გლდანის არქიტექტურული კოლონია

აგრარული ბაზრები და ტანსაცმლის ბაზრობები, მარკეტები, სავაჭრო მოლები, საჯარო სკოლები და ბაღები, აფთიაქები, ვალუტის გადაცვლის ჯიხურები , ბანკები, ექსპრეს-ბანკები, ჯიხურებში მოწყობილი სამკერვალოები, გარაჟებში გახსნილი სასურსათოები, ნეონებით განათებული კაზინოები და დაბურული მინებით ტოტალიზატორები - ესაა ის ძირითადი სოციალური ინფრასტრუქტურა, რომელსაც გლდანის დასაწყისში, რაიონის ცენტრში ვხვდებით - იქ, სადაც ამოდის მეტრო - ყველაზე სწრაფი ტრანსპორტი, რომელიც გარეუბანს დანარჩენ თბილისთან აკავშირებს. თუმცა, რაც უფრო ვშორდებით ცენტრს და გლდანის პერიფერიებისკენ ვინაცვლებთ, აქტიურობა იკლებს, თვალისთვის გასართობი ნელ-ნელა ქრება და მკვეთრ შუქებს, სავაჭრო ობიექტების აბრებსა და რეკლამებს მაღალი კორპუსების სწორხაზოვანი, ერთფეროვანი, გაშლილი სივრცეები ანაცვლებს, მხოლოდ აქა-იქ გამოტანილი ხილ-ბოსტნის დახლებით და უბნის პატარა მარკეტებით. ქალაქია ქალაქშიო, გლდანზე ამბობენ და, პრინციპში, ასეა. გარდა იმისა, რომ აქ 170 000-ზე მეტი ადამიანი ცხოვრობს, ის დედაქალაქის მიკრომოდელიცაა. როგორც თბილისის ცენტრი, ახმეტელის მეტროს ტერიტორიაც დამძიმებულია მოქმედებებით, ისაა კონცენტრაციის წერტილი ერთდროულად ეკონომიკის, კულტურის და საზოგადოებრივი ცხოვრების. დისტანცია ცენტრთან ცვლილებებში გამოიხატება - რაც უფრო ვშორდებით ცენტრს, მით უფრო მკაფიოდ მოჩანს ესთეტიკური განსხვავება ურბანულ პეიზაჟში.

ისტორიულ წყაროებში გლდანი პირველად მოხსენიებულია თამარ მეფის ისტორიკოსის, ბასილი ეზოსმოძღვრის თხზულებაში „ცხოვრება მეფეთ-მეფისა თამარისი“.  ისტორიულ ტექსტში ვკითხულობთ: “...გააწყუეს კარითგან ქალაქისათა ხევამდე გლდანისა ტყუეი ყოველი…”

მას შემდეგ, როგორც ჩანს, გლდანის ტერიტორია მტრებისთვის არაერთხელ ყოფილა ბრძოლის ველი - არც სპარსელების, არაბებისა და მონღოლების შემოსევები ასცდენია. კახეთის შემოერთების შემდეგ კი დავით აღმაშენებელს გლდანის ყმა-მამულის ნაწილი სვეტიცხოვლისთვის შეუწირავს. კობა ხარაძის აღწერით, აქვეა აღმოჩენილი ბრინჯაოსა და რკინის ხანის ორნამენტებიანი ჭურჭელი და კედლის ფრაგმენტები. ასევე, ფეოდალური ხანის სამაროვნები და ქვის ბრტყელი ფილებით ნაგები სამარხები.

როგორც აღმოჩნდა, სახელწოდება გლდანი წყაროებში მხოლოდ მეოცე საუკუნის დასაწყისში ჩნდება. კერძოდ, 1926 წლის მოსახლეობის აღწერის მასალებსა და ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ დაყოფაში. ხოლო მანამდე მოხსენიებულია როგორც „გრდანი“ და „გარდანი“, რაც გარდამავალს ნიშნავს. ვახუშტი ბაგრატიონი „გარდანის“ მდებარეობას ასე ახასიათებდა: „ამას ქუეით, გრდანამდე, არს ველი მთასა და მტკუარს შორისო...“ სწორედ მთისა და ბარის გარდამავალ ზოლში მდებარეობს გლდანი.

როგორც ჩანს, გლდანის გაქალაქებამდე აქ საკმაოდ აქტიური იყო ცხოვრება. მისდევდნენ ვაჭრობასა და მიწათმოქმედებას. მეცხრამეტე საუკუნის პერიოდულ პრესაში წერდნენ გლდანის მიწის ნაყოფიერების შესახებ. 1885 წელს, გაზეთ "დროებაში” ცნობილი საზოგადო მოღვაწე და მკვლევარი ზაქარია ჭიჭინაძე აღნიშნავდა: “თბილისის ახლო-მახლო სოფლებში გლდანისა და დიღომისთანა ნაყოფიერი და სარგებლიანი სოფლები, მგონი, არც ერთი არ უნდა იყოს. ეს ორი სოფელი მართლაც, ხომ სანაქებონი არიან, როგორც ვენახებით, ისე ჰაერით, ერბოთი და წყლით”.

როგორც გეოგრაფი კობა ხარაძე წერს, დღევანდელი გლდანის მეხუთე და მერვე მიკრორაიონების ტერიტორიაზე, რომელსაც “საბატონო მინდვრები” ერქვა, გავრცელებული იყო მარცვლეული კულტურის ყანები. აქ ძირითადად ხორბალი და სიმინდი მოჰყავდათ.

ეს ფუნქცია თითქოს გლდანს საბჭოთა პერიოდშიც გამოჰყვა. მეოცე საუკუნის 70-იან წლებამდე სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებს გლდანში დიდი ადგილი ეკავა. ხოლო მას შემდეგ, რაც ამ ტერიტორიის ქალაქის ნაწილად გადაქცევა დაიწყეს, იქ მხოლოდ სოციალური ინფრასტრუქტურა არსებობდა, ანუ საგანმანათლებლო და სავაჭრო ობიექტები იყო განლაგებული. 

გლდანი - ექსპერიმენტული პროექტი

გლდანი სულ რვა და დამატებით ერთი „ა“ მიკრორაიონისგან შედგება. იმ დროისთვის გლდანი ექსპერიმენტულ პროექტად ითვლებოდა, რადგან სხვა ჩვეულებრივი გარეუბნისგან განსხვავდებოდა. სტანდარტულად, გარეუბანში მიკრორაიონები მთავარი გზატკეცილის მარჯვენა და მარცხენა მხარესაა განლაგებული. საზოგადოებრივი ტრანსპორტიც მხოლოდ ამ გზატკეცილზე მოძრაობს და მიკრორაიონებში გამჭოლი მოძრაობა გამორიცხულია. თითოეულ მიკრორაიონს  აქვს ცენტრი, სადაც სკოლა, ბაღი და სასურსათო მაღაზიებია განთავსებული. თუმცა, თემურ ბოჭორიშვილის გადაწყვეტილებით, გლდანის მიკრორაიონებს ცალკე ცენტრები არ აქვთ და ყველა ეს საზოგადოებრივ-კულტურული ინფრასტრუქტურა ორი ერთმანეთის პარალელურ გზატკეცილს შორის არსებულ კუნძულზეა გადმოტანილი, ხოლო სკოლები და ბაღები მიკრორაიონების პერიფერიებშია განთავსებული. როგორც თემურ ბოჭორიშვილი ამბობდა, გლდანის მიკრორაიონების ასეთმა განსხვავებულმა დაგეგმვამ მოსკოვში აჟიოტაჟი გამოიწვია.

„ურბან ექსპერიმენტის“ ერთ-ერთი დამფუძნებელი და არქიტექტორი ნუცა კანდელაკი გლდანის არქიტექტორთან, თემურ ბოჭორიშვილთან შეხვედრას იხსენებს, როცა ის გლდანის მთავარ იდეასა და კონცეფციაზე საუბრობდა.

„იმ დროისთვის ყველა რაიონის პროექტი წინასწარ იყო გაწერილი და არქიტექტორი დიდ ცვლილებებს ვერ შეიტანდა. თავისუფლება მხოლოდ საზოგადოებრივი სივრცეების დაგეგმარებაში ჰქონდათ. მანდ შეძლო თემურ ბოჭორიშვილმა რაიონის იდეის და კონცეფციის გამოხატვა.  ასეთი კონცეფცია აიღო: გლდანი განაშენიანებული არის გრძივად, ერთ ცენტრალურ ღერძზე და ამ ცენტრალურ ღერძზე არის აწყობილი ეს მიკრორაიონები - მარჯვნივ და მარცხნივ. შესაბამისად, ცენტრალური ღერძი უნდა ყოფილიყო ძლიერი ელემენტი და დამაკავშირებელი ამ მიკრორაიონებისა. ამიტომ მისი იდეა იყო ის, რომ ამ ღერძში შეიტანა საზოგადოებრივი დანიშნულების ინფრასტრუქტურა, შექმნა შენობები და ასევე ერთმანეთისგან გამიჯნა საფეხმავლო და სამანქანო გზა“, - ამბობს ნუცა კანდელაკი.

თინათინ გურგენიძესთან ინტერვიუში, თემურ ბოჭორიშვილი ამბობს რომ,  გლდანის დაგეგმარება არ არღვევდა მთლიანად თბილისის ურბანულ სტრუქტურას, რადგან მან კორპუსებს შორის შიდა ეზოების ტრადიცია შეინარჩუნა. ეს კი მოსახლეობას ერთმანეთთან კომუნიკაციას უმარტივებდა.

თემურ ბოჭორიშვილს სურდა, რომ მიკრორაიონები ერთმანეთთან დაკავშირებულიყო მრავალფუნქციური ხიდებით, რომლებიც იქნებოდა საფეხმავლო ბილიკიც და საზოგადოებრივი ცენტრიც. ერთ-ერთი ასეთი ხიდია „დკდ-ს" ხიდი, რომელიც მესამე და მეოთხე მიკრორაიონებს აკავშირებს და დღეს გლდანის სიმბოლოდ იქცა. როგორც თემურ ბოჭორიშვილი ამბობდა, ის შთაგონებული იყო ფლორენციაში არსებული მრავალფუნქციური ხიდებით, რომლის შიგნითაც სავაჭრო ობიექტები იყო მოწყობილი და თან ფეხითმოსიარულეებს გზის უსაფრთხოდ გადაკვეთაში ეხმარებოდა. სწორედ მსგავსი ჩანაფიქრი ჰქონდა “დკდ-ს" ხიდისთვისაც. ხიდის შიგნით გაკეთდა დამატებითი სივრცეები სავაჭრო ობიექტებისთვის, თუმცა დღეს ამ ხიდმა იერსახე და ფუნქცია სრულიად შეიცვალა. სავაჭრო ობიექტები მხოლოდ აქა-იქაა შემორჩენილი, სხვა თავისუფალი სივრცეები კი დევნილებმა  დაიკავეს. ხიდის კედლები კი ნახატებით და წარწერებით აჭრელდა.

არქიტექტორმა ვერ შეძლო პროექტის ბოლომდე მიყვანა. ერთი მხრივ, მიზეზად პროექტის ძვირადღირებულობას ასახელებენ. საბჭოთა კავშირმა კი მის დასასრულებლად არ გამოყო საკმარისი თანხა. ხოლო, მეორე მხრივ, გლდანის დაუმთავრებლობას საბჭოთა კავშირის დაშლას უკავშირებენ, რის შემდეგაც მთლიანად შეიცვალა რაიონის ინფრასტრუქტურაც და ფუნქციაც.

თემურ ბოჭორიშვილმა ვერ მოასწრო ვერც გზატკეცილებს შორის არსებული კუნძულის საზოგადოებრივ ცენტრად ქცევა. მხოლოდ რამდენიმე შენობა აშენდა და ისინიც უფუნქციო იყო. ასევე მხოლოდ ფურცელზე დარჩა გლდანში კიდევ ერთი მეტროს სადგურის მშენებლობის იდეაც.

ყველაზე მნიშვნელოვანი და მთავარი, რაც გლდანს ქალაქის დანარჩენ ნაწილთან აკავშირებს ერთადერთი მეტროს სადგურია -  “ახმეტელი”. თითქოს, ამ ადგილის გამოა, რომ გლდანი არ წყდება თბილისს და დღემდე არსებობს როგორც ერთ-ერთი გარეუბანი და არა ცალკე ქალაქი. 

თუმცა, ეს რეალობა არ ვრცელდება მეტროსგან მოშორებით განლაგებულ გლდანის ბოლო მიკრორაიონებზე. გამომდინარე იქიდან, რომ გლდანის ტერიტორია დიდია -  42 500 ჰექტარი - რაიონის დასაწყისში მდებარე მეტრო ქალაქთან ყველას ვერ აკავშირებს, განსაკუთრებით კი დასახლების  ბოლოში მცხოვრებ ადამიანებს. 

ფოში გეტოში ცხოვრობს გლდანის მეშვიდე მიკროში. ის სწავლობს უბანს, როგორც ქსოვილს. ფოში სეირნობს ბევრს და ტექსტებს, რომლებსაც ეცნობა, უსადაგებს ურბანულ კონტექსტებს, რომლებსაც ბავშვობიდან ხედავს. როგორც თვითონ ამბობს, სოციალური ცხოვრება გლდანის შიგნითაც კი ძალიან განსხვავებულია.

გარდამავალი პერიოდი

გლდანში დიდი არქიტექტურული და სოციალური ცვლილებები ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირის დაშლამდე დაიწყო. ხელისუფლება მიხვდა, რომ უკვე ვეღარ აკმაყოფილებდა ხალხის მოთხოვნებს, რადგან ძალიან ბევრ ადამიანს სურდა ბინის მიღება.  ესენი იყვნენ რეგიონიდან ჩამოსული ადამიანები, ვისაც ქალაქში სურდა ცხოვრების გაგრძელება ან თბილისის ცენტრიდან წამოსული ოჯახები, რომლებსაც საცხოვრებელი პირობების გაუმჯობესება უნდოდათ. ამიტომ 1989 წელს ოფიციალურად დაიშვა მიშენებები, რამაც მთელი ქალაქის,  განსაკუთრებით კორპუსების არქიტექტურა მთლიანად შეცვალა. არსებობდა სახელმწიფო კომპანიები, რომლებიც კორპუსებზე რკინის არმატურისგან გაკეთებულ ჩარჩოებს ამონტაჟებდნენ და შემდეგ თუკი მოსახლეობა თანახმა იქნებოდა, თავიანთი ხარჯებით აკეთებდნენ მიშენებებს. გარდა ამისა, კიდევ ერთი მიზეზი, რამაც მიშენებებს ხელი შეუწყო იყო ის, რომ ეს ბინები ადამიანების საკუთრებაში გადავიდა, დაიწყო ქონების პრივატიზაცია. მანამდე კი ყველა სახლი სახელმწიფოს საკუთრებაში იყო.  ამიტომ ბინების კერძო მფლობელობაში გადაცემისთანავე ადამიანებმა დაიწყეს საცხოვრისების თავიანთ სურვილებზე მორგება, გადაკეთება. ამან კი რაიონის იერსახე მთლიანად შეცვალა. აქ შეხვდებით ყველანაირ სახეცვლილ საცხოვრებელს. მაგალითად, ამოაშენეს აივნები და ოთახებად გადააქციეს, ან ვისაც აივანი არ ჰქონდა, მიაშენეს, გააფართოვეს ლოჯიები, ფასადები შეცვალეს, ფანჯრები გამოცვალეს. ეზოებიც კი შემოღობეს და ზოგ შემთხვევაში დღეს სახლში შესასვლელად კორპუსის სადარბაზოში შესვლაც აღარაა საჭირო, პირდაპირ ეზოდან მოხვდებით სახლში.

ამავე პერიოდში დაიწყო ეზოებში ავტოფარეხების აშენებაც. მიუხედავად იმისა, რომ კორპუსის გარშემო ტერიტორია თავად კორპუსს ეკუთვნოდა, ადამიანებმა თვითნებურად დაიწყეს იქ ავტოფარეხების მშენებლობა. საბოლოოდ კი ისე მომრავლდა, რომ ვისაც არ ჰყავდა ავტომობილი, ისინიც კი აშენებდნენ ფარეხებს.

„თავდაპირველად ავტოფარეხების აშენების მიზანი კრიმინალური მდგომარეობის გართულება იყო. იპარავდნენ მანქანებს, საწვავს, მანქანის ნაწილებს. მეპატრონეებს კი მათი დაცვა უნდოდათ და დაიწყეს ავტოფარეხების აშენება. თუმცა, დროთა განმავლობაში სიტუაცია გამოსწორდა და ბევრი ფარეხი დარჩა გამოუყენებელი. ამ პატარა სივრცეებმა შემდგომში ტრანსფორმაცია განიცადეს და ფუნქციებიც სრულად შეიცვალეს. მაგალითად, გარაჟებში გაჩნდა საცხობები, აფთიაქები, სამკერვალოები, საამქროები და ა.შ.” - ამბობს ურბანული მკვლევარი და თბილისის არქიტექტურის ბიენალეს ერთ-ერთი დამფუძნებელი თინათინ გურგენიძე, რომელმაც პირველი ბიენალე 2018 წელს გლდანში ჩაატარა.

როგორც თინათინი ამბობს, სწორედ გარაჟულმა სივრცეებმა შეავსო უბნები საჭირო ობიექტებით და თუკი, დღეს მაგალითად, ადამიანს ფეხსაცმლის შეკერვა უნდა, აღარ უწევს ამის გამო გლდანის ცენტრალურ ნაწილში წასვლა.

დღეს გლდანი ე.წ. საძილე რაიონი აღარ არის. მოსახლეობაც იმაზე ბევრად მეტია, ვიდრე თავიდან იყო გათვლილი. სულ უფრო და უფრო მეტი ადამიანი იწყებს გლდანში ცხოვრებას, რადგან ესაა ერთ-ერთი ყველაზე იაფი და მიმზიდველი ადგილი მათთვის, ვისაც ქალაქში უნდა ცხოვრების დაწყება. ახლა თუკი გლდანში ცხოვრობ და აქვე მუშაობ, შესაძლოა რამდენიმე თვე გავიდეს ისე, რომ გლდანიდან გასვლა სულაც არ დაგჭირდეს.  რაიონში მოიმატა ადამიანების აქტიურობამ, გამრავლდა პატარა კერძო ბიზნესები, აშენდა დიდი სავაჭრო მოლებიც, გაიხსნა კაფეები. გლდანის “ა” მიკროდან რაიონის დათვალიერება რომ დაიწყო, მიხვდები, რომ გარშემო ძალიან დიდი ქაოსია, ერთმანეთშია შეზრდილი ორი ეპოქის სრულიად განსხვავებული ინფრასტრუქტურა, სხვადასხვა დროის და ფუნქციის დაწესებულებები. თუმცა, რომ არა თავის დროზე გლდანის ზუსტი და მოწესრიგებული დაგეგმარება, ამ ქაოსიდან გამორკვევა იმაზე რთული იქნებოდა, ვიდრე დღეს არის.