებით მთავრდება: თეთრად შეღებილი სხეულები თითქოს ამთავრებენ შეუცნობლისკენ, ამოუცნობისკენ მიმავალ გზას და ოქროსფრად განათებული დეკორაციის ფონზე, უსასრულობაში იკარგებიან...

თეატრის ენაზე „კუმკუატის მარცვალი“ მხოლოდ ამბავია – უჩვეულო, მაგრამ სავსე, მისტიკური, მაგრამ შესაძლებელი. თუმცა სხეულების ძალისხმევით გადმოცემული და თეატრის დარბაზში გაბნეული ეს ენერგია, წარმოდგენის დასასრულს კითხვებს მაინც ბადებს: რამდენად „ესმის“ მაყურებელს ის, რასაც ხედავს?

გასაგებია, რომ ბუტო „ფიზიკური თეატრის“ ნაირსახეობაა და ტოტალური უსიტყვობა, ასე ვთქვათ, ჟანრის წესებში შედის, მაგრამ რა იგულისხმება ამის მიღმა? იქნებ საჭიროა რაღაც გზამკვლევი სხეულების ამ  ლაბირინთში, ან რაღაც სიტყვები, რომელთაც დანიის პრინცი ეძებდა და კითხულობდა? და თუ არა, მაშინ სადაა უცნაური მოჯადოებისა თუ აღფრთოვანების მიზეზი, რის გამოც დარბაზი ათი წუთის განმავლობაში უკრავდა ტაშს? ვფიქრობ, ამ ყველაფრის პასუხი თავად წარმოდგენის საოცარ, ფილოსოფიურ მეტაფორაშია – როგორ გავწვრთნათ ფარშავანგი ისე, რომ სცენაზე სიჩუმე არ დაარღვიოს!