ორი ტრაგედია, ორი ოცნება | 9 აპრილის დარბევა დასავლურ პრესაში

ეს სტატია ეფუძნება კვლევას, რომელიც 9 აპრილის დარბევაზე საერთაშორისო გამოხმაურების შესახებ საკურსო ნაშრომისთვის ჩავატარე „ღია საზოგადოების არქივებში“. ამ არქივში დაცული „რადიო თავისუფლების“ კვლევითი ინსტიტუტის კოლექცია ინახავს არაერთ მნიშვნელოვან და უნიკალურ დოკუმენტს საბჭოთა და პოსტ-საბჭოთა საქართველოს ცხოვრებაზე. ნაშრომის ფორმატიდან გამომდინარე, კვლევის არეალი შეზღუდული იყო 1989 წლის 9 აპრილიდან მაისის ბოლომდე პერიოდით. ფართო აუდიტორისთვის სტატიის წარდგენამდე, ვგეგმავდი კვლევის განვრცობას უფრო გვიანდელი მასალების გამოყენებით. ეს შეუძლებელი აღმოჩნდა -  გასაგები მიზეზების გამო, არქივები ამჟამად დაკეტილია. თუმცა, სტატიის გამოქვეყნება, ამ სახით, მაინც გადავწყვიტე, რადგანაც ჩემი ინტერესის საგანი, პირველ რიგში, დარბევაზე მყისიერი რეაქცია იყო. მასთან,  მაისის ბოლოს, ერთი მხრივ, მოსკოვში ჩატარდა საბჭოთა სახალხო დეპუტატების კონგრესის  პირველი სხდომა, სადაც ჟლეტა საჯაროდ გაირჩა, მეორე მხრივ კი თბილისში ჩატარდა საქართველოს პირველი რესპუბლიკის დამოუკიდებლობის დღისადმი მიძღვნილი მასშტაბური მიტინგი, სადაც, 9 აპრილის სასაკლაო, ბუნებრივია, მთავარი განსახილველი თემა იყო. ორივე მოვლენას ესწრებოდნენ და აქტიურად აშუქებდნენ დასავლელი მიმომხილველები. ისეთივე  გლობალური აქტუალურობა და ყურადღება,  დარბევას შემდგომში, სამწუხაროდ, აღარ ღირსებია. ამიტომაც, ამ მოკლე პერიოდზე ფოკუსირება საშუალებას გვაძლევს დავაკვირდეთ 9 აპრილის ჟლეტაზე საერთაშორისო გამოხმაურებას იმ დროს, როცა ის ყველაზე მნიშვნელოვანი იყო.

ქართული ტრაგედია

1990 წელს ნოდარ ნათაძემ ნიუ იორკ თაიმსს საქართველოსადმი დასავლეთის ყურადღების ნაკლებობის თაობაზე შესჩივლა. „ბალტიისპირეთში ყველაფერი სააშკარაოზეა გამოტანილი“ - ამბობდა ის - „აქ კი თითქოს ჭის ძირში ვართ და ვერავინ გვხედავს“.[i]

არადა, საქართველოს დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლებს ამ ყურადღების მოსაპოვებლად ძალისხმევა არ დაუშურებიათ. ჯერ კიდევ 1977 წელს ზვიად გამსახურდიასა და მერაბ კოსტავას მიერ დაარსებული „საქართველოს ჰელსინკის კავშირი“, სხვა საბჭოთა რესპუბლიკებში ჩამოყალიბებული ასეთივე სახელწოდების ჯგუფების მსგავსად, პოზიციონირდებოდა როგორც აშშ-სა და საბჭოთა კავშირს შორის ჰელსინკიში დადებული შეთანხმების აღსრულებაზე დამკვირვებელი, ადამიანის უფლებების დამცველი ორგანიზაცია და ამ გზით ცდილობდა დასავლეთისგან მხარდაჭერის მიღებას. მცდელობას გარკვეული წარმატებაც ხვდა წილად - 1978 წელს აშშ-ის მთავრობამ ჩამოაყალიბა „ჰელსინკის კომისია“, რომელსაც ჰელსინკის ჯგუფებთან კომუნიკაცია და საბჭოთა კავშირში ადამიანების უფლებებთან დაკავშირებული მდგომარეობის მონიტორინგი დაევალა. მართალია, 1970-იანების ბოლოს ქართულ ჰელსინკის კავშირს საქმიანობა აეკრძალა, თუმცა გორბაჩოვის პერიოდის რეფორმების შემდგომ ის პოლიტიკური პარტიის სახით დაბრუნდა და ამ ეგიდით განაგრძო დასავლეთთან საკუთარი კონტაქტების გამოყენება. პერესტროიკის შედეგად გამოჩენილი შესაძლებლობებით აქტიურად სარგებლობდა ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიაც, რომლის ლიდერებიც რეგულარულად აწყობდნენ მოსკოვში პრესკონფერენციებს, სადაც რუს და დასავლელ ჟურნალისტებს აცნობდნენ საკუთარ გეგმებს, მაგალითად საქართველოში „თეოდემოკრატიის“ დამყარების შესახებ. ნიუ იორკ თაიმსის ჟურნალისტის, ბილ ქელერის აღწერით, მსგავსი შეხვედრები იმართებოდა თბილისის „გაბუღულ სამზარეულოებშიც“ და მათ სხვა ოპოზიციური პარტიების წარმომადგენლებიც ესწრებოდნენ.[ii]

ბუნებრივია, დასავლეთისადმი გზავნილები გაჟღერდა 1989 წლის აპრილის დემონსტრაციებზეც. როგორც კრონიდ ლუბარსკი, მიუნხენში ემიგრირებული ცნობილი საბჭოთა დისიდენტი  და დამოუკიდებელი გამოცემის სოვიეთ ნიუს ბრიფ რედაქტორი, იუწყება, 6 აპრილს „ეროვნული სამართლიანობის კავშირის“ წევრებმა წაიკითხეს მიმართვა, სადაც ნატოს წევრ ქვეყნებს მოუწოდებნენ, ეცნოთ 1921 წელს საბჭოთა კავშირის მიერ საქართველოს ანექსია. ლუბარსკისვე თანახმად, პროტესტებზე ინგლისურენოვანი ბანერები მრავალჯერ გამოჩნდა, მათ შორის 8 აპრილის საბედისწერო საღამოსაც. [iii]

დასავლეთთან კავშირის დამყარების მცდელობები გაძლიერდა 9 აპრილის დარბევის შემდგომ. თბილისში გამოცხადებულმა კომენდანტის საათმა, მედიასაშუალებებზე სამხედრო კონტროლის დამყარებამ და საბჭოთა ხელისუფლების მიერ ინფორმაციის ჩახშობის საფრთხემ დამოუკიდებლობის მოძრაობის წევრებს უბიძგა, მომხდარის შესახებ სიმართლე ქვეყნის გარეთ საკუთარი არხებით გაეჟღერებინათ. ამის დასტურია ალბათ ყველა საინტერესო დოკუმენტი, რომელსაც კი ღია საზოგადოების არქივებში კვლევისას გადავაწყდი - ცალხაზიანი რვეულიდან ამოგლეჯილი ფურცლების დასტა, თარიღისა და ავტორის მითითების გარეშე, რომელზეც ხელით არის დატანილი ოთხი ქართველი ინტელიგენტის გამოსვლის ინგლისური თარგმანი. გამოსვლები 9 აპრილის ჟლეტას განიხილავენ, მოვლენიდან სულ რამდენიმე დღის შემდეგ - ერთ-ერთ მათგანში ნახსენებია, რომ თბილისში ჯერ კიდევ კომენდანტის საათი მოქმედებს.  თარგმანი ტლანქი ინგლისურით არის შესრულებული და გრამატიკული შეცდომებითაა სავსე, რაც სავარაუდოს ხდის, რომ მისი ავტორი ქართველი აქტივისტია. დოკუმენტი გვაჩვენებს არა მხოლოდ იმას, რომ ეროვნული მოძრაობის წევრებს სურდათ და შეეძლოთ  ჟლეტის შესახებ თავიანთი ვერსიის გავრცელება ქვეყნის გარეთ - ფურცლების დასტამ მიუნხენში, რადიო თავისუფლების ოფისში ჩააღწია - არამედ იმასაც, რის გავრცელება სურდათ მათ დასავლეთში - არა თბილისში მომხდარის უბრალო აღწერის, არამედ მისი შეფასების, მასზე კომენტარის, სხვა სიტყვებით - 9 აპრილზე ნარატივის. დასტისთვის თარგმნილი გამოსვლები ამ ნარატივის კონტურებს მოხაზავენ.[iv]

პირველი გამომსვლელი, აკაკი ბაქრაძე, საკითხს მოკლედ და პირდაპირ სვამს: კომუნისტურმა პარტიამ დაკარგა ლეგიტიმაცია და ის არც საქართველოს უნდა მართავდეს და არც საბჭოთა კავშირს. ლანა ღოღობერიძე იმავე პათოსით აგრძელებს - ჟლეტამ ცხადი გახადა, რომ გორბაჩოვის თითქოსდა ლიბერალური რეფორმები, გლასნოსტ და პერესტროიკა სინამდვილეში მხოლოდ ფასადია კვლავაც რეპრესიული რეჟიმისთვის. ბევრად ემოციურ გამოსვლაში, ნოდარ ნათაძე აცხადებს, რომ 9 აპრილს მოკლეს არა მხოლოდ ცალკეული დემონსტრანტები, არამედ მთელი ქართველი ერი - დარბევა იყო რუსების თავდასხმა ქართველებზე. ის აფრთხილებს თანამემამულეებს, რომ არ აღიქვან 9 აპრილის ჟლეტა, როგორც „ერთგვარი ბუნებრივი კატასტროფა“ და ასკვნის, რომ მომხდარის არც დავიწყება შეიძლება და არც პატიება. მეტიც, მისი და მისი თაობის ვალია, შეუერთდნენ რადიკალურად განწყობილი ახალგაზრდობის მოთხოვნას საქართველოს სრული დამოუკიდებლობის თაობაზე. გურამ პეტრიაშვილი კიდევ უფრო ოპტიმისტურადაა განწყობილი: 9 აპრილის მოვლენები, მისი აზრით, შესაძლოა ტრაგიკული იყო, მაგრამ მათ ერი გამოაღვიძეს და გააერთიანეს. ნაცვლად იმისა, რომ დარდს მისცემოდნენ, ქართველებმა თავი გაიმტკიცეს და მზად იყვნენ, თავისუფლებისთვის ებრძოლათ.[v]

ამ გამოსვლებში პირველად ვხვდებით მოტივებს, რომლებიც შემდგომ გამუდმებით ჩნდებიან დასავლელ ჟურნალისტებთან ეროვნული მოძრაობის ლიდერებისა და მათი მხარდამჭერების ინტერვიუებში. 7 მაისს უოშინგთონ პოსთისთვის მიცემულ კომენტარში, გიორგი კულუმბეგაშვილი, „დამოუკიდებლობისთვის მებრძოლი აქტივისტი“, გორბაჩოვის რეფორმებისადმი ღოღობერიძისეულ  უნდობლობას იმეორებს. „როგორ უნდა ვენდო მთავრობას“ - კითხულობს ის - „რომელმაც საკუთარი ხალხის წინააღმდეგ ქიმიური იარაღი გამოიყენა? განა ესაა გლასნოსტ და პერესტროიკა?“.[vi] ამავე აზრზეა  ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის ერთ-ერთი ლიდერი, ირინა სარიშვილი. ის კატეგორიულად გამორიცხავს პერესტროიკის პროცესში მისი პარტიის რაიმე სახით ჩართვას, რაკი ეს რეფორმა მხოლოდ საბჭოთა სახელმწიფოს ძალაუფლების განმტკიცებას ემსახურება. [vii]

ხშირად იმეორებდნენ ნათაძის შეფასებასაც, რომ 9 აპრილს რუსულმა იმპერიამ თავისი ურჩი კოლონია დასაჯა. „9 აპრილს მოსკოვმა ომი გამოგვიცხადა“ - უთხრა ასევე უოშინგთონ პოსტს ელდარ შენგელაიამ.[viii] ზურაბ გაბრიელაშვილი, 18 წლის, კიდევ ერთი დამოუკიდებლობისთვის მებრძოლი აქტივისტი, იმავე სენტიმენტებს აჟღერებს, ოღონდ უფრო ომახიანად: „მოსკოვი შეიძლება ძლიერია, მაგრამ თავზე ვერ გადაგვივლის“.[ix] შედარებით გვიან მიცემულ ინტერვიუშიც, გამსახურდია როიტერსს უყვებოდა, რომ 26 მაისის დემონსტრაციაზე მან და სხვა დისიდენტმა ლიდერებმა განიხილეს  „რუსეთის იმპერიის მცდელობები ეროვნული მოძრაობის შესაჩერებლად“.[x]

გამოხმაურების გარეშე არ დარჩენილა არც პეტრიაშვილის ენთუზიაზმი აღორძინებული ქართული სულისკვეთების მიმართ. როგორც ბილ ქელერი შენიშნავს, 9 აპრილის ჟლეტა თბილისში მალევე მოინათლა „ტრაგედიად“.[xi] სადაც ტრაგედიაა, იქ კათარზისიც უნდა იყოს, და ქართველი ნაციონალისტებისთვის, პეტრიაშვილის კვალდაკვალ, კათარზისი ერთ მუშტად შეკრული, გაჯანსაღებული, დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლისთვის გადაგებული ქართველი ერის სახით დადგა. იმავე ინტერვიუში, 18 წლის გაბრიელაშვილი მტკიცედ აცხადებდა, რომ  განსაცდელმა ქართველები გააძლიერა და ისინი არ გაჩერდებიან, სანამ თავისუფალი სახელმწიფო არ ექნებათ. გიორგი ახალკაცი თვლიდა, რომ 9 აპრილი „ასევე გამარჯვება“ იყო, მომენტი როცა ერმა თავისი სრული პოტენციალის გამოვლენა დაიწყო. [xii]გამსახურდია ამ ეროვნული აღმაფრენის საკუთარ თავთან და დამოუკიდებლობის მოძრაობასთან დაკავშირებას ცდილობდა. ის როიტერსს  ჯერ იმას უმტკიცებდა, რომ 26 მაისს თბილისში 500 000 ადამიანი შეიკრიბა პროტესტის გამოსახატად, მერე კი იმას, რომ ეს ხალხი, „მთელი ქვეყანა“ იქ “ჩვენი დროშის ქვეშ“ მივიდა.[xiii] მომავალ პრეზიდენტს დასავლეთისთვის იმის ჩვენება სურდა, რომ ქართველები არა მხოლოდ დამოუკიდებლობისკენ სწრაფვაში იყვნენ ერთიანნი, არამედ ეროვნულ მოძრაობას და მის ლიდერებს, ცხადია, თავად გამსახურდიას ჩათვლით, ერთხმად უჭერდნენ მხარს.

ცხადია, როცა დამოუკიდებლობის მოძრაობაზე ვსაუბრობთ, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ საქმე გვაქვს არა ჰომოგენურ ჯგუფთან, არამედ დაქსაქსული, ხშირად ერთმანეთთან დაპირისპირებულ ორგანიზაციების ერთობლიობასთან. თუმცა ის რაც ზემოთ ვნახეთ, სხვადასხვა ლიდერების მიერ გაჟღერებული მსგავსი შეფასებები და მოწოდებები, ადასტურებს სულ მცირე დროის ამ მონაკვეთში საერთო განწყობებისა და ამოცანების არსებობას. ქართველი დისიდენტების დასავლეთისთვის გათვლილი ნარატივი 9 აპრილზე სამ ძირითად ხაზს მიყვებოდა: 1) 9 აპრილის სასაკლაომ გამოამჟღავნა გორბაჩოვის დემოკრატიული რეფორმების ფასადურობა და სიყალბე; 2) ის საქართველოსადმი რუსეთის იმპერიული აგრესიის გამოვლინება იყო; 3) მას შედეგად მოჰყვა ეროვნული აღმასვლა, ერის გაერთიანება დამოუკიდებლობის მოძრაობის წინამძღოლობის ქვეშ. ეს დებულებები, დღევანდელი, მით უფრო ქართული გადმოსახედიდან, თვითცხადიც კი ჩანს, თუმცა მათი ჭეშმარიტება სამიზნე აუდიტორიისთვის, დასავლური პრესისთვის, იმ დროს ასეთივე აშკარა არ ყოფილა. და, რაც მთავარია, მათ ეჭვქვეშ აყენებდა და უპირისპირდებოდა კონკურენტული, საბჭოთა ოფიციოზის ნარატივი.

საბჭოთა ტრაგედია

თავდაპირველი საბჭოთა გამოხმაურება ისეთივე ავტორიტარული იყო, როგორიც 50 წლით ადრე, არა გლასნოსტის, არამედ სტალინური ტერორის პირობებში იქნებოდა. 10 აპრილს პრავდა იუწყებოდა, რომ თბილისში „ანტისოციალური, ექსტრემისტული ჯგუფები” შეიკრიბნენ და მათ უწესრიგო ქცევას, შედეგად მოჰყვა ჭყლეტა, რომლის დროსაც 16 ადამიანი დაიღუპა.[xiv] თუმცა, ეს ცინიკური პოზიცია პროპაგანდის აპარატის პირობით რეფლექსს უფრო ჰგავს, ვიდრე რაიმე გააზრებული სტრატეგიის ნაწილს, განსაკუთრებით იმის გათვალისწინებით, რომ პარტიის ოფიციალურმა ხაზმა რადიკალურად განსხვავებული ფორმა მიიღო მომდევნო დღეებში. უკვე 11 აპრილს თბილისში ედუარდ შევარდნაძე ჩამოვიდა და თან ჩამოიტანა შემრიგებლური გზავნილები ცენტრალური ხელისუფლებისგან. აპრილის დემონსტრაციების საგაფიცვო კომიტეტთან და სხვა ოპოზიციურ ლიდერებთან შეხვედრაზე - თავისთავად გასაკვირი ნაბიჯია - შევარდნაძემ განაცხადა, რომ კომუნისტური პარტიის პოლიტბიუროს არაფერი ჰქონდა საერთო დემონსტრატებზე თავდასხმასთან და თბილისში ჯარის შემოყვანის გადაწყვეტილება ადგილობრივმა ხელისუფლებამ მიიღო. ამასთან, იმის მიუხედავად, რომ ისიც კრიტიკულად იყო განწყობილი „არაფორმალური“ და „ექსტრემისტული“ დაჯგუფებების მიმართ, შევარდნაძემ აღნიშნა, რომ ეროვნული შინაარსის უკმაყოფილებას ლეგიტიმური საფუძვლებიც ჰქონდა და რომ კრიზისის გადალახვას შესაძლებელს გახდიდა მხოლოდ კომპრომისები ორივე მხარისგან. რაც მთავარია, შევარდნაძემ  ხაზი გაუსვა, რომ აუცილებელი იყო პერესტროიკის მიღწევების დაცვა იმის ფონზე, რაც თავადვე მონათლა, რაც არ უნდა ირონიული იყოს,  „ტრაგედიად“.[xv]

ამ შეხვედრაზე შევარდნაძის რიტორიკა მალევე გახდა 9 აპრილის ჟლეტაზე პარტიის ნარატივის ქვაკუთხედი. პირველ რიგში, სიტყვა „ტრაგედია“ გამუდმებით მეორდება ოფიციალური პრესის სათაურებში. კომსომოლსკაია პრავდა საუბრობდა „ტრაგიკულ ღამეზე თბილისში“[xvi], სვაიო ვრემია - „ტრაგედიაზე, რომელიც არ უნდა მომხდარიყო“,[xvii] არგუმენტი ი ფაქტი - „ტრაგიკულ მოვლენებზე“.[xviii] თუმცა, თუკი ეროვნული მოძრაობა ამ ტერმინს იმიტომ იყენებდა, რომ 9 აპრილის შემდგომ ეროვნული გამოღვიძების სურათი დაეხატა, ოფიციოზის ტრაგედიას სულ სხვანაირი კათარზისი ახლდა თან - კომუნისტური პარტიის და საქართველოს მოსახლეობის შერიგება.  „ერთად ჭირსა და ლხინში“, ასე ერქვა პრავდას სტატიას, რომელიც პარტიის ხელმძღვანელობას და ქართველ ხალხს უკეთესი კომუნიკაციისა და თანამშრომლობისკენ მოუწოდებდა. [xix]

ტრაგედიის დისკურსის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი იყო 9 აპრილის წარმოჩენა შეცდომის შედეგად, და, რაც უფრო მნიშვნელოვანია, შეცდომის, რომელიც ადგილობრივმა ხელისუფლებამ ან/და არმიის შენაერთის ხელმძღვანელმა დაუშვა. მოლოდიოჟ გრუზიი მოითხოვდა კონკრეტული დამნაშავეების ამოცნობას და დასჯას, ძირითადად გულისხმობდა რა საქართველოს კომუნისტური პარტიის პირველ მდივანს, ჯუმბერ პატიაშვილს.[xx] 18 მაისს პრავდაში გამოქვეყნებული სტატია ამტკიცებდა, რომ 9 აპრილს ქიმიური იარაღის გამოყენების ფაქტი ქართველმა ჩინოვნიკებმა, მათ შორის პატიაშვილმა, მიჩქმალეს.[xxi] გენერალი იგორ როდიონოვი, სადამსჯელო რაზმის მეთაური, კიდევ ერთ განტევების ვაცად იქცა. სახალხო დეპუტატების კონგრესის სხდომაზე  საქართველოს წარმომადგენელმა, ელდარ შენგელაიამ მკაცრად გააკრიტიკა როდიონოვი და მისი გადაყენება მოითხოვა.[xxii] ორი მთავარი ბრალდებული ერთმანეთში კონგრესის სხდომაზე დაუპირისპირდა, სადაც, საჯარო დისკუსიისას როდიონოვმა და პატიაშვილმა მომხდარში ერთმანეთის დადანაშაულება სცადეს.[xxiii] მიუხედავად იმისა, რომ ეს საჯარო ჟესტები სასაკლაოს მოწყობაში დამნაშავეების პასუხისგებაში მიცემის მცდელობებადაც შეიძლება მოჩანდნენ, ისიც ცხადია, რომ მათი მიზანი უმაღლესი ხელმძღვანელობის ქმედებებისგან ყურადღების გადატანაც იყო. პრავდა აცხადებდა, რომ ქართველმა ჩინოვნიკებმა პოლიტბიურო შეცდომაში შეიყვანეს, გორბაჩოვი კი ამტკიცებდა, რომ არ იცოდა იმის შესახებ, რაც თბილისში ხდებოდა, რაკი ინციდენტის დროს საბჭოთა კავშირში არ იმყოფებოდა. [xxiv]

ცენტრალური ხელისუფლების ბრალეულობის უარყოფა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო საბჭოთა ლიდერების მთავარი ამოცანის გათვალისწინებით. გორბაჩოვს და კომპანიას შინ და გარეთ უნდა დაემტკიცებინა, რომ პერესტროიკა და გლასნოსტ კვლავაც ძალაშია და პოლიტბიურო ერთგულებს დემოკრატიზაციისკენ მიმავალ გზას. თბილისში გაკეთებული განცხადების შემდეგ, შევარდნაძემ კიდევ არაერთხელ აღნიშნა, რომ აუცილებელია დემოკრატიული რეფორმების შენარჩუნება. გიორგი რაზუმოვსკი, პოლიტბიუროს წევრი, რომელიც შევარდნაძესთან ერთად ეწვია თბილისს 11 აპრილს,  მოთქვამდა ექსტრემისტული ნაციონალისტური ტენდენციების ფონზე სამართლებრივი სახელმწიფოს შექმნის სირთულეებზე, თუმცა ხაზს უსვამდა, რომ ხელისუფლება აგრძელებს ამ მიზნისკენ სვლას. გორბაჩოვმა 9 აპრილის დარბევა „პერესტროიკაზე თავდასხმად“ შეაფასა და კომუნისტურ პარტიას მოუწოდა, ამ ინციდენტის გამო არჩეული კურსისთვის არ გადაეხვია.[xxv]

ნაცვლად იმისა, რომ გლასნოსტის განდიდება ფუყე რიტორიკად დარჩენილიყო, პოლიტბიურომ თავისი ახლადშეძენილი საჯაროობა კონკრეტული ქმედებებით დაადასტურა. საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციებს, მათ შორის „ექიმებს საზღვრებს გარეშე“ და „ექიმებს ადამიანის უფლებებისთვის“ მიეცათ საშუალება, ჩამოსულიყვნენ თბილისში და გამოეკვლიათ დარბევის დეტალები - საერთაშორისო საზოგადოებას სწორედ მათ დაუდასტურეს 9 აპრილს ქიმიური იარაღის გამოყენების ფაქტი.[xxvi] ქიმიური იარაღის გამოყენების შესახებ ღიად საუბრობდა ოფიციალური პრესაც. შეიქმნა 9 აპრილის მოვლენების  დამოუკიდებელი საგამოძიებო კომიტეტი, რომელსაც ცნობილი დისიდენტი, ანდრეი სახაროვი ჩაუდგა სათავეში.[xxvii]

საერთო ჯამში, თუკი 9 აპრილზე ქართული ნარატივი სხვადასხვა ჯგუფებისა და ინდივიდების საერთო განწყობებს უფრო აირეკლავდა, ვიდრე რაიმე გააზრებულ სტრატეგიას, ოფიციოზის ვერსია ერთიანი გეგმის თანახმად, თანმიმდევრული განცხადებებითა და ქმედებებით ვრცელდებოდა და ცხადად დასახულ მიზნებს ემსახურებოდა:  1) წარმოეჩინა 9 აპრილის ჟლეტა როგორც „ტრაგედია“, სხვა სიტყვებით - არა წინააღმდეგობის განზრახ ჩახშობის, არამედ ცალკეული თანამდებობის პირების არასწორი გადაწყვეტილების შედეგი; 2) პასუხისმგებლობა დაეკისრებინა  ადგილობრივი, ქართული და არა ცენტრალური საბჭოთა ხელისუფლებისთვის; 3) ყურადღება მიეპყრო პერესტროიკის  და გლასნოსტის მიღწევებისთვის  და ეჩვენებინა ამ რეფორმების შენარჩუნების აუცილებლობა. შესაბამისად, და ბუნებრივია, სურათი, რომლის დახატვასაც საბჭოთა პროპაგანდა ცდილობდა, აბსოლუტურად ეწინააღმდეგებოდა საქართველოს დამოუკიდებლობისთვის მებრძოლთა მტკიცებებს. ამიტომაც, დასავლელ ჟურნალისტებს, რომლებიც თბილისში 9 აპრილის სასაკლაოს გასაშუქებლად ჩამოვიდნენ, ამ ორი ურთიერთგამომრიცხავი ნარატივიდან ერთი უნდა აერჩიათ.

ორი ოცნება

9 აპრილის სასაკლაო მალევე გაშუქდა დასავლურ პრესაში. მომხდარიდან ერთი დღის შემდეგ უოშინგთონ პოსტში გამოქვეყნებული სტატია ზუსტად აღწერდა დარბევისას ჯარისკაცების სისასტიკეს და აკრიტიკებდა საბჭოთა ხელისუფლებას ინციდენტის შემდგომ შემოღებული დრაკონული კანონების გამო. ამასთან, ის დადებითად იყო განწყობილი ქართული ოპოზიციის მიმართაც, აღნიშნავდა, რომ საქართველოში არსებობს „ეროვნული სენტიმენტების ძლიერი ტრადიცია“ და საქართველოს დამოუკიდებლობის მოძრაობას უწოდებდა „გავლენიან პოლიტიკურ ძალას“.[xxviii] თუმცა, დასავლელი მიმომხილველების შემდგომ ანგარიშებში, ასეთი განწყობები აღარ გვხვდება.

პირველ რიგში, გვიანდელ რეპორტაჟებში ჟურნალისტები არ მალავენ იმედგაცრუებას ქართველი დისიდენტებით. ისევ ბილ ქელერის თანახმად, ის ადამიანები, ვინც მას „გაბუღულ სამზარეულოებში“ ხვდებოდნენ, ძირითად საკითხებზე თანხმდებოდნენ, მაგრამ სხვადასხვა პარტიებს წარმოადგენდნენ და გაერთიანებას წვრილმანი კინკლაობების გამო ვერ ახერხებდნენ.[xxix] ამასთან, როიტერსის რობინ ლოჯის მსგავსად, მიმომხილველები ამტკიცებდნენ, რომ რადიკალური იდეების მიუხედავად, დამოუკიდებლობის მოძრაობას არ ჰქონდა ცხადი პოლიტიკური პროგრამა.[xxx] თუკი ნოდარ ნათაძე საქართველოსა და ბალტიისპირეთისადმი ყურადღების სხვაობაზე ჩიოდა, დევიდ რემნიქი თავად ნათაძეს და მის თანამოაზრეებს ადარებდა მათ ბალტიისპირელ კოლეგებს. ესტონურმა სახალხო ფრონტმა არა მხოლოდ მთელი ოპოზიციის გაერთიანება მოახერხა, არამედ საბჭოთა კავშირიდან გამოყოფის კონკრეტული, ეტაპობრივი გეგმის წარმოდგენაც. ამისგან განსხვავებით, რემნიქის მტკიცებით, ქართულ პოლიტიკურ ორგანიზაციები საზოგადოების მომავალი პოლიტიკური ქმედების თანმიმდევრულ ხედვას ვერ სთავაზობდნენ და პრესასთან ყოველკვირეული შეხვედრებით თუ არაფრისმომცემი შიმშილობებით კმაყოფილდებოდნენ.[xxxi] ამის მიზეზი, რონალდ სუნის, კავკასიის დამსახურებული მკვლევარის და საქართველოს ისტორიაზე ალბათ ყველაზე ავტორიტეტული არაქართულენოვანი ნაშრომის ავტორის, აზრით, ის იყო, რომ ქართველი ნაციონალისტები „რომანტიზმით, არარაციონალურობით და უტოპიზმით“ იყვნენ აღვსილები და, ამიტომაც, არ სურდათ და არ შეეძლოთ შეგუებოდნენ „თანდათანობით მოდერნიზებადი საზოგადოების“ უფრო რეალისტურ პერსპექტივას.[xxxii]

სადავო გახდა ქართველი დისიდენტების შეფასებაც, რომ 9 აპრილის ჟლეტა იმპერიული ძალადობის გამოვლინება იყო. ფრანგული ლიბერასიონისთვის დაწერილ სტატიაში, პიერ ბრიანსონი გამოყოფს დარბევასთან დაკავშირებული პოლიტიკური ჭიდილის სამ განზომილებას: 1) ცენტრალური ხელისუფლება ადგილობრივის წინააღმდეგ; 2) არმია პოლიტიკური ძალაუფლების წინააღმდეგ; 3) გლასნოსტის მომხრეები მისი მოწინააღმდეგეების წინააღმდეგ. პირველ რიგში, ბრიანსონის ანალიზი გამოტოვებს საკითხის იმპერიულ განზომილებას - საბჭოთა კავშირი მოკავშირე რესპუბლიკის წინააღმდეგ. ამასთან, ჟურნალისტი მიჰყვება პოლიტბიუროს პერსპექტივას: აქცენტს აკეთებს ქართული ხელისუფლების და არმიის ხელმძღვანელების როლზე და, რაც მთავარია, განიხილავს დარბევას, როგორც საფრთხეს ლიბერალური რეფორმებისთვის. ბრიანსონი უფრო შორსაც მიდის და სპეკულირებს, რომ 9 აპრილის ჟლეტა იყო პერესტროიკის მოწინააღმდეგე ძალების შეთქმულება, არგუმენტად მოჰყავს რა ის ფაქტი, რომ როდიონოვი კომუნისტური პარტიის რეაქციონერულ ფრთას წარმოადგენდა. [xxxiii]

პერესტროიკა და გლასნოსტ და მათი მომავალი გადამწყვეტი ფაქტორი გახდა 9 აპრილის დარბევის შეფასებისას სხვა დასავლელი ჟურნალისტებისთვისაც. პროგნოზი ოპტიმისტური იყო. უოშინგთონ პოსტმა კონგრესის სხდომაზე პეტრიაშვილის და როდიონოვის დაპირისპირება შეაფასა როგორც „გლასნოსტის უპრეცედენტო გამოვლინება“ და შეაქო გორბაჩოვის მონდომება, დაედგინა სიმართლე.[xxxiv] სტატიის თანახმად,  9 აპრილის დარბევის გამოძიება იყო „ლაკმუსის ქაღალდი პერესტროიკისთვის“ - გამოცდა, რომელსაც რეფორმა წარმატებით აბარებდა.[xxxv] ცოტა ხნით ადრე, პოსტი თანაუგრძნობდა გორბაჩოვს, რომელსაც რთულ სიტუაციაში აგდებდნენ ნაციონალისტური ტენდენციები, რომლებიც საფრთხეს უქმნიდნენ საბჭოთა კავშირის სტაბილურობას და ასუსტებდნენ პერესტროიკას. გორბაჩოვის კეთილი ზრახვები არც უკვე ნახსენები რონალდ სუნისთვის იყო საეჭვო. მისი აზრით, რაც საქართველოში ხდებოდა, იყო ორი ოცნების შეჯახება - გორბაჩოვის ოცნების დემოკრატიულ საბჭოთა კავშირზე და ქართველი ნაციონალისტების ოცნების დამოუკიდებელ საქართველოზე. ოცნება ოცნებად, მაგრამ, როგორც ვნახეთ, სუნი ერთმანეთს უპირისპირებდა ქართული ოპოზიციის „უტოპიურ“ და „რომანტიკულ“ მისწრაფებებს და „ნელი მოდერნიზაციის“ რეალისტურ გეგმას. სუნის დასკვნა ცხადია - თანდათანობითი ლიბერალიზაციის რაციონალურ პოლიტიკურ პროგრამას ძირს უთხრიდნენ უპასუხისმგებლო რადიკალები, თავიანთი ეფემერული და მიუღწევადი მიზნებით. [xxxvi]

საერთო ჯამში, აშკარაა, რომ დასავლურ პრესაში 9 აპრილის დარბევის შეფასებაზე ოფიციალურ საბჭოთა ნარატივს უფრო დიდი გავლენა ჰქონდა, ვიდრე ქართველი დისიდენტების რიტორიკას. ჟურნალისტები, ერთი მხრივ, ეჭვის თვალით უყურებდნენ დამოუკიდებლობის მოძრაობის ლიდერების მტკიცებებს, რომ მთელი ერის გაერთიანება შეძლეს და თავისუფლებისთვის ბრძოლისთვის მზად იყვნენ, მეორე მხრივ კი არ აპირებდნენ განეხილათ დარბევა მათი, ანტიიმპერიალისტური პერსპექტივიდან.  დისიდენტების დაპირისპირებას საბჭოთა პროპაგანდის უზარმაზარ და კარგად ორგანიზებულ მანქანასთან თანაბარი არაფრით ეთქმის. თუმცა მათმა დაქსაქსულობამ და ერთიანი, გააზრებული სტრატეგიის არქონამაც განაპირობა, რომ 9 აპრილის სასაკლაოს ეროვნული მოძრაობისეული შეფასება საბჭოთა კავშირის გარეთ დიდად არავის გაუზიარებია. დასავლელი მიმომხილველების პოზიცია, ერთი შეხედვით, მიკერძოებული და ცინიკური ჩანს - შედარებისთვის წარმოვიდგინოთ ტიანანმენის სასაკლაოს შემდეგ განსჯები ჩინელი სტუდენტების არაორგანიზებულობაზე. მეორე მხრივ, იქიდან გამომდინარე, რაც სხვა წყაროებიდან ვიცით დამოუკიდებლობის მოძრაობაზე, რთულია თქვა, რომ ჟურნალისტები ტყუიან, როცა მას მაქსიმალისტების ქაოტურ ერთობად წარმოგვიდგენენ. ამავდროულად, პოლიტბიუროს თანმიმდევრულმა და დამაჯერებელმა ნაბიჯებმაც ადვილად მიიმხრო ისედაც დადებითად განწყობილი პუბლიკა. შედეგად, რაც არ უნდა პარადოქსულად ჟღერდეს, 9 აპრილის ჟლეტა და მისი შემდგომი მოვლენები დასავლურ პრესაში არა საბჭოთა კავშირის ხელისუფლების და მისი ლიბერალური რეფორმების დისკრედიტირების, არამედ მათთვის ხოტბის შესხმის საფუძვლად იქცა.