ასაკი და ძალაუფლება | „ეიჯიზმის“ კრიტიკისათვის
ადამიანების ურთიერთგაუცხოების ფორმათა შორის ყველაზე გავრცელებული, ამასთანავე შეუმჩნეველიც, ასაკობრივი ნიშნით დაყოფა და ერთმანეთისგან გამიჯვნაა. ამ მოვლენის აღსანიშნავად შექმნილი ტერმინი „ეიჯიზმი“ ასაკობრივი ნიშნით დისკრიმინაციად გაიგება. ის ყველაზე გავრცელებული მნიშვნელობით უფროსი ასაკის ადამიანებს მიემართება. ეს მიმართება ასეთია: ისინი უფრო მეტად ენერგიული ახალგაზრდებისგან გაირიყებიან და შრომა-მოღვაწეობის ასპარეზიდან განიდევნებიან.
ეიჯიზმი, როგორც შეუწყნარებლობის ფორმა XXI საუკუნის მოვლენაა, რომლის უკანაც ადამიანის ფიზიკური ძალის ეფექტური ექსპლუატაცია დგას. შესაბამისად, ეს ტერმინი პრობლემის მხოლოდ ერთ ასპექტს მოიცავს და თავისი შინაარსობრივი შეზღუდულობით სხვა, უფრო ფუნდამენტურ შინაარსს გადაფარავს. ეიჯიზმი ასაკობრივი ნიშნით საზოგადოების მოწყობის იერარქიული მოდელის და ყველანაირი დისკრიმინაციული ლოგიკის ფუნდამენტია. ის უფროსის მიერ უმცროსის დაქვემდებარებას ნიშნავს და ამგვარად პრინციპულად არ განსხვავდება რასიზმისა თუ სექსიზმისგან, რომლებიც ასევე ერთი რასის ან ერთი სქესის მიერ განსხვავებულის დამორჩილებას და ჩაგვრას გულისხმობს.
თუმცა, განსხვავებით რასობრივი, ეთნიკური, კლასობრივი თუ სქესობრივი ნიშნით დისკრიმინაციისგან, რომლებიც ბოლო ერთი საუკუნეა კრიტიკის და ემანსიპატორული მოძრაობების საბრძოლო თემებია, ეიჯიზმი ნორმად და კეთილშობილ ტრადიციად მიიჩნევა, რომელსაც დაცვა და გაფრთხილება სჭირდება.
„უფროს-უმცროსობა“
უკვე თავად ქართული სიტყვები „უფროსი“ და „უმცროსი“, რომლებიც, პირველ რიგში, ასაკობრივი კატეგორიებია, ძალაუფლებრივ შინაარსებს შეიცავს. ასეთი სემანტიკური გადაჯაჭვა, შეიძლება ითქვას, უნივერსალური მოდელია: ძალაუფლება ასაკობრივი კატეგორიებით იზომება. ასაკობრივი სემანტიკისაა უძველესი პოლიტიკური და რელიგიური ინსტიტუციები, როგორიცაა უხუცესთა საბჭო ან ხუცესი, ბერი. ყველაზე ცნობილი ასეთი ინსტიტუცია - ძველი რომაული სენატი - თავდაპირველად სწორედ უხუცესთა საბჭო იყო, სენატორიც (senex) „მხცოვანს“, „მოხუცებულს“ ნიშნავს. ცნობილია, აგრეთვე, სპარტის უმაღლესი ძალაუფლების ორგანო - გერუსია, რაც ასევე უხუცესთა საბჭო იყო. არქაულ საზოგადოებებში კიდევ უფრო მყარი და გავლენიანია ეს ინსტიტუცია, რაც ზოგიერთი ანთროპოლოგიური თეორიის მიხედვით იმითი აიხსნება, რომ უხუცესი ყველაზე ახლოსაა წინაპრებთან, მიღმიურ სამყაროსთან, შესაბამისად, ღმერთებთან.
„ის წარმომავლობითი ჯგუფი, რომელიც საერთო წინაპართან ან საგვარეულოს პატრიარქთან ყველაზე „ახლოს“ იმყოფება, უმაღლეს პოზიციას იკავებს, აქვს პოლიტიკური უპირატესობა და უხუცესი წევრის მეშვეობით გადასცემს უძველესი თაობების ძალაუფლებას“
- წერს ფრანგი ანთროპოლოგი ჟორჟ ბალანდიე თავის მონოგრაფიაში „პოლიტიკურ ანთროპოლოგია“, რომელიც მნიშვნელოვანწილად პოლიტიკური იერარქიების გაჩენას ეძღვნება.
სამყაროს არქაულ, მითოლოგიურ ხატში ყველაფრის საწყისი, როგორც თავად სამყაროსი, კოსმოსის, ასევე ამ კოსმოსის იერარქიული მოწყობის საფუძველი დასაბამია. ესაა ყველაზე ადრეული, თავად დროის ათვლის წერტილი. ვინც ამ ადგილას იმყოფება - სამყაროს შემოქმედი ღმერთი, დემიურგოსი - მას უზენაესი ძალაუფლება მიეწერება. დასაბამთან ახლოს ყოფნა, სიძველე, ხანგრძლივი ისტორიული სტაჟი, როგორც ინდივიდუალურ, ასევე კოლექტიურ დონეზე - როგორც საგვარეულო, ტომი, ერი - ყველაფერი ეს ღირებულებით კატეგორიებად გარდაიქმნება. ის სოციალური იერარქიების საფუძველსაც ქმნის და საკუთარი წარმომავლობით სიამაყის განცდასაც. თუმცა საკუთარი სიძველით სიამაყე უმეტესწილად სიმბოლური სტატუსის მოპოვებისკენაა მიმართული, რომელიც ხშირად რეალური ძალის არქონის კომპენსაციადაც ჩნდება. მაგალითად, სახელმწიფოებრიობადაკარგული საბჭოთა საქართველო, რომელიც თავისი უძველესობის და განსაკუთრებულობის ნარატივებს ქმნის, საკუთარივე პოლიტიკური უძლურების საკომპენსაციოდ. ამგვარი უძველესობის ნარატივების აქტუალობა პოსტსაბჭოთა უძლურების სიმპტომიცაა და იმ არქაული, ლუსიენ ლევი-ბრიულის ტერმინი რომ გამოვიყენოთ, „პრელოგიკური“ აზროვნების რუდიმენტიც, რომლის მიხედვითაც სიძველე თავისთავადი ღირებულებაა.
ასეთივე „პრელოგიკური“ წარმომავლობისაა თავად უფროსისადმი მორჩილების, ან თუნდაც მოწიწების პრინციპიც, რომელიც მთლიანად მითოლოგიური სტრუქტურისაა და უხუცესის, პატრიარქის, ეთნარქის, თავად არქეს საკულტო თაყვანისცემაზე დგას (ძველი ბერძნული სიტყვა არქე თავისი მრავალი მნიშვნელობით - ის დასაბამსაც ნიშნავს, პირველსაწყისსაც, უძველესსაც, უხუცესსაც, ძალაუფლებასაც - ამ შინაარსობრივი გადაჯაჭვის საუკეთესო ილუსტრაციაა). ესაა ყველანაირი პედაგოგიკის „საკრალური“ ცოდნა, რომელიც თაობიდან თაობას გადაეცემა, თანაც არა განსჯითა და კრიტიკული გადააზრებით, არამედ წმინდად მიმეტურად: უფროსი ასწავლის უმცროსს და, საგნობრივ ცოდნასთან ერთად, „უფროსს უნდა დაუჯეროს“ ცნობიერებასაც გადასცემს. ეს ცნობიერება არა მხოლოდ პედაგოგიური ავტორიტეტისადმი ნდობას აწარმოებს, არამედ ზოგადად უფროსისადმი მორჩილებასაც, რაც ბუნებრივად აყენებს უმცროსს დაქვემდებარებულ მდგომარეობაში. იერარქიული წესრიგი არათანაბრობას და უთანასწორობას გულისხმობს, ის სხვადასხვა ასაკობრივ ჯგუფებს ერთმანეთისგან აუცხოებს და ყოფს ცალკეულ ასაკობრივ კატეგორიებად, რომლებსაც თაობები ეწოდებათ.
თაობა
თაობის ცნება - Generation - სოციალურ მეცნიერებაში გერმანელმა სოციოლოგმა კარლ მანჰაიმმა შემოიტანა („თაობების პრობლემა“ – 1928). ეს ტერმინი 30 წლის რადიუსში დაბადებული ადამიანების, რომლებიც კონკრეტულ კულტურულ და ისტორიულ გარემოში დაიბადნენ და გაიზარდნენ, ერთი ჯგუფური იდენტობის კატეგორიაში გაერთიანებას გულისხმობს. ერთი თაობის ადამიანები მსგავსი ცნობიერებითა და მენტალური წყობით გამოირჩევიან: „იმავე ისტორიულ-სოციალურ სივრცეში დაბადებული - იმავე ისტორიულ ცხოვრების ერთობაში (Lebensgemeinschaft)“. ამასთანავე, თაობის ცნებამ შეიძინა თავისი ესთეტიკური განზომილებაც, როგორიც მას მანამდე მხოლოდ ხელოვნების ისტორიაში ჰქონდა, რომ ყველა ეპოქას თავისი სახვითი სტილი და სხვა გარეგნული ნიშნები აქვს, რომ ერთი თაობის მხატვრების სტილი ერთმანეთის მსგავსია. მე-20 და 21-ე საუკუნეების მთელ მსოფლიოში ერთგვარ ისტერიად იქცა ახალ-ახალი თაობების და მათი სახელების გამოგონება: „ომის თაობა“, „68-იანელები“, „მილენიალები“, „თაობა P“, „თაობა Y“, Gen Z. შესაბამისად, გაჩნდა ამ თაობებისთვის გარკვეული ნიშან-თვისებების მიწერა, რომლებითაც ისინი განსხვავდებიან წინა თუ შემდგომებისაგან. ასე შეემატა რასას, ეროვნებას, ეთნოსს, კლასს, გენდერს ადამიანთა დაყოფა-დაჯგუფების ახალი კატეგორია - თაობა. თუმცა ამ კატეგორიის მიმართაც ისეთი ეჭვები გაჩნდა, როგორიც სხვა მისი მონათესავეების მიმართ, რომ ყველაფერი სოციალური კონსტრუქციაა, სინამდვილე კი ბევრად რთული და მრავალფეროვანია, რომ ამ ერთმა ცნებამ ჩაიტიოს.
თაობის განსაზღვრებისას განსაკუთრებული მნიშვნელობა დაბადების ადგილს და ბავშვობის წლებს ენიჭება, რომელშიც ადამიანების მენტალური წყობის საფუძვლები იქმნება. ბუნებრივია, პიროვნების ფორმირების პროცესზე პოლიტიკური და სოციალური თუ კულტურული გარემო თავის ღრმა ანაბეჭდებს ტოვებს.
თუმცა გადამწყვეტი კითხვაა, თუ სად, რომელ ასაკში ამთავრებს პიროვნება თავის ზრდა-განვითარებას? არის ის დროში ცვლადი თუ დრო მის ერთხელ ჩამოყალიბებასთან ერთად ჩერდება? შესაბამისად, რამდენი წელიც არ უნდა იცხოვროს, ის მუდამ იმ დროში რჩება, როცა მის ფორმირებაზე იმ კონკრეტულმა პოლიტიკურმა თუ კულტურულმა გარემომ ერთხელ და სამუდამოდ იმოქმედა? ყველაფერი, რაც მის ცხოვრებაში მოგვიანებით გაჩნდა, უკვე შეცვლილი გარემოებების ზემოქმედებით, მისთვის უცხო და ხელმიუწვდომელი უნდა იყოს?
შესაძლებელია, რომ ადამიანთა სახეობის წარმომადგენელთა დიდი უმრავლესობა სწორედ ამ სახის პიროვნულ ევოლუციას გადის, რომელშიც არაუგვიანეს 25 წლის ასაკისა საკუთარი თავი ერთხელ და სამუდამოდ ნაპოვნია. დარჩენილი წლები ამ ნაპოვნი თავის რეპროდუქცია. თაობაც, ისევე, როგორც სხვა კრიტერიუმით გაერთიანებულ ადამიანთა კატეგორიები, გამოიმუშავებს საკუთარი ურთიერთობის წესებს და ფორმებს, რომელიც სხვა თაობებისგან გასამიჯნად გამოიყენება. ამისი პირველი და მთავარი ნიშანი ენდოგამიურობაა, რაც არა მხოლოდ თაობის შიგნით, ანუ ერთი ასაკის ადამიანებს შორის ქორწინებას, არამედ ზოგადად სიყვარულს, მეგობრობას, ნებისმიერი სახის თანაბარ ურთიერთობას გულისხმობს. ამ ასაკობრივი ჩარჩოდან გადაცდენა კი ნორმიდან გადახვევის ტოლი ხდება. თაობის ნიშნით ეგზოგამია პერვერსიადაა აღქმული, რადგანაც სხვადასხვა თაობის ადამიანებს შორის თანაბარი ურთიერთობა გენერაციულ ლოგიკას არ ექვემდებარება. ამ ლოგიკის მიხედვით, ადამიანური ურთიერთობების (მეგობრობა, სიყვარული) თანაბრობა მხოლოდ თაობის შიგნით მოიაზრება, რადგანაც თავად თაობების მიხედვით დაყოფაა იერარქიული ბუნების, რაც იმას ნიშნავს, რომ ყოველი თაობა საკუთარი ჰეგემონიისკენ მიისწრაფვის. ამდენად, თაობების აღრევა ისევე შეიძლება აღვიქვათ, როგორც სოციალურ-კლასობრივი, ან კასტური პრინციპების აღრევა. თაობა, ისევე, როგორც კლასი ან კასტა, ანტაგონისტურია სხვა თაობის მიმართ.
„მამათა და შვილთა“ ბრძოლა
თაობა, კულტურულისა თუ მენტალურის გარდა, ერთგვარი პოლიტიკური ერთობაცაა, რომელიც ასაკობრივი ნიშნით გაერთიანებული ადამიანების ჰეგემონიისაკენ სწრაფვას გამოხატავს. ცალკეული ინდივიდის სწრაფვა ძალაუფლებისაკენ, რა სახისაც არ უნდა იყოს ეს ძალაუფლება - პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ ინტელექტუალური - ნაკლებად რეალიზებადია, თუ ის ნაადრევია, თუ ის სხვა, უფროსი თაობის ჰეგემონიაში შეჭრას და თვითდამკვიდრებას ცდილობს. მისი წარმატება კი მნიშვნელოვანწილად მთელი თაობის კოლექტიურ გაბატონებაზეა დამოკიდებული, როდესაც საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა მნიშვნელოვან ადგილს, სადაც გადაწყვეტილებები მიიღება, დაახლოებით ერთი ასაკის ადამიანები იკავებენ. ახალი თაობის მოსვლა ყოველთვის პროგრესულია და გარდაქმნებზე ორიენტირებული, რამდენადაც მას ახალი, საკუთარი წესები და სტილი შემოაქვს. თუმცა დროთა განმავლობაში თაობა სულ უფრო მეტად კონსერვატორი ხდება. ასეთი შებრუნება კანონზომიერია და იმისი შენარჩუნების სურვილითაა ნაკარნახევი, რაც ბრძოლითაა მოპოვებული: საკუთარი ჰეგემონიის. ჰეგემონიური ლოგიკიდან გამომდინარე, ყველა თაობა მიდრეკილია ძალაუფლების გახანგრძლივების და მის გერონტოკრატიაში გადაზრდისკენ. რაც უფრო მეტად ცდილობს ერთი თაობა საკუთარი გაბატონებული მდგომარეობის გახანგრძლივებას, მით უფრო მძაფრდება კონფლიქტი მას და მის შემდეგ თაობებს შორის, რაც შესაძლოა თაობათა შორის რევოლუციაში გადაიზარდოს, როცა უმცროსი თაობები უფროსს ამხობენ.
ერთ-ერთ უძველეს თეოგონიურ ეპოსში, რომელიც ძვ.წ. III ათასწლეულში აქადურ ენაზე შეიქმნა, სამყაროს შესაქმე თაობათა შორის კონფლიქტადაა გამოსახული. თავდაპირველად არსებობენ მამრი ღვთაება აბზუ და მდედრი თიამათი, რომელთა წყლებიც (ორივე პირველადი სტიქიის - წყლის ღვთაებაა) ერთმანეთს ერევა და მათგან ახალი ღმერთები წარმოიშობიან. ეს ახალგაზრდა ღმერთები ხმაურობენ და მოსვენებას არ აძლევენ მათ საერთო მამას, აბზუს, რის გამოც ის მთელი თავისი შთამომავლობის განადგურებას განიზრახავს: „აღაღო აბზუმ პირი და თიამათს ხმამაღლა ეტყვის: მათი საქციელი ვეღარ დავითმინე, დღისით ვერ ვისვენებ, არ მძინავს ღამით, ბოლოს მოვუღებ მათ საქციელს, სიჩუმე დადგება, მაშინ ვიძინოთ!“ (ზურაბ კიკნაძის თარგმანი).
ახალგაზრდა ღმერთი ეა, რომელიც „ბრძენთაბრძენადაა“ მოხსენიებული, საკუთარ მამას აბზუს ჯერ დააძინებს, მძინარეს ძალაუფლების ინსტრუმენტებს პარავს, მერე კლავს და თვითონ გამეფდება. მაგრამ ძალაუფლებისთვის ბრძოლა ამითაც არ მთავრდება, ქმარზე შურისძიებას ცდილობს ყველა ღმერთის მშობელი ქალღმერთი თიამათი:
„საკუთარ ნაშიერთან ბრძოლად შეემზადა, აბზუს შურისგებად გაბოროტდა“. ამის შემდეგ იწყება ომი ძველ და ახალ ღმერთებს შორის.
ახალ ღმერთებს სათავეში უდგება ეას ძე, ჭაბუკი მარდუქი, რომელიც თიამათის ლაშქარს დაამარცხებს, თავად თიამათს, რომელიც მას დიდედად ეკუთვნის, ორად განკვეთს და მისი მკვდარი სხეულიდან იწყებს სამყაროს შექმნას.
2 ათასი წლის შემდეგ მსგავსი სიუჟეტი თამაშდება ჰესიოდეს „თეოგონიაშიც“, სადაც ჯერ კრონოსი საკუთარი მამის კასტრაციით მოიპოვებს ძალაუფლებას, ხოლო შემდეგ მის შესანარჩუნებლად საკუთარი შვილების გადასანსვლას იწყებს, მაგრამ გადარჩენილი ზევსი ამარცხებს საკუთარ მამას და ღმერთების მეფე ხდება. არც აქადურ-ბაბილონურ და არც ბერძნულ მითოლოგიებში ღმერთების ტახტზე ასვლა არ ყოფილა ორთაბრძოლით მოპოვებული გამარჯვება: ომი ღმერთთა თაობებს შორის მიმდინარეობს და ახალგაზრდების გამარჯვებით მთავრდება. რეალურ ისტორიაში საქმე ბევრად უფრო რთულადაა. სინამდვილეში „მამების“ ძალაუფლებას „შვილები“ ეწირებიან. XIX-XX საუკუნეების ნაციონალიზმები ქმნიან სამშობლოსთვის, მამულისთვის თავგანწირვის იდეოლოგიებს, რომელთა ძირითადი გზავნილები მათსავე საომარ ლოზუნგებშია:
„შენ შენს ქვეყანას სჭირდები!“,
„დედა-სამშობლო გიხმობს!“
პატრიოტიზმი ახალი სამსხვერპლო რელიგია ხდება, რომელიც შვილებს მამულისთვის, სამშობლოსთვის საზარბაზნე ხორცად ზრდის. უკვე თავად „მამულიშვილის“ ცნება ქვეყნის ყველა მოქალაქეს შვილად აქცევს, რომლებიც მამულის სახით წარმოსახვით საერთო მამას ემორჩილებიან. ამ წარმოსახვითობის უკან კი ყოველთვის კონკრეტული „მამები“ და „დედები“ დგანან - პოლიტიკური და ეკონომიკური ძალაუფლება, რომელიც „შვილებს“ საკუთარ ნებას უკარნახებს.
არსებობს სხვა სცენარიც, რომელიც 1913 წელს ფროიდმა „ტოტემსა და ტაბუში“ შეთხზა: შვილები უმხედრდებიან მამას და ამხობენ. მის ძალაუფლებას კი ერთმანეთში ინაწილებენ. ეს სცენარი სულ მალევე რეალობად იქცა მთელს ევროპაში, როდესაც პირველი მსოფლიო ომის და რევოლუციების შედეგად მონარქიული მმართველობები დაემხო და იმპერიების დიდი ნაწილიც დაიშალა. საფრანგეთის დიდი რევოლუციიდან მოყოლებული, რევოლუციები მამის ფიგურების დამხობით და შვილების მიერ ძალაუფლების ხელში ჩაგდებით იწყება; შვილების, რომლებიც თანდათანობით თავადვე გადაიქცევიან მამებად. რევოლუცია საკუთარ თავშივე შეიცავს კონტრრევოლუციას, რომელიც რევოლუციონერი შვილების ხელითვე სრულდება, როდესაც ისინი რევოლუციის მამებად გარდაისახებიან.
ამის გარდაუვალობა ყველაზე მკაფიოდ ოქტომბრის რევოლუციის მთავარმა ორგანიზატორმა ლევ ტროცკიმ იგრძნო და ჯერ კიდევ რევოლუციის სათავეში ყოფნისას დაიწყო ფიქრი რევოლუციური პროცესის პერმანენტულობის აუცილებლობაზე, უკვე ძალაუფლებადაკარგულმა და დევნილობაში მყოფმა კი პერმანენტული რევოლუციის თეორიაც შექმნა, რომელიც თუმცა უტოპიად შემორჩა მსოფლიო ისტორიას და არა პოლიტიკურ რეალობად, მაგრამ როგორც უტოპიამაც თავისი კვალი დატოვა რეალობაზე. 1966 წელს ჩინეთის რევოლუციის „აღმატებულმა ბელადმა“ და კომპარტიის თავმჯდომარემ მაო ძე დუნმა ხელახალი, ე.წ. კულტურული რევოლუცია წამოიწყო, როდესაც მან ახალგაზრდები ასაკოვან პარტიულ ფუნქციონერებსა თუ უნივერსიტეტების პროფესორებზე დაგეშა. მაოს აზრით, პოლიტიკის სახელმძღვანელო პრინციპი კლასობრივი ბრძოლა უნდა ყოფილიყო, „ყოველდღიურად, ყოველთვიურად, ყოველწლიურად!“ სხვა შემთხვევაში ბიუროკრატია ახალ მმართველ კლასად ყალიბდებოდა და სახელმწიფოს ეპატრონებოდა. სოციალიზმის გამარჯვებისთვის აუცილებელი იყო, პარტიული ელიტების ადგილი ხალხთა მასებს დაეკავებინათ. მაოს შთაგონებით, მოხალისე ახალგაზრდებმა „წითელი გვარდიები“ შექმნეს და უფროს თაობასთან ანგარიშსწორებას შეუდგნენ, რასაც აურაცხელი მსხვერპლი მოყვა. კულტურული რევოლუციის მეორე ეტაპი ტრადიციული ყოფის ფორმების, ადათ-წესების, წარსულის ყველა გადმონაშთის, მათ შორის, ისტორიული ძეგლების განადგურება იყო. მაოს სიტყვებით, „დედამიწაზე ქაოსით მიიღწევა წესრიგი ქვეყანაში“. „კულტურული რევოლუცია“, შეიძლება ითქვას, თავისი ყოვლისმომცველი მასშტაბებითაც და პოლიტიკური რაციონალიზმისგან გაუცხოების ხარისხითაც, ერთჯერადი მოვლენაა მსოფლიო ისტორიაში. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ის, რომ მაოსეული „კლასობრივი ბრძოლა“ სინამდვილეში თაობის ამბოხით განხორციელდა, როდესაც ახალგაზრდები საკუთარი მშობლების თაობას დაერივნენ. თუმცა ეს ამბოხი არ ყოფილა ავტონომიური, თავად ახალგაზრდების ინიციატივა, არამედ მთლიანად „თავმჯდომარე მაოს“ ნების აღსრულება იყო. არც „კულტურული რევოლუცია“ დარჩენილა ლოკალურ ჩინურ მოვლენად:
1968 წლის ევროპასა და აშშ-ში დაწყებული „სტუდენტური რევოლუციები“ მნიშვნელოვანწილად მაოთი იყო შთაგონებული. ევროპელი და ამერიკელი ახალგაზრდები, უმეტესწილად ბიურგერული კლასის ოჯახებიდან, საკუთარ მშობლებს და მათ ბიურგერულ ყოფას დაუპირისპირდნენ.
ანტიკაპიტალიზმი, პაციფიზმი და სექსუალური თავისუფლება - ეს იყო სამოცდარვიანელთა დეკლარირებული მიზნები. გერმანიაში ამას ნაცისტური წარსულის გადააზრებაც დაემატა, რამაც თაობების გახლეჩა და დაპირისპირება გამოიწვია, რომლის ერთი რადიკალური ფრთიდან მემარცხენე ტერორისტული დაჯგუფება „წითელი არმიის ფრაქცია“ (RAF) წარმოიშვა. ტერორისტული ჯგუფები გაჩდნენ იტალიასა და საფრანგეთშიც. საბოლოო ჯამში, 68 წლის „სტუდენტური რევოლუციები“ პოლიტიკურად მშობლების თაობის გამარჯვებით დამთავრდა - არც კაპიტალიზმი აღმოიფხვრა (პირიქით, 1970-იანი წლებიდან ნეოლიბერალიზმის აღმასვლა იწყება), არც მშვიდობა დამყარებულა დედამიწაზე. ერთადერთი „რევოლუცია“ სექსუალობის სფეროში განხორციელდა, რამაც კაპიტალს ახალი საინვესტიციო სფერო გაუჩინა და ბაზარი გააფართოვა. მიუხედავად ამისა, დასავლური სამყარო ის აღარ იყო, რაც 1968 წლამდე. გარდა ჩაგრული ჯგუფების ემანსიპაციის მიმართულებით მთელი რიგი პოლიტიკური და საკანონმდებლო ცვლილებებისა, მთავარი გარდატეხა დასავლურ კულტურაში მოხდა, როდესაც აღიარებული და დამკვიდრებული ჭეშმარიტებების არსებობა ეჭვქვეშ დადგა. პოსტმოდერნული კულტურა, რომელიც „მაღალი“ და „დაბალი“ ან პოპულარული კულტურების გამიჯვნას უარყოფს, ამ ეპოქის ინტელექტუალური ნაყოფია. პოსტმოდერნიზმის ერთ-ერთი ნიშანი თავად ასეთი იერარქიების განმსაზღვრელი კრიტერიუმების არსებობის შეუძლებლობაა.
ყოფნა vs. ქმნადობა
ადამიანების თაობებად დაყოფა-დაჯგუფება ერთ აქსიომას ეფუძნება, რომ, მას შემდეგ, რაც ის ბიოლოგიურ ზრდასრულობას მიაღწევს, ადამიანი თავის პიროვნულ ევოლუციას ამთავრებს და აღარ იცვლება. „საკუთარი თავის პოვნა“ იქცევა ევოლუციურ ჩიხად, რომელშიც მპოვნელს დარჩენილი ცხოვრების გატარება უწევს. ამ ყველაფრისთვის საჭიროა სტაბილური გარემო, რომ ცხოვრება სწორხაზოვნად და ზიგ-ზაგების გარეშე წარიმართოს. პრინციპში, სწორედ ესაა ბიურგერული საზოგადოების უმაღლესი იდეალების - „ნორმალურობის“ და „ბედნიერების“ - გარანტი: სტატიკური სამყარო, რომელშიც არაფერი იცვლება და ცხოვრებაც მექანიკურად მიმდინარებს. მაგრამ ვინც საბჭოთა კავშირის ჩამოშლას და 1990-იანი წლების ქაოსს მოესწრო, ცხოვრების სხვაგვარ გეომეტრიას იცნობს. საომარი და პოლიტიკური კონფლიქტები, ეკონომიკური თუ ეკოლოგიური კატასტროფები, დევნილობა და ემიგრაცია ადამიანთა ცხოვრების სტაბილურობას და სწორხაზოვან დინებას შეუძლებელს ხდის. ასეთ შემთხვევებში ადამიანი, მისგან დამოუკიდებელი გარემოებების გამო, საკუთარ წარსულთან კავშირს წყვეტს და იძულებულია არსებობის აქამდე უცნობ პირობებთან ადაპტირდეს. ამ დროს ადამიანზე ზემოქმედებს გარეშე ფაქტორები, რომელთა წნეხის ქვეშ ის სახეს იცვლის. ასევე შესაძლებელია ადამიანის ცხოვრებაში გადამწყვეტი როლი ითამაშოს ნებისმიერმა მნიშვნელოვანმა მოვლენამ, რომელსაც მისი ცხოვრების ტრაექტორიის შეცვლა შეუძლია. ამ მოვლენის მნიშვნელოვნების განმსაზღვრელი სუბიექტური ფაქტორებია, რომლებსაც უმეტესწილად ნაკლები კავშირი აქვს თაობასთან, ან სხვა კოლექტიური იდენტობის ფორმასთან. ესაა ხდომილება, რომელიც ადამიანის პირად, სრულიად ინდივიდუალურ ტერიტორიაზე ხდება. რა ფორმისა თუ შინაარსის იქნება ასეთი ხდომილება, მეორეხარისხოვანია. გადამწყვეტია, რამდენად შეუძლია ასეთ ხდომილებას ადამიანის ამოგდება ნორმალური ცხოვრების მექანიკიდან, მისი გადაყვანა ქმნადობის მდგომარეობაში.
ქმნადობა 1980 წელს გამოსულ ჟილ დელიოზისა და ფელიქს გვატარის „კაპიტალიზმისა და შიზოფრენიის“ მეორე ტომში - „ათას სიმაღლეში“ (Mille plateaux) - გაჩენილი ცნებაა, რომელიც ყოფნას უპირისპირდება. ესაა ქმნადობა ყოფნის გარეშე, ქმნადობა, როგორც ერთადერთი ხდომილება: „ქმნადობა აწარმოებს სხვა არაფერს, გარდა საკუთარი თავისა. არასწორი ალტერნატივაა, თუ ვიტყოდით, რომ მავანი ან რამეს ჰბაძავს, ან არის. რაც რეალურია, არის თავად ქმნადობა, ქმნადობის ბლოკი და არა განცხადებული საბოლოო მდგომარეობები, რომლებშიც ის, ვინც ქმნადობაშია, გადავიდოდა“. ყოფნისთვის თვისობრივი დროითი კატეგორიები - აწმყო, წარსული, მომავალი - ქმნადობისთვის არარელევანტურია. ეს, როგორც მას უწოდეს, „რადიკალური აზრი“, ადამიანის ცხოვრებაზე რომ გადავიტანოთ, გამოვა, რომ ადამიანი არ არის, მისი ყოფნა არაა მოხელთებადი, რომ მისი იდენტობის განსასაზღვრად გამოიყენებოდეს, არამედ ის მუდმივად ქმნადობაშია. ეს ფილოსოფიური წარმოდგენა ერთგვარი გაქცევის სტრატეგიაცაა ნებისმიერი კოლექტიური თუ ინდივიდუალური იდენტობის ფორმებისგან. ადამიანი საკუთარი იდენტობის მახეში ებმება. მახეა ის ხატი, რომელიც მან საკუთარი თავისგან შექმნა, ან მას საზოგადოებამ შეუქმნა. ის რაღაცის ნიშნად, ან სიმბოლოდ იქცა, რაც მისივე იდენტური არაა და ვერც იქნება. მსგავსი მოსაზრებაა როლან ბარტის ცნობილ „ლექციაში“ (იგულისხმება 1977 წელს კოლეჟ დე ფრანსში წაკითხული მისი საინაუგურაციო ლექცია). ამ ლექციის ძირითადი პათოსი თავის დაღწევაა ძალაუფლებისგან, რომელიც ყველგან სუფევს, რომელიც აცდუნებს, ყველაფერს შთანთქავს და სათავისოდ იყენებს. „სწავლება, კათედრიდან უბრალო ლაპარაკიც კი, თავისუფალი რომელიღაც ინსტიტუციების წნეხისაგან, სულაც არაა საქმიანობის ის სახეობა, რომელიც თავისი სტატუსით უცხოა ყოველგვარი ძალაუფლებისათვის. ძალაუფლება (libido dominandi) აქაც იმალება, ის ბუდობს ყოველ დისკურსში, ისეთშიც კი, რომელიც უძლურების სფეროში იბადება“. კულტურას, რომელიც ბარტის თანახმად, ძალაუფლების ორგანოა, ყველაფრის შთანთქმა და მონელება შეუძლია. კულტურის უნარია, მის წინააღმდეგ ყველაზე რადიკალური ამბოხი, ყველანაირი პერვერსია მასობრივ პროდუქტად გარდაქმნას და საკუთარ სამსახურში ჩააყენოს. ამის საწინააღმდეგოდ, ბარტი უწყვეტ სვლაზე, საკუთარი თავის მუდმივ შეცვლაზე ლაპარაკობს: „წინ წასვლა უნდა ნიშნავდეს: იმ მიმართულებით სვლას, სადაც არ გელიან, ან უფრო მძაფრი ვარიანტი: ბათილად ცნობა, საკუთარ ნაწერზე, მაგრამ არა აუცილებლად ნააზრევზე, უარის თქმა“.
ასეთი სტრატეგია საკუთარი თავის მუდმივ ხელახლა გამოგონებას გულისხმობს, იდენტობის მოუხელთებლობას. რა მომენტშიც ადამიანი საზოგადოებრივ აღიარებას მოიპოვებს, ის კარგავს ქმნადობას და დასრულებულ ხატად, ნიშნად გადაიქცევა, რომელიც მის პარალელურად იწყებს არსებობას და მის ცხოვრებას იპარავს.
ამ თავისი შემაჯამებელი ნაშრომის ფინალში ბარტი ლაპარაკობს საკუთარ თავზე, არა როგორც ერთ მთლიანობაზე, არამედ ისტორიულ სხეულთა სიმრავლეზე:
„თუ მინდა ვიცოცხლო, უნდა დავივიწყო ჩემი სხეულის ისტორიულობა, ჩავეფლო ილუზიაში, რომ თითქოს მე ახალგაზრდა სხეულების თანამედროვე ვარ და არა ჩემი საკუთარი, გუშინდელი სხეულის. სხვა სიტყვებით, მე მუდმივად უნდა აღვდგე, ჩემ ასაკზე ახალგაზრდა გავხდე“.
როგორაა შესაძლებელი მუდმივი გაახალგაზრდავება, ამაზე ბარტი არაფერს ამბობს. რაიმე სახის პოზიტიური პროექტი ისეთივე საბაზრო პროდუქტი იქნებოდა, როგორიც პლასტიკური ქირურგიით „დაბრუნებული“ ახალგაზრდობა. საქმე ეხება არა დაკარგულის დაბრუნებას, არამედ ახლის დაწყებას, რომელიც ბიოლოგიურად დეგრადირებად ადამიანის სხეულში ხდება. ამის გასაგებად შეიძლება ტერმინ პერმანენტული რევოლუციის სოციალური და პოლიტიკური სფეროდან ინდივიდუალურზე გადმოტანა. ესაა ცხოვრება, როგორც პერმანენტული რევოლუცია საკუთარ თავთან, რომელშიც ამბოხებული მუდამ ასინქრონულია საკუთარ ასაკთან და მოუხელთებელია იერარქიული წესრიგისათვის.
ფოტო: გიორგი ყოლბაია
გირჩევთ
