გიორგი მაისურაძე - საქართველომ საკუთარ თავს გამოუცხადა ომი

გიორგი მაისურაძე, ფილოსოფოსი

როდის იბადება ქართული საბჭოთა ნაციონალური ნარატივი? რა ნიშნები აქვს და რით განსხვავდება საბჭოთა პირველი რესპუბლიკის დროინდელისაგან?

ქართული საბჭოთა პერიოდის ნაციონალური ნარატივის გაჩენა პირდაპირ კავშირშია საბჭოთა ეროვნულ პოლიტიკასთან, რომელიც იწყება ერთი ძალიან მნიშვნელოვანი მოვლენით – ესაა 1923 წელს საბჭოთა კავშირის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფა და ის პოლიტიკა, რომელსაც ბოლშევიკურმა მთავრობამ დაარქვა „კორენიზაცია“ (პირობითად შეიძლება ითარგმნოს, როგორც „განფესვა“). ის განსაზღვრავდა, სხვადასხვა ეთნოსი განვითარების რომელ საფეხურზე იმყოფებოდა და ერის რა ნიშნებს ატარებდა. რა თქმა უნდა, არსებობდა „კორენიზაციის“ თეორიული საფუძველი, ეს იყო სტალინის 1913 წელს დაწერილი თხზულება – „მარქსიზმი და ნაციონალური საკითხი“.

1917-1923 წლებში სტალინი ეროვნულ საქმეთა სახალხო კომისარი იყო და მნიშვნელოვანი სიტყვა ეთქმოდა ამ სფეროში. კორენიზაციის მიხედვით განისაზღვრა, რომელ ქვეყანას ექნებოდა მოკავშირე რესპუბლიკის სტატუსი, ვის ავტონომიური რესპუბლიკის, რომელს – ავტონომიური ოლქის. ეს ყველაფერი უკავშირდებოდა სსრკ-ში კომპაქტურად დასახლებული „ერებისა და ეროვნებების“ განვითარების სტადიებს. ამას გარდა, ვინც ტიტულოვანი ნაციის წარმომადგენელი იყო, მაგ. საქართველოში ქართველები, სომხეთში – სომხები, მათ წამყვანი თანამდებობები უნდა დაეკავებინათ.

არის კიდევ ერთი ფაქტორიც, რომელიც არ უნდა დაგვავიწყდეს: საქართველოში მოღვაწე ქართველ ბოლშევიკებს – ფილიპე მახარაძეს, ბუდუ მდივანს და სხვებს, ვინც მაღალ თანამდებობებს იკავებდნენ გასაბჭოების შემდგომ, ნაციონალ-უკლონისტებს უწოდებდნენ, რადგან მათ მკვეთრად გამოხატული ნაციონალისტური განწყობები ჰქონდათ. 1920-იან წლებში მაინც უფრო პროლეტარულ-ინტერნაციონალისტური განწყობა დომინირებდა. ეს იცვლება 30-იან წლებში, როდესაც სტალინმა იდეოლოგიური პარადიგმა ზენაციონალურიდან ნაციონალურისაკენ შეატრიალა. ამ დროს დაიწყო მთელი ქართული ნაციონალური მითოლოგიის ჩამოყალიბება, ახალი ქართული ეროვნული ნარატივების შექმნის პროცესი, რომელიც დღესაც იმავე საბჭოთა ტრადიციაში აგრძელებს არსებობას.

რაც შეეხება პირველ რესპუბლიკას – სოციალ-დემოკრატებმა არჩევნებზე უზარმაზარი წარმატება მოიპოვეს და პირველ პარლამენტში აბსოლუტურ უმრავლესობას შეადგენდნენ. მათთვის ნაციონალური საკითხი, იდეოლოგიიდან გამომდინარე, მეორე პლანზე იდგა, მაგრამ როდესაც ხელისუფლებაში მოვიდნენ, გვერდზე გადადეს იდეოლოგია და არა სოციალისტური ქვეყნის, არამედ, სწორედ, ნაციონალური სახელმწიფოს შენება დაიწყეს. ამის გამო, ეკონომიკურ და ნაციონალურ პოლიტიკაში მთელ რიგ დათმობებზე წავიდნენ. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, რა თქმა უნდა, ეროვნულ საფუძვლებს ეფუძნებოდა და იმის მტკიცება, რომ ქართველი სოციალ-დემოკრატები არ იყვნენ ეროვნულები და სოციალისტურ სახელმწიფოს ქმნიდნენ, არ არის მართებული.

როგორ იცვლება ნაციონალისტური ნარატივი ათწლეულების მანძილზე – რა გზავნილებია 50-იან წლებამდე და როგორ იცვლის სახეს, ფორმას სტალინის სიკვდილის შემდეგ?

სტალინის დროს, ფაქტობრივად, 30-იან წლებში პარადიგმა იცვლება – პროლეტარულ-ინტერნაციონალურიდან ნაციონალიზმთან ბრუნდება. ომის პერიოდმა ეს განწყობები კიდევ უფრო გაამძაფრა. ცნობილია, რომ 1941 წლის 7 ნოემბრის აღლუმზე სტალინი თავის სიტყვაში ფრონტზე მიმავალ ჯარისკაცებს არა რევოლუციის ბელადების, არამედ ისტორიული გმირების მაგალითებს ახსენებდა. მანამდე, 30-იანი წლების განმავლობაში, მწერალთა კავშირის საკავშირო ყრილობაზე, თეატრალურ ოლიმპიადებსა თუ ცალკეული მოკავშირე ქვეყნების ხელოვნების დეკადებზე ნაციონალური ნიშნების კონსტრუირება მიმდინარეობდა. და ეს ნაციონალური ნიშნები სტილიზებული იყო. განსაზღვრავდნენ, როგორ უნდა გამოიყურებოდეს ქართველი, – უგონებდნენ ჩაცმულობის სტილს, ერთ საერთო ფორმას. სწორედ აქედან იწყება ჩოხების და ჩიხტიკოპების ტრადიცია. ამასთანავე, ნაციონალურის გაეთნოსურება და გაეთნოგრაფიულობა მიდის. ერის ცნება დეგრადირდა და, ფაქტობრივად, ეთნიკურობასა და გვარტომობამდე დაქვეითდა. მთელი 30-იანი წლების მანძილზე უწყვეტად მიმდინარეობს ყველა საბჭოთა „ერისა და ეროვნების“ ნაციონალური ნიშნების გამოყვანა, იქმნება ნაციონალური ცეკვები, მუსიკა, ლიტერატურული კანონი, პანთეონები, ახალი ისტორიული ნარატივი. პრინციპში, ასევეა მე-19 საუკუნის ნაციონალიზმებშიც – ერის საერთო-ეროვნულ სახეს, გარკვეული ნიშნების განზოგადებით და სტილიზაციით, პოლიტიკური და ინტელექტუალური ელიტები ქმნიან... თვითონ სტალინის იდეა მისი ცნობილი ფორმულა იყო: „ფორმით ნაციონალური, შინაარსით – სოციალისტური“, რომელიც 1930 წელს კომპარტიის მეთექვსმეტე ყრილობაზე გაჟღერდა. სტალინი ნაციონალურის და სოციალისტურის შერწყმას და სოციალისტური ნაციის ჩამოყალიბებას გულისხმობდა. ასეთ ჩარჩოპირობებში ეროვნული კულტურის და გრძნობების გამოხატვას დიდი ასპარეზი მიეცა. ყველა ის იდეა, წარმოდგენა, თეორია, რომელიც სსრკ-ის ნგრევის მომენტში დაგვიბრუნდა, როგორც აქტიური, პოლიტიკური ნაციონალიზმი, 30-იან წლებში, სტალინური ნაციონალიზმის დროს შეიქმნა.

რა როლი აქვს ელიტას? ნაციონალიზმის თეორეტიკოსების უმრავლესობა მიიჩნევს, რომ ნაციონალისტური ნარატივი სწორედ კულტურულ, პარტიულ ელიტაში ჩნდება და იქიდან იწყებს გავრცელებას.

ნაციონალისტური პარადიგმა, რა თქმა უნდა, ზუსტად იმავე მექანიზმებით შეიქმნა საბჭოთა კავშირში, როგორც მე-19 საუკუნის ეროვნულ სახელმწიფოებში. ინდოქტრინაციის სფეროში სსრკ, როგორც ტოტალიტარული სახელმწიფო, რა თქმა უნდა, ბევრად წარმატებული იყო, ვიდრე ნებისმიერი სხვა დემოკრატიული ნიშნების მქონე თუ არადემოკრატიული სახელმწიფო. საბჭოთა კავშირშიც ამას ახორციელებენ ქართველი მწერლები, ფილოლოგები, ისტორიკოსები. ეს იყო სამი მთავარი ძალა, რომელთაც შექმნეს ახალი ნაციონალური ნარატივები, სხვადასხვა, მაგრამ ერთმანეთთან თანხმობაში, იმიტომ, რომ იდეოლოგიურ, ტოტალიტარულ სახელმწიფოში ყველაფერი თანხვედრაში უნდა ყოფილიყო. აქ თავად სტალინის ფაქტორიც მნიშვნელოვანია, ქართული კულტურული ელიტა დიდ როლს ანიჭებდა სტალინის ქართველობას. თეორიები ისტორიოგრაფიაში, ნაშრომები ფილოლოგიაში, ლიტერატურული წარმოდგენები, ქართული პოეზია, მთელი ეს სტალინიანა საკმაოდ პატრიოტული, ეროვნული სულისკვეთებით იყო განმსჭვალული და სწორედ სტალინის ქართველობის ღერძის ირგვლივ ტრიალებდა. ბევრი რამე გაიგივდა იმ დროს საქართველოსთან, მაგალითად, კოლხეთის და არგონავტების მითი საქართველოს მე-19 საუკუნიდან უკავშირდება, მაგრამ ქართულ ცნობიერებაში ის 30-იან წლებში მკვიდრდება, როცა დასავლეთ საქართველოში არქეოლოგიური გათხრები იწყება, გრიგოლ წერეთელი ჯერ რუსულად, შემდეგ ქართულად თარგმნის აპოლონიოს როდოსელის „არგონავტიკას“. არგონავტების მითზე წერენ ყველგან: საპროპაგანდო ბროშურებშიც, რომლებიც კოლხეთის ჭაობების ამოშრობას ან კოლექტივიზაციას ეხება, იქაც კოლხეთს აღწერენ, როგორც მედეას და აიეტის, ოქროს საწმისის სამშობლოს.

სსრკ-ში 1924 წელს პირველად დაიბეჭდა „ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი“, 1954 წელს გამოვიდა პავლე ინგოროყვას „გიორგი მერჩულე“. გიორგი მერჩულეს „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება“ მართალია, პირველად რევოლუციამდე გამოაქვეყნა ნიკო მარმა, მაგრამ ქართულ ცნობიერებაში ილექება, სწორედ, საბჭოთა პერიოდში. პავლე ინგოროყვას წიგნი იმითაცაა მნიშვნელოვანი, რომ პირველად იქაა ჩამოყალიბებული წარმოდგენა აფხაზეთის შესახებ, რომ აფხაზეთის სამეფო ეთნიკურად ქართული იყო და მას შემდგომში ჩაენაცვლნენ აფსუები, რომლებიც არ არიან ქართველები. იმის გამოცხადება, რომ აფხაზეთი ეთნიკურად ყოველთვის ქართული იყო – ეს გამიჯვნა, აფხაზებისთვის ისტორიის წართმევას ნიშნავდა. აქ მთავარი ისტორიის, როგორც პოლიტიკური არგუმენტის იდეაა. ეს, რა თქმა უნდა, პირველ რიგში, ნაციონალიზმთანაა კავშირში, მაგრამ საბჭოთა პერიოდში ამ ნაციონალიზმმა პირდაპირ იდეოლოგიური და პოლიტიკური ინსტრუმენტის შინაარსი შეიძინა. 1945 წელს ამ დამოკიდებულებას ვხვდებით ნიკო ბერძენიშვილისა და სიმონ ჯანაშიას ცნობილ სტატიაშიც – „ჩვენი სამართლიანი პრეტენზიები თურქეთის მიმართ“, რომელიც მთელ ცენტრალურ საბჭოთა პრესაში დაიბეჭდა, სადაც გამოითქვა და გაისმა თურქეთის ტერიტორიაზე არსებული ქართული ისტორიული მიწების დაბრუნების იდეა. ცნობილია, რომ სტალინი ახალ ინტერვენციასაც ამზადებდა, რომელიც არ შედგა, მაგრამ ცნობიერებაში დარჩა წარმოდგენა, რომ ყველაფერი, რაც ისტორიულად ეკუთვნის ამა თუ იმ ერს, შეუძლია გამოიყენოს პოლიტიკურ არგუმენტად და მრავალი საუკუნის წინანდელ ტერიტორიაზეც კი გამოაცხადოს პრეტენზია.

როგორ შეიძლება აღვწეროთ ქართული სახელმწიფოს შექმნა 90-იან წლებში – რა არის მთავარი გამაერთიანებელი იდეა, რაზე იგება ახალი ეროვნული იდენტობა, როგორია ახალი სახელმწიფოს კონცეფცია და რა შინაარსი დევს მასში?

1991 წელს საქართველომ დამოუკიდებლობა გამოაცხადა და იურიდიულად 1918 წლის რესპუბლიკა აღადგინა, თუმცა, რეალურად, პირველ რესპუბლიკასთან მას საერთო არაფერი ჰქონია. სახელმწიფოებრიობაზე მაშინ იმდენად ბუნდოვანი წარმოდგენა გვქონდა, რომ თითქოს რაღაც მითიური ქვეყანა უნდა შექმნილიყო. უხამსობადაც კი ითვლებოდა ქართული სახელმწიფოს ეკონომიკურ საფუძველზე მსჯელობა. ის, რომ სახელმწიფოებრიობა, უპირველესად, ეკონომიკურ საფუძველს ემყარება, უდიდეს უმრავლესობას უბრალოდ არ ესმოდა. გამაერთიანებელი იდეა სრულიად ბუნდოვანი იყო, ეთნონაციონალიზმის, მესიანიზმის და კიდევ სხვადასხვა იდეა-წარმოდგენების ნაზავი. ამ მხრივ, ხელისუფლება და ოპოზიცია ერთმანეთისგან არ განსხვავდებოდა, თუმცა ეს ძირითადად პოლიტიკურ და ინტელექტუალურ ელიტებში ტრიალებდა. ფართო საზოგადოებისათვის ეს ყველაფერი ბუნდოვანი და გაუგებარი რჩებოდა. ყველაზე მეტად გამოკვეთილი და საერთო, ანტირუსულ-იმპერიული აფექტი, დამოუკიდებლობის აბსტრაქტული იდეა და ეროვნულობის გრძნობები იყო. სახელმწიფოებრიობის მონახაზები 90-იანი წლების შუა ხანებიდან ჩნდება, როცა ახალი კონსტიტუცია იქმნება, საგარეო-პოლიტიკურ კურსზე მიდის მსჯელობა. ამ დროს იწყება სწრაფვა ნატოსა და ევროსტრუქტურებისაკენ, რაც სიმბოლურად 1999 წელს გვირგვინდება ზურაბ ჟვანიას სიტყვებით – „მე ვარ ქართველი და, მაშასადამე, ვარ ევროპელი“. თუმცა რამდენად შეიძლება ეს ჩაითვალოს გამაერთიანებელ იდეებად, არ ვარ დარწმუნებული.

როგორ იცვლება დროთა განმავლობაში აქციების ფორმა, რა სიმბოლოები და ახალი რიტუალები ჩნდება და რამდენად უკავშირდება ეს საბჭოთა ნაციონალიზმს?

იმდროინდელი ნარატივები თითქმის მთლიანად საბჭოთა ნაციონალიზმიდან მოდიოდა, უბრალოდ, მას რელიგიურ-მესიანისტური ელემენტები დაემატა. გაჩნდა ახალი ეროვნული გმირის ხატები: ქაქუცა ჩოლოყაშვილი, მერაბ კოსტავა. 1987 წელს წმინდანად შერაცხული ილია ჭავჭავაძის პორტრეტები ეროვნულობის სიმბოლოდ იქცა. თუმცა ილია საბჭოთა „წმინდანიც“ იყო, რომლის კულტიც ოფიციალურად 1937 წელს შეიქმნა, როდესაც საკავშირო მასშტაბით აღინიშნა ილიას 100 წლის იუბილე. 1980-იანი წლების ბოლოს ილიას პირველი პუბლიცისტური წერილიდან („ორიოდე სიტყვა თავად რევაზ შალვას ძის ერისთავის კოზლოვიდგან „შეშლილის“ თარგმნაზედა“) ამოიჭრა ერთი ფრაზა „მამული, ენა და სარწმუნოება“ და მთავარ ეროვნულ ლოზუნგად – „ენა, მამული, სარწმუნოებად“ გადაკეთდა. 80-იანი წლების ბოლო ნაციონალიზმის ესკალაციისა და რადიკალიზაციის პერიოდია. საბჭოთა ცნობიერება იმაშიც გამოვლინდა, რომ ნაციონალიზმმა სრულიად ეთნოცენტრისტული შინაარსი მიიღო. ქართველი მხოლოდ „გენეტიკურად ქართველი“ უნდა ყოფილიყო. ამგვარად, ეთნიკური კონფლიქტების გაჩენისათვის იდეალური განწყობა შეიქმნა. ამას ხელს უწყობდა პოზიციათა რადიკალიზაცია: თითქმის ყველა ოპოზიციური გაერთიანება, არაფორმალებად წოდებული დისიდენტური ჯგუფები, ერთმანეთს რადიკალიზაციაში ეჯიბრებოდა.

ვინც არ იყო რადიკალური, ის გაირიყა, მაგალითად, ილია ჭავჭავაძის საზოგადოება.

დიახ, ასეა. მათი ლიდერი, ზურაბ ჭავჭავაძე დაიღუპა 1989 წელს და სხვა გამოკვეთილი ლიდერი მათ აღარ ჰყოლიათ. რადიკალიზაცია იღებს ერთადერთი ჭეშმარიტების სტატუსს და ვინც შედარებით თავშეკავებულია, „მტრად“, „კრემლის აგენტად“ შეირაცხებოდა. ყველა მიმართულებით რადიკალური იყო პოლიტიკური რიტორიკა, როგორც საბჭოთა სისტემის, ასევე, ავტონომიების, ეთნიკური თუ რელიგიური უმცირესობების, ოპონენტების მიმართ.

ახალი სახელმწიფოს ფორმირების პროცესში, ისევ ნაციონალიზმის მკვლევრების მიხედვით, ერის მთავარი მაფორმირებელი ფაქტორია არა ეთნიკურობა, არამედ საერთო ისტორია და გამოცდილება. რატომ არ შეიქმნა ქართული სახელმწიფო სწორედ ამ ლოგიკით?

ძალიან საინტერესოა ისიც, რატომ ითვლება, თითქოს, საბჭოთა პერიოდში საქართველოს ისტორია არ ისწავლებოდა, ყველაფერი ქართული იდევნებოდა და ა. შ. არადა, დღეს თუ გადავხედავთ, ვნახავთ, რომ მსგავსი რამ არც მანამდე და არც შემდგომ არ მომხდარა საბჭოთა პერიოდის ფილოლოგიასა და ისტორიოგრაფიაში, – ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში რაც გვაქვს, 80-90% საბჭოთა პერიოდშია შექმნილი. 80-იანების ბოლოს, ეროვნული მოძრაობის მხრიდან მივიღეთ საკმაოდ აგრესიული ფორმის ნაციონალიზმი და ეთნოცენტრიზმი რელიგიურ-მესიანისტური ელფერით. ნაციონალობა გაიგივდა ეთნიკურობასთან და ამას საფუძველი სწორედ საბჭოთა კავშირში ჩაეყარა, როცა პასპორტში აღინიშნებოდა ეთნიკურობა, კორენიზაციის პრინციპით დაიყო ქვეყანა და სხვა.

მეცნიერებები, რასაკვირველია, იდეოლოგიზირებული იყო, მაგრამ არ უნდა წარმოვიდგინოთ ისე, თითქოს, საბჭოთა იდეოლოგია არ იძლეოდა ეროვნულობის გაღვივების საფუძველს. მაშინ გაუგებარია, საიდან იფეთქა და წამოვიდა მძვინვარე ნაციონალიზმები ყველგან, პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში. საქართველო არ ყოფილა გამონაკლისი, მაგრამ ამ ყველაფერმა ჩვენთან ბევრად უფრო ექსტრემალური და დამანგრეველი ფორმები მიიღო.

საბჭოთა იდეოლოგია ნებას გრთავდა, გეამაყა შენი ეროვნულობით, მაგრამ ღია შოვინიზმი და სხვა ეროვნებების შეურაცხყოფა იკრძალებოდა. არსებობდა შესაბამისი ცენზურაც, რომელიც არა მხოლოდ იმას არეგულირებდა, რომ დაცული ყოფილიყო იდეოლოგიური შესაბამისობა მარქსიზმის საბჭოთა ვერსიასთან, არამედ იმასაც, რომ არ შექმნილიყო და გავრცელებულიყო მძვინვარე ნაციონალისტური შინაარსები. შეზღუდვა 90-იანების დასაწყისში მოიხსნა და უკვე ღიად, ქართველობა ეთნიკურობასთან გაიგივდა, ეთნიკურად არაიდენტური ჯგუფები კი უცხოებად გამოცხადდა – ეთნიკურად არაქართველი სტუმარია და უნდა წავიდეს.

გავიხსენოთ ისიც, რომ მიუხედავად იმისა, რომ შოვინიზმი აკრძალული იყო, ეთნიკური უმცირესობები ქართველების მიერ თითქოს მაინც აღიქმებოდნენ მეორეხარისხოვან მოქალაქეებად.

მიუხედავად კონტროლისა და შეზღუდვისა, ასე იყო საბჭოთა დროსაც, მაგრამ ამან სრულიად აღვირახსნილი ხასიათი მიიღო 80-იანების ბოლოს, როცა პირველი დაძაბულობები გაჩნდა ცხინვალსა და სოხუმში, მახსოვს ეს შემზარავი განწყობა თბილისში – პირდაპირი ზეწოლა ეთნიკურად არაქართველების, განსაკუთრებით, ოსებისა და აფხაზების მიმართ. ისინი იცვლიდნენ გვარებს, რათა თავი დაეცვათ. იყო შემთხვევები, როცა ადამიანები თავს ქართველებად თვლიდნენ, მაგრამ მაინც ეშინოდათ – ხშირად მობინადრეთა სიიდან არაქართულ გვარებს შლიდნენ, თავი რომ დაეცვათ საკუთარი მეზობლებისგან. მაშინ ამას კარგად ვერ ვაცნობიერებდით. გადავხედოთ, როგორ ხდებოდა მეოცე საუკუნის 30-40-იანი წლების ევროპაში, როცა ნაციონალიზმმა შემზარავი სახე მიიღო – ევროპულ ფაშიზმს ვგულისხმობ, როგორ ხდება თანამოქალაქის გარიყვა, გამოცხადება უცხოდ და მტრად. იქ ამას მათი ფიზიკური განადგურება მოჰყვა. ჩვენ არ შეგვეძლო ასე შორს წასვლა, ფიზიკური ძალა არ გვქონია, რომ ჰოლოკოსტი მოგვეწყო, თორემ განწყობით შორს არ ვიყავით.

გამსახურდიას რიტორიკა ეთნიკური უმცირესობების მიმართ რადიკალურად შეიცვალა მაშინ, როცა ის პრეზიდენტი გახდა, მაგრამ ამან უკვე ვეღარაფერი შეცვალა.

რადგან უკვე შექმნილი იყო დისკურსი. ჩვენ დღემდე იმ დისკურსში ვცხოვრობთ – ესაა მეტყველების ფორმა, რომელიც ჩვენ ნაცვლად აზროვნებს. ვიმეორებთ იმას, რაც დამკვიდრებულია – ასე მსჯელობენ ამ საკითხზე, ასე ლაპარაკობენ მასობრივად. ხალხი ასე იწყებს აზროვნებას. იმიტომ გამოთქვამენ შოვინისტურ, ქსენოფობიურ აზრებს, რომ არსებულ დისკურსს იმეორებენ, ხშირად სრულიად მექანიკურად, ყოველგვარი დაფიქრების გარეშე.

როგორ იცვლის ფორმას ან შინაარსს ნაციონალისტური ნარატივი ზვიადიდან ივანიშვილამდე?

90-იან წლებში სახელმწიფო გადატრიალების და სამოქალაქო ომისა და იმ ტრაგედიების შემდეგ, რომელიც ჩვენთვის იყო „ვაი ჭკუისაგან“, საქართველო ისეთი მასშტაბით შეუდგა თვითგანადგურებას, რომ ვერცერთი მტერი ვერ მოიფიქრებდა. ფაქტობრივად, ქვეყანამ საკუთარ თავს გამოუცხადა ომი. და ის ჯერ არ დასრულებულა, ჩვენ ახლაც ამ ომში ვიმყოფებით. იცვლება მხოლოდ ფორმები და დეკორაციები. თვითნგრევის პრინციპიც კი უცვლელი რჩება.

მთლინად გამორიცხავთ საბჭოთა სპეცსამსახურების როლს?

ამის გამორიცხვა არანაირად არ შეიძლება, მაგრამ ამაზე ძალიან აბსტრაქტულად ვლაპარაკობთ. არ შეგვისწავლია ზუსტად, რა როლი ითამაშეს სპეცსამსახურებმა, არ არსებობს ნაშრომი, ანალიზი – ვინ და როგორ აღვივებს ეთნიკურ კონფლიქტებს. თუმცა, ისიც ფაქტია, რომ ჩვენ თვითონ, ქართული მხარეც, ვუწყობთ ხელს კონფლიქტების გაღვივებას. ბუნებრივია, ეს საბჭოთა იმპერიის კონცეფციაში, სტრუქტურაში იყო ჩადებული – ვერავის ვერ უნდა მოეხერხებინა საბჭოთა კავშირიდან უმტკივნეულო გასვლა. გასვლას ეთნოკონფლიქტები უნდა მოჰყოლოდა. არც ქართველ ისტორიკოსებს, არც ინტელიგენციას, არც ქართველ პოლიტიკურ მოღვაწეებს არ აღმოაჩნდათ საკმარისი ინტელექტი, რომ გაეაზრებინათ – ეს ჩადებულ ნაღმებთან თამაში იყო. პირიქით – თავადაც აღვივებდნენ კონფლიქტებს. მე მახსოვს ისტორიკოსების ერთბაშად გააქტიურება, ერთმანეთს ასწრებდნენ, ვინ უფრო რადიკალური ლოზუნგით გამოვიდოდა და კიდევ უფრო გაანაციონალისტურებდა ისედაც ნაციონალისტური შინაარსის ისტორიულ ნარატივებს. ეს რაციონალური აზროვნების დეფიციტის პირდაპირი ნიშანი იყო. საქართველო იდეალურად იყო მორგებული საბჭოთა სისტემას, ჩვენ, როგორც პარაზიტი, ისე ვიკვებებოდით მანკიერი სისტემისგან. საქართველო მოიხმარდა სავარაუდოდ იმაზე ბევრად მეტს, ვიდრე გამოიმუშავებდა, სათბურში ვიყავით. საბჭოთა კავშირი ერთ-ერთი უძლიერესი იმპერია იყო მსოფლიო ისტორიაში, სულელების შექმნილი კი არა, როგორც მაშინ გვეგონა, არამედ გენიალური კონსტრუქცია, უზარმაზარი ინტელექტით ნაშენები. უმეცრებაა იმის დაშვება, რომ ის სულელების ხელში იყო. ეს იყო ურთულესი წარმონაქმნი მსოფლიო იმპერიების ისტორიაში, სადაც ერთი ელემენტის გამოცლაც კი ყველაფრის წყობიდან გამოსვლას იწვევდა. ამის არგათვალისწინება და მხოლოდ ველურ და ბრმა ემოციებზე აყოლა, რა თქმა უნდა, თვითგანადგურების გზა იყო.

დღეს რა ისმის ქუჩაში – აქციებზე? აკვირდებით, საიდან მოდის ეს სლოგანები? რა ახალი სიმბოლოები გაჩნდა და რა გზავნილებს შეიცავს, რას გვეუბნება? გარდაიქმნა თუ არა ეთნონაციონალიზმი სამოქალაქო ნაციონალიზმად 30 წლის განმავლობაში?

სააკაშვილის მმართველობა ცდილობდა, ეთნონაციონალიზმი შეეცვალა სამოქალაქო ნაციონალიზმით. გარკვეული თვალსაზრისით, წარმატებასაც მიაღწიეს, თუნდაც სახელმწიფო სამსახურების და პოლიტიკური ელიტების დონეზე. ეთნოცენტრიზმი აღარ იყო, მაგრამ მოჭარბებულმა, ხელახლა გაღვიძებულმა ნაციონალიზმმა, რომელიც ფაქტობრივად ჩამქრალი იყო 90-იანი წლების ეკონომიკური გაჭირვებისა და ყველა არსებული პრობლემის ფონზე, და, ფაქტობრივად, მეორე-მესამე ადგილზე იყო გადასული, პლაკატურმა ნაციონალიზმმა და სამხედრო-პატრიოტულმა პროპაგანდამ, რა თქმა უნდა, ნაციონალიზმს ახალი ბიძგი მისცა. შარშანაც კი, როცა 10 წელი შესრულდა რუსეთ-საქართველოს ომიდან, დამრჩა შთაბეჭდილება, რომ ახალგაზრდები თავიდან ბოლომდე იმეორებენ იმ პოლიტიკურ ნარატივს, რომელიც სკოლაში (სააკაშვილის მმართველობისას) ისწავლეს. ამ რიტორიკას მთლიანობაში რომ შევხედოთ, ესაა მიშიზმის გამარჯვება.

დღეს მიმდინარე პროტესტის მაპროვოცირებელი, რუსი დეპუტატი აღმოჩნდა. დიახ, რუსეთს ოკუპირებული აქვს საქართველოს ტერიტორიები, ლამის თბილისს არიან მომდგარი, ამას არავინ უარყოფს, მაგრამ რას სთხოვ საკუთარ მთავრობას, როდესაც ოკუპაციას აპროტესტებ? დეოკუპაციას რომ ითხოვ? – , ვის მიმართავ? „ძირს პუტინი“ რატომაა ერთადერთი თუ არა, მთავარი საპროტესტო ლოზუნგი? ან რას ნიშნავს „ოკუპირებული ტერიტორიები“? ეს მხოლოდ ტერიტორიებია, თუ იქ ვიღაც ცხოვრობს კიდევაც? რა არის ჩვენი გზავნილი იმ ადამიანების მიმართ, რომლებიც ოკუპირებულ ტერიტორიებზე ცხოვრობენ? რატომ უნდა მოუნდეთ მათ კვლავინდებურად ქართველებთან ერთად ცხოვრება, ერთ სახელმწიფოში? ფაქტობრივად, ამ ნაციონალისტურმა ნარატივმა იმდენად გადაფარა ყველაფერი და მთელი ცნობიერება დაუქვემდებარა ამ ანტირუსულ აფექტს, რომ ჩვენ ბრმები აღმოვჩნდით და აღარ შეგვიძლია, გავიგოთ, რა ხდება ჩვენს თავს. საქართველოს მიერ კონტროლირებადი 80% ვის ხელშია, ვინ გვესვრის რეზინის ტყვიებს, ვინ გვირტყამს, ვინ მოაწყო ეს პოლიტიკური რეჟიმი, უსაზღვრო კორუფცია, ოლიგარქიული სისტემა, ეროვნული ქონების დატაცება, სრული ნიჰილიზმი, სრული მორალური დეგრადაცია? გაფეტიშებული საბაზრო თავისუფლება ფაქტობრივად მიწასთან ასწორებს და მომავალს უნადგურებს ეროვნულ სახელმწიფოს. ეს თაობა უძლური აღმოჩნდა, აღიქვას, თუ რა ხდება მის თავს. ძალიან მარტივია, რუსეთის პრეზიდენტი აგინო თბილისში, აქციებზე სამთავრობო დაწესებულებების წინ. ამ დროს ისევ ვიღაც ითვისებს საჯარო სივრცეებს, ქმნის უსამართლო სოციალურ და ეკონომიკურ სისტემას, რომლის მსხვერპლიცაა მოსახლეობის დიდი უმრავლესობა.

რა მნიშვნელობა აქვს 80-იანი წლების ბოლოს გაღვივებული ნაციონალისტური პოლიტიკის შეფასებას, მისი შედეგების ანალიზს?

შევარდნაძემ უწოდა „პროვინციული ფაშიზმი“, თუმცა ეს მხოლოდ გამსახურდიას მისამართით იყო ნათქვამი, თანაც ამას პროპაგანდისტული დანიშნულება ჰქონდა, მიზანი სახელმწიფო გადატრიალების გამართლება იყო. ნაციონალიზმის და, ზოგადად, საკუთარი დამანგრეველი შეცდომების აღიარება, რასაც არა მხოლოდ შეფასება, არამედ გადაფასებაც უნდა მოჰყოლოდა, შეუძლებელი აღმოჩნდა.

90-იანი წლების განმავლობაში საქართველო გაჭირვებით, დევნილებით და, ფაქტობრივად, ნანგრევებიდან სახელმწიფო სტრუქტურების შექმნით თუ შიდა სტაბილიზაციის მიღწევით იყო დაკავებული. 90-იანი წლების გაჭირვება, სამოქალაქო ომის შედეგები თუ მარცხის ტრავმა იმდენად ძლიერი იყო, თითქოს, ქვეყანა ფიქრს გაურბოდა. ყველაფერი შეიცვალა „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ. სააკაშვილი, როგორც შევარდნაძის დამამხობელი, ყველაფერ იმის რეაბილიტაციას შეუდგა, რაც 90-იანი წლების შემდეგ ყავლგასული ჩანდა. ის სწორედ „ეროვნული მოძრაობის“ ნარატივებს დაუბრუნდა, ისევ ეროვნული გმირების, თავგანწირვის, ეროვნული სიამაყისა და გამორჩეულობის ძველ იდეალებს, ისევ მესიანისტური ტონალობებით. ნაციონალიზმი, თუმცა არა ეთნოცენტრისტული, პატრიოტული ეიფორია, განსაკუთრებით გამძაფრდა 2008 წლის აგვისტოს ომის შემდეგ. სააკაშვილი ახალი ისტორიის დაწერას უკვეთდა სრულიად არაკვალიფიციურ და საეჭვო კომპეტენციის მქონე ხალხს.

ისტორიის არგააზრებისა და მისი იდეოლოგიზაციის საუკეთესო ნიმუშია ოკუპაციის მუზეუმი – სადაც საქართველო წარმოდგენილია, როგორც საბჭოთა ოკუპაციის უმანკო მსხვერპლი. მსხვერპლად თვითსტილიზაცია შეცდომებზე თვალის დახუჭვისა და უახლოესი წარსულის გააზრების უუნარობის ნიმუშია. ეს ისტორიის ჩვეულებრივი ფალსიფიკაცია და სტალინური ტრადიციების დაბრუნებაა. ისტორიოგრაფია, როგორც დარგი, საქართველოში განადგურებულია, თაობათა განახლებაც კი არ მომხდარა და მთლიანად ჩანაცვლებულია იდეოლოგიური შეფასებებით. თანამედროვე ქართული ისტორიული მეცნიერება საბჭოთა ისტორიოგრაფიის კარიკატურაა. სინამდვილეში, არ ვიცით და არც გვინდა, ვიცოდეთ, რამ მიგვიყვანა ეთნიკურ კონფლიქტებამდე, ამაზე საუბრის და ამის გააზრების გვეშინია.

აღნიშნულ თემაზე: #სამხრეთ ოსეთი #მეხსიერების გაცოცხლება, შექმნილია ინდიგოს დახურული ჯგუფი, რომელიც აერთიანებს ქართულ-ოსური კონფლიქტებით დაინტერესებულ ადამიანებს. ჯგუფში გაწევრიანებისთვის იხილეთ ბმული აქ