„რუსული დღიური“ 70 წლის შემდეგ

70 წლის წინ, 1947 წლის ზაფხულში, ჯონ სტაინბეკმა და რობერტ კაპამ საბჭოთა კავშირში იმოგზაურეს და იმ პერიოდისთვის პირველი ვრცელი რეპორტაჟი მოამზადეს „საბჭოთა ადამიანის“ ცხოვრებისა და ყოველდღიური ყოფის შესახებ. მათი მოგზაურობის ამსახველი პუბლიკაციები დაიბეჭდა New York Herald Tribune-სა და Ladies’ Home Journal-ში. მომდევნო წელს კი გამოიცა სტაინბეკის წიგნი „რუსული დღიური“, რომელიც კაპას ფოტოებით იყო გაფორმებული. ამავე წელს, რობერტ კაპამ დააარსა ფოტოსააგენტო Magnum Photos – როგორც თავისუფალ ფოტოგრაფთა პირველი მსოფლიო გაერთიანება და ამით ფოტოგრაფიაში ახალ ეტაპს დაუდო სათავე.

2017 „მაგნუმელებისთვის“ ორმაგად საიუბილეო წელია, რომლის აღსანიშნავადაც მათ რამდენიმე ძველი პროექტის თანამედროვე ვერსიის შექმნა გადაწყვიტეს. ერთ-ერთ ასეთ პროექტად „რუსული დღიური“ შეირჩა. კაპა-სტაინბეკის ისტორიული მარშრუტის კვალს კი Magnum Photos-ს დღევანდელი პრეზიდენტი - გერმანელი ფოტოგრაფი, თომას დვორჟაკი და ცნობილი ბრიტანელი ჟურნალისტი, ჯულიუს შტრაუსი დაადგნენ. დვორჟაკი წლების განმავლობაში ცხოვრობდა საქართველოსა და რუსეთში და ძალიან კარგად იცნობს პოსტ საბჭოთა სივრცეს. ჟულიუს შტრაუსი კი 2002-2005 წლებში Daily Telegraph-ის მოსკოვის ბიუროს ხელმძღვანელობდა და აშუქებდა კოსოვოს, ერაყისა და ბალკანეთის კონფლიქტებს. დღეს ის კანადაში ცხოვრობს და ველურ ბუნებას იცავს.

ორიგინალის მსგავსად, მათი მოგზაურობაც სამ ქვეყანას – რუსეთს, უკრაინასა და საქართველოს მოიცავს. ფოტოების პირველ გამოფენას საქართველო უმასპინძლებს. პროექტის მხარდამჭერი თიბისი ბანკია და გამოფენა 18 სექტემბერს, Tbilisi Photo Festival 2017-ის ფარგლებში, თიბისი გალერეაში გაიმართება. იმავე შენობაში (მარჯანიშვილის 7), არტგალერეაში გამოიფინება რობერტ კაპას 1947 წელს გადაღებული ფოტოებიც. გამოფენების პარალელურად, შედგება ალბომის პრეზენტაციაც, რომელშიც შევა თომას დვორჟაკის მიერ გადაღებული ფოტოები ჯულიუს შტრაუსის ჩანაწერებთან ერთად. ასევე, მცირე ნაწილი კაპასა და სტაინბეკის „რუსული დღიურიდან“. ალბომი კომპანია IDS ბორჯომი საქართველოს მხარდაჭერით გამოიცემა.

თიბისი ბანკის არტკურატორი, ნინა ახვლედიანი:

„ბუნებრივი იყო თიბისი ბანკის ჩართვა პროექტში. საზოგადოებას ალბათ ახსოვს, რომ კაპას მიერ 1947 წელს საქართველოში გადაღებული ფოტოები წლებია ინახება თიბისი ბანკში – კერძოდ, მას შემდეგ, რაც კომპანია „ბორჯომის“ დახმარებით შედგა კაპას პირველი გამოფენა საქართველოში. მას შემდეგ თიბისიმ რამდენჯერმე გამოფინა კიდეც ეს კოლექცია. ამჯერად სრულიად სხვა, ბევრად ფართო კონტექსტში წარვადგენთ კაპას ნამუშევრებს. დამთვალიერებელი შეძლებს ნახოს 70 წლის წინანდელი გენიალური ფოტოგრაფის მიერ გადაღებული საქართველო და დღევანდელი უდიდესი ფოტოგრაფის მიერ აღბეჭდილი რეალობა ერთდროულად. ეს არის უნიკალური პროექტი, რომელიც იძლევა საშუალებას, გავაგრძელოთ ისტორია, შევავსოთ ის და დავუტოვოთ მომდევნო თაობებს უნიკალური მასალა. მოხარულები ვართ, რომ პროექტი ჩვენთან ერთად ხორციელდება.

გათვაზობთ ინტერვიუს თომას დვორჟაკთან და ჯულიუს შტრაუსთან, რომელიც მათი თბილისში ყოფნის დროს ჩავწერეთ:

ინდიგო: იუბილეს ამ პროექტით აღნიშვნა როგორ გადაწყვიტეთ?

თომასი: თავიდანვე გაჩნდა იდეა, რომ გაგვეკეთებინა იმ თემების თანამედროვე ინტერპრეტაცია, რაზეც ადრე „მაგნუმის“ ფოტოგრაფებმა იმუშავეს. არ მახსოვს, ვიღაცამ თქვა, თომასი რუსეთში წავა და „რუსულ დღიურს“ გადაიღებსო. ჯერ მომეწონა იდეა, მაგრამ მერე ეჭვი შემეპარა: არც კაპას თამაში მინდოდა და არც რამე ახალი მქონდა აღმოსაჩენი – ამ რეგიონში იმდენი დრო მაქვს გატარებული, უცნაური და ყალბი იქნებოდა კიდევ რაღაცის საპოვნელად ჩამოსვლა. ბოლოს მაინც გადავწყვიტე და მივხვდი, რომ მნიშვნელოვანი იყო თანმხლები მწერლის სწორად შერჩევა. სწორედ მაშინ გადავეყარე ჯულიუსს, რომელსაც წლებია ვიცნობ და ის ადამიანია, ვისაც აბსოლუტურად ვენდობოდი.

ჯულიუსი: თომასის შემოთავაზებას სიამოვნებით დავთანხმდი. ვფიქრობ, ეს რეგიონი სწორედ ახლაა ძალიან საინტერესო. კი, ისლამური ტერორიზმისგან უდიდესი სისასტიკე მოდის, მაგრამ „აისისი“ მაინც არ არის ეგზისტენციალური საფრთხე დასავლეთისთვის, უფრო მნიშვნელოვანი ბრძოლის ხაზი სწორედ მოსკოვსა და დასავლეთს შორის გადის. აქაა ბრძოლა განსხვავებულ ღირებულებებსა და ცხოვრების წესებს, ინტერესებსა და ხედვებს შორის.

ინდიგო: ანუ კაპა-სტაინბეკის მსგავსად, თქვენი მოგზაურობაც რკინის ფარდის მიღმა გადასვლას ჰგავდა, არა? მაინც რას მიიჩნევთ დღეს ფუნდამენტურ განსხვავებად დასავლეთსა და რუსეთს შორის?

ჯულიუსი: დიახ, გარკვეულწილად ასე გამოდის. ვიყავით მოსკოვში, შემდეგ ყირიმში, კიევში, თბილისში, სოხუმში... გამუდმებით ვკვეთდით საზღვრებს, რომლებიც შეხედულებებს, იდეებს ყოფს. რუსეთი და პუტინი ბოლო 10 წლის განმავლობაში კიდევ უფრო აგრესიული ძალა გახდა. დასავლეთში დიდი დრო დასჭირდათ ამის გასაანალიზებლად. პუტინი მთელი თავისი გარემოცვით ანტივესტერნულია. რუსეთი საკუთარ პოზიციონირებას ახდენს, როგორც ქრისტიანული, კონსერვატორული ღირებულებების ჩემპიონი, რაც დასავლეთის ლიბერალურ ღირებულებებს პირდაპირ ეწინააღმდეგება. თუმცა, ევროპაშიც და ამერიკაში განსაკუთრებით, მოსახლეობის გარკვეულ ნაწილში ეს ლიბერალური ღირებულებები არცთუ ისე პოპულარულია. ტრამპის არჩევის ერთ-ერთი მიზეზი ესეც იყო. ამ ფონზე რუსეთი ჭკვიანურად წარმოაჩენს თავს ტრადიციების დამცველად და ცდილობს, კონსერვატორულად განწყობილი ადამიანებიც მიიმხროს, რაც ზოგჯერ გამოსდის კიდეც. მაგალითად, ჩემი ერთი ნაცნობი ამერიკიდან რუსეთში გადასახლდა, რადგან ამერიკა „ზედმეტად ლიბერალურად“ მიაჩნდა.

ინდიგო: რა ცვლილებები შენიშნეთ ამ სამ ქვეყანას თქვენი ბოლო მოგზაურობის დროს და რა იყო მათ შორის თვალშისაცემი განსხვავებები?

ჯულიუსი: სამივე ქვეყანა განსხვავებულ ეტაპზეა: რუსეთი, კონკრეტულად კი მოსკოვი, ახლა უფრო ადვილად საცხოვრებელი ქალაქი გამხდარა და ეს ახალი ტექნოლოგიების დამსახურებაცაა. ეკონომიკურადაც უკეთესი სიტუაციაა, მაგრამ ეს სხვა რეგიონების ხარჯზე ხდება. სამაგიეროდ, პოლიტიკურად უფრო ჩაკეტილია.

საქართველოში ძალიან სწრაფად მოხდა ცვლილებები და ახლაც მაღალი ტემპით მიდის ქვეყანა. ერთი შეხედვითაც კი ჩანს, რომ საქართველო დღესაც საკმაოდ პროდასავლურია. მართალია, ისევ ცოტა ქაოტური და გიჟურია აქაურობა, მაგრამ უფრო თავისუფალია, კრიმინალის მაჩვენებელი დაბალია, უვიზო მიმოსვლაც მნიშვნელოვანი ამბავია და ალბათ კიდევ ბევრ რამეს შეცვლის.

უკრაინაში სიტუაცია გაცილებით რთულადაა. რაც იქ ხდება, გარკვეულწილად, ახალი ქვეყნის დაბადებაა. მათი იდენტობა ბევრად უფრო კომპლექსურია, ვიდრე ქართველების. შესაძლოა, ადამიანი კიევიდან იყოს, მაგრამ პირველი ენა რუსული ჰქონდეს. უკრაინაში ახლა დაახლოებით ის ხდება, რაც საქართველოში 1990-იანების დასაწყისში მოხდა. იმის გამო, რაც რუსეთმა ყირიმსა და აღმოსავლეთ უკრაინაში გააკეთა, ბევრ უკრაინელს სძულს რუსეთი. რუსეთი არასაჭირო მტრებს იქმნის თავისი საქციელით.

ინდიგო: რამდენად ზუსტად მიჰყვებოდით სტაინბეკისა და კაპას რეალურ მარშრუტს?

თომასი: ჩვენც ზაფხულში ვიმოგზაურეთ – 15 ივლისს ჩავედით მოსკოვში და 6 კვირა დავყავით გზაში. მარშრუტი იგივე იყო, მხოლოდ სტალინგრადი ჩავანაცვლეთ ყირიმით. გვინდოდა, თანამედროვე, აქტუალური პროცესები აგვესახა და მექანიკურად არ მივყოლოდით ძველ კვალს. დღეს საუბრობენ იმაზე, რომ ახალი ცივი ომი დაიწყო და ამაში დიდი წვლილი ყირიმის ოკუპაციას მიუძღვის. ყირიმმა რუსეთსა და დასავლეთს შორის დაპირისპირება კიდევ უფრო გააღრმავა. ორ დღეს დავრჩით იქ. კისელიოვს შევხვდით, პუტინის მთავარ პროპაგანდისტს. ჯულიუსს მისცა ინტერვიუ და ძალიან საინტერესო გამოვიდა.

ინდიგო: სტაინბეკისა და კაპასგან განსხვავებით, რომელთა მოგზაურობაც წინასწარ გაწერილი იყო საბჭოთა კავშირის მხრიდან, თქვენ გადაადგილების და არჩევანის თავისუფლება გქონდათ. მეორე მხრივ, ახლა დასავლეთში ბევრი ინფორმაციაა ამ ქვეყნებზე. როგორ ფიქრობთ, შესაძლებელია რამე განსაკუთრებულის, უნიკალურის აღწერა-გადაღება დღევანდელ ეპოქაში რამდენიმეკვირიანი მოგზაურობით?

ჯულიუსი: ჩვენს შემთხვევაში მართლა უფრო მარტივად იყო საქმე – თვითონ ვწყვეტდით, რა უნდა გვეკეთებინა, ვის შევხვედროდით, მაგრამ მართალია – როცა წვდომა თავისუფალია და ყველას შეუძლია იგივე გააკეთოს, საკითხი უკვე სხვაგვარად დგება: შეგვიძლია რამე ისეთი ვაჩვენოთ, რაც არავის უჩვენებია? ამას რამდენიმეთვიანი კვლევა და განსაკუთრებულ ადგილებში შეღწევა სჭირდება. ასე – ჩახვიდე ახალ ქვეყანაში და რაღაც საიდუმლო გამოიტანო იქიდან, შეუძლებელია, მაშინ ჩრდილოეთი კორეა უნდა იყოს. დღეს ყველას აქვს აიფონი, ერთნაირი ტანსაცმელი გვაცვია, ყველა ვსვამთ კაპუჩინოს... მოსკოვიც კი, პოლიტიკური განსხვავებების მიუხედავად, ძალიან ვესტერნიზებული ქალაქია. შესაბამისად, რაც სტაინბეკისთვის იყო უცხო და აღსანიშნავი – როგორ ეცვა ხალხს, როგორ საუბრობდნენ, როგორ გამოიყურებოდნენ – ჩვენთვის აღარ გამოდგებოდა. ამიტომ ვიფიქრეთ, ყურადღება გაგვემახვილებინა ოფიციალურ ხაზზე, პოლიტიკურ მიენსტრიმზე და თან პატარ-პატარა ნიუანსები დაგვეჭირა – დეტალებში შეფარული განწყობები, რაც რეალურია.

თომასი: მეც სხვაგვარად მივუდექი გადაღებას. თუ სხვა დროს უფრო ვუღრმავდები და ვიკვლევ თემებს, ახლა პირიქით, ვიღებდი იმას, რაც ზედაპირზე დამხვდა. მაინტერესებდა იმის დანახვა, რითაც თვითონ წარმოაჩენდნენ თავს. ესეც ერთგვარი სახეა ქვეყნის – გაყალბებული რეალობაც რეალობაა, ფოტოგრაფიულად კი ზოგჯერ უფრო საინტერესოც.

მაგალითად, ვიღებდი მაცივრის მაგნიტებს, კულტურულ ღონისძიებებს, მუზეუმებს, სამხედრო მარშებს, მოდის ჩვენებაზეც კი ვიყავი რუსეთში. უკრაინაში კი ფრონტის ხაზზე არ წავსულვარ გადასაღებად, მუზეუმში წავედი და ომის თემაზე შექმნილი ინსტალაციები გადავიღე – ომის მაგივრად ომის ინტერპრეტაცია ავსახე.

ინდიგო: სტაინბეკი „რუსულ დღიურში“ წერს, რომ ქართველები უფრო ლაღი, მხიარული და სიცოცხლით სავსე ხალხია. ეს ცნობილი კლიშე თქვენი დაკვირვებით რამდენად რეალურია? ეთანხმებით მას?

ჯულიუსი: შეიძლება ხშირად სასაცილო ჩანს მსგავსი კლიშეები, მაგრამ რასაც სტაინბეკი ქართველებზე წერს, ჩემთვისაც ასეა. ღამის პირველ საათზე ჩამოვფრინდით თბილისში, 2 საათის შემდეგ კი უკვე რესტორანში ვისხედით და ვსვამდით აქაურ მეგობრებთან ერთად. ჩემი ქალიშვილი იყო აქ რამდენიმე თვის წინ. 25 წლისაა, ბერლინში ცხოვრობს და მეგობრებთან ერთად ჩამოვიდა. ერთ საღამოს დალიეს და მერე ქუჩაში ამღერდნენ. პოლიციელი მივიდა და გააფრთხილა, არ ეხმაურათ. ცოტა ხანში კი ის პოლიციელიც მათთან ერთად მღეროდა.

თომასი: ალბათ, ამის გამოა, რომ რუსები დღემდე ავადმყოფურად არიან შეყვარებულები ქართველებზე. უცნაური, აგრესიული სიყვარული აქვთ. სტაინბეკმა არაჩვეულებრივი, ალბათ ყველაზე ზუსტი ფრაზა თქვა, რაც ვინმეს ოდესმე უთქვამს საქართველოზე: „როდესაც რუსი კვდება, თუ კარგად იცხოვრა, სამოთხის მაგივრად საქართველოში ხვდებაო“.

ინდიგო: ამ მოგზაურობისას აფხაზეთშიც იყავით. როგორ გამოიყურება იქაურობა და რა განწყობებია მოსახლეობაში?

ჯულიუსი: სოხუმში სულ 24 საათით ვიყავით. უცნაურია, რომ იქ დღემდე მძაფრად იგრძნობა ომის კვალი. ბევრ ქვეყანაში ვყოფილვარ, ბევრ საომარ ზონაში, მაგრამ ეს რაღაც განსაკუთრებულია. 25 წელი გავიდა და ისეთი შეგრძნება გაქვს, თითქოს ომი ახლახან დამთავრდა. უამრავი მიტოვებული, დანგრეული შენობაა, სოხუმის მთავარი ადმინისტრაციული შენობაც კი, ქალაქის ცენტრში, ჩამონგრეული და მიტოვებულია. ქალაქი ნახევრად ცარიელია. მოსახლეობას, როგორც შევატყვე, არც ქართველები უყვართ და არც რუსებზე გიჟდებიან. თუმცა, რუსული გავლენა მაინც ყველგან იგრძნობა. რუსი ტურისტები არიან, რუსული არმია და „ფსბ“. დიდწილად მაინც რუსულ სამყაროში ცხოვრობენ. ერთი რაღაც იყო კიდევ თვალშისაცემი: საკუთარი ნაციონალური იდენტობის განსამტკიცებლად კვლავაც საქართველოსთან ომს იყენებენ. როდესაც გზატკეცილზე მიდიხარ, ყველგან ხედავ იმ ადამიანების ფოტოებს, ვინც ამ ომში დაიღუპა. ყველა სოფელში ასეთი ფოტოებია.

ინდიგო: ბათუმი, ბორჯომი, გორი – ამ ქალაქებიდან რა შთაბეჭდილება დაგრჩათ?

ჯულიუსი: გორში, მაგალითად, შოკისმომგვრელი იყო ერთ-ერთი სუპერმარკეტის თავზე სტალინის დიდი სურათის დანახვა. ბორჯომში ჩვენი ჩასვლა კი ხანძარს დაემთხვა და ესეც გიჟური ამბავი იყო. ჩემთვის, საერთოდ, ხანძრის ჩაქრობა ტექნიკური რამეა – მეხანძრეები მუშაობენ და სხვები ტერიტორიას არ ეკარებიან. ბორჯომში კი საოცრება ხდებოდა: პოლიტიკოსები, მღვდლები, მესაზღვრეები, პოლიცია, ადგილობრივი მცხოვრებლები, დამსვენებლები, მოხალისეები... – ყველა იქ იყო. ხანძარი სოციალური მოვლენა იყო. მღეროდნენ, ლოცულობდნენ, მოხალისეები ცეცხლის ჩაქრობას ცდილობდნენ, ფოტოებს იღებდნენ...

თომასი: ძველ ჰოლანდიურ ნახატებს ჰგავდა იქაურობა, ყველაფერი რომ ერთდროულად ხდება. იქით მთები იწვება, აქეთ მღვდლები ლოცულობენ, ზოგი მღერის, ვიღაც ხანძართან საბრძოლველად ემზადება... ერთ ფოტოში ამ ყველაფრის ჩატევა ჭირდა.

ინდიგო: სად და როდის დაიბეჭდება ახალი „რუსული დღიური“?

თომასი: ოქტომბერში „მაგნუმის“ საიტზე ამ საიუბილეო პროექტის პრეზენტაციას აპირებენ და იქ დაიდება ფოტოების ნაწილიც.

ჯულიუსი: ჯერ 2000-სიტყვიან სტატიაზე ვმუშაობ ერთი ავსტრიული ჟურნალისთვის, შემდეგ კი ალბათ ეს ჩანაწერები პატარა წიგნის სახით გამოვა და თომასის ფოტოებით გაფორმდება – როგორც სტაინბეკის „რუსული დღიურია“.