ქვანახშირის ღამეები | ლუკა ნახუცრიშვილი

რეფლექსია გიორგი ხასაიას და ვახტანგ ნაცვლიშვილის წიგნზე მარტო პური. ქვანახშირი, შრომა და ყოველდღიურობა ტყიბულში, გამომცემლობა „პრაქტიკა“, თბილისი, 2020

შუა საუკუნეებში იტალიელები რომაული ცივილიზაციის ნანგრევებს შორის დააბიჯებდნენ, მათ შემორჩენილ საძირკვლებსა და კედლებს აშენებდნენ საკუთარ ბინას, თავად ნანგრევები კი თითქოს წმინდად ბუნებრივი კლდოვანი წარმონაქმნები იყო. მათი როგორც რაღაც გამქრალი ცივილიზაციის ნანგრევების აღმოჩენას შვიდასი წელი დაჭირდა. იმერეთში ტურისტად გავლისას, გარეშე თვალს ასეთსავე ნანგრევებად შეიძლება ეჩვენოს საბჭოთა კავშირის მიერ დატოვებული ინდუსტრიული მონუმენტები მათ გარშემო წამოჭიმული საქალაქო ინფრასტრუქტურული სიკეთეებით (თეატრები, სპორტდარბაზები, კულტურის სახლები, უნივერმაღები). ასეთია მთლიანად ქალაქი ტყიბულიც. მაგრამ მის მაცხოვრებლებს ნამდვილად არ სჭირდებათ შვიდასი წელი იმის აღმოსაჩენად, თუ რისი ნანგრევებია, რაშიც ისინი ცხოვრობენ. და მაინც, საჭირო გახდა, ტყიბულს გარედან სწვეოდა ორი ავტორი, ვინც ტყიბულებებთან დიალოგის დახმარებით გაშიფრავდა ამ ნანგრევებს. გიორგი ხასაიას და ვაკო ნაცვლიშვილის ნარკვევი მარტო პური. ქვანახშირი, შრომა და ყოველდღიურობა ტყიბულში სწორედ ამ სამუშაოს ატარებს.

ავტორები ცდილობენ, მოიხელთონ ხეიბარი და თან მრავალშრიანი დრო, რომელშიც ტყიბულის სივრცეა გახლართული: ტყიბულის ქვანახშირის მომპოვებელი ინდუსტრია დღესაც ფუნქციონირებს, მაგრამ ტყიბულელებს გამუდმებით ამადლიან, რომ ის წარსულის გადმონაშთია; რომ ქვანახშირს მომავალი არ აქვს და წარმოება მხოლოდ სამუშაო ადგილების შენარჩუნების გამო არ იხურება. ამ დროს კი, ვიღაც მაღაროების  50 წლის განუახლებელ, საბჭოთა საწარმოო ინფრასტრუქტურაზე - ისევ ნანგრევების ხარჯზე წოვს, მთელ ძალებს, წიაღისეულსა და მათ დამმუშავებელ ადამიანებს - და აქ და ახლა მდიდრდება. მდიდრდება ისე, რომ ქალაქი სულ უფრო ღარიბდება, განსხვავებით ტყიბულის ზეობის ხანისგან საბჭოთა პერიოდში, უშუალოდ მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ ათწლეულებში, სანამ ქვანახშირს ნავთობი გადაძალავდა. დროის ამ მონაკვეთში ტყიბულში დოვლათისა და სამუშაო ძალად ჩამოსული მოსახლეობის ზრდის კვალდაკვალ, ფართოვდებოდა და მრავალფეროვნდებოდა ქალაქის ინფრასტრუქტურაც. ტყიბული, როგორიც ის დღეს დგას, ამ წარსული დიდების გადმონაშთია. მასში მცხოვრები ადამიანებიც, რომელთაც წიგნი აღწერს და პირდაპირ თუ ირიბად ციტირებს, უბრალოდ და ზოგადად ადამიანები კი არ არიან, არამედ სწორედ ტყიბულის კონკრეტულ პოლიტეკონომიურ გარემო-პირობებში ჩაკირული, მისით განსაზღვრული საზოგადოებრივი, ისტორიული არსებები.

მაგრამ ტყიბულში ყველაფერი ორპირია და ეს ქვანახშირით იწყება. „მონოქალაქი განსაკუთრებით დაუცველია დიდი ეკონომიკური ცვლილებების დროს. როდესაც ქალაქწარმომქმნელი საწარმო ჩერდება, ჩერდება ქალაქი, ხოლო ქალაქწარმომქმნელი საწარმოს პრივატიზება ქალაქის პრივატიზებაა“ - სახასიათო ლაკონური სიზუსტით გვეუბნება ტექსტი (გვ. 25). ერთი ტიპის წარმოებაზე დამოკიდებულ ქალაქში ყველაფერი იცვლება, როცა იცვლება წარმოების, შრომისა და საკუთრების წესი. ავტორებიც გაშიფვრის სამუშაოს ბუნების ისტორიასა და ისტორიის - ადამიანის ხელთქმნილ - კატაკლიზმებს შორის გაბმული კვანძის ამოკითხვით იწყებენ:

            „ქვანახშირი მილიონობით წლის წინ მომხდარი ბუნებრივი კატასტროფის პირმშოა.  წყლიანი ან ჭაობიანი ადგილები გაუვალი ტყეებით მიწისძვრების, ქარებისა და წყლების ზემოქმედებით მიწის ქვეშ ექცეოდა. აქ მცენარეულობა და ცხოველური ნარჩენები ნელ-ნელა ლპობას იწყებდა და შემდეგ, დიდი დროის განმავლობაში, უჰაერობის გამო ნახშირდებოდა. ამიტომ გვხვდება ქვანახშირის ნატეხებზე რომელიმე მცენარის ანაბეჭდი. ტყიბულის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმში ინახება ასეთი ნატეხი, როგორც უძველესი ბეჭედი იმ წყალობის, რომელიც ბუნებამ ოკრიბის მხარეს მოუვლინა, მაგრამ ადამიანთა მცირე ჯგუფის გამდიდრების საშუალებად ქცეული ხშირად შემობრუნდება წყევლად.“ (გვ. 6-7)

თავად წიგნიც გეოლოგიური პრინციპით მუშაობს; მისთვის ტყიბული თვითკმარი, ტოტალური ფენომენია, რომელშიც ავტორები ერთმანეთზე დაშრევებული ქანებივით გამოყოფენ, ცალ-ცალკე თავებად ანაწილებენ და არაპირდაპირ სინთეზს უკეთებენ სხვადასხვა დონისა და დროის მოცემულობებს: ტყიბულის გეოლოგიურ პროფილს; მისი მოსახლეობის სოციალური დინამიკის ისტორიას რუსეთის იმპერიიდან დღევანდელ დამოუკიდებლობამდე; ტყიბულის, როგორც ინდუსტრიული ქალაქის განვითარების სპეციფიკას; ნავთობსა და ნახშირს შორის გლობალურ ბრძოლას; პოსტსაბჭოთა პრივატიზაციის სავალალო ზემოქმედებას ქალაქზე, საწარმოსა და ადამიანებზე; 2016 წლის „დიდ გაფიცვას“ თუ იმ გამოძახილებს, რაც გვიანსაბჭოთა ტყიბულში იქონია, ერთი მხრივ, 1989 წლის საკავშირო მასშტაბის ინდუსტრიულ გაფიცვებში ასახულმა კლასობრივმა ბრძოლამ მშრომელებსა და აპარატჩიკებს შორის, მეორე მხრივ კი, ეროვნულ-განმანთავისუფლებელმა მოძრაობამ და 9 აპრილმა. წარსულისა და აწმყოს ამ დიდი ტექტონური ძვრების გადაკვეთაზე კი ტექსტში ამოტივტივდება კონკრეტულ ინდივიდთა სახეები და მათი ისტორიულად დასაზღვრული ბედ-იღბალი.

ხსენებული ორპირობა, წყალობასა და წყევლას შორის დიალექტიკა მთელი ტექსტისა და მის მიერ აღწერილი დროთა კავშირის მომაწესრიგებელი პრინციპია. ასე მაგალითად, 1860-იანი წლებიდან, ბატონყმობის გადავარდნით „გათავისუფლებულ“ გლეხთა უმეტესობა მცირემიწიანობის გამო იძულებული ხდება, იქცეს „იაფ მუშახელად, რომელმაც გადარჩენისთვის საჭირო საშუალებები ახალი ბატონისგან - მრეწველი კაპიტალისტისგან - ხელფასის სახით უნდა გამოისყიდოს.“ (გვ. 19) მართალია მრეწველობის ზრდასთან ერთად, ქალაქს სულ უფრო ემატებოდა სოფლიდან წამოსული მოსახლეობა, მაგრამ ქალაქში სამუშაოდ წასულ გლეხთა უმეტესობას სოფელთან კავშირი არ გაუწყვიტავს, არც საბჭოთა ფართომასშტაბიანი ინდუსტრიალიზაციისა და ურბანიზაციის პირობებში. ამიტომ, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ტყიბულში წარმოება რომ შეჩერდა, „ბოლომდე ვერმიყვანილი საბჭოთა ურბანიზაცია ყველაზე რთულ პერიოდში თავისებურ ხსნად იქცა - ცალი ფეხით სოფელში გამაგრებულ ტყიბულელ მეშახტესა და მის ოჯახს ლობიოსა და სიმინდის მოყვანა გადარჩენაში დაეხმარა.“ (გვ. 27)

ეს ქალაქელი მუშა, რომელიც, XX საუკუნის სოციალისტური მოდერნიზაციის თავგადასავლის შემდეგ, „ცალი ფეხით“ სოფელს უბრუნდება, რასაკვირველია არაა იგივე, რაც XIX საუკუნის მეორე ნახევრის გლეხი, რომელმაც „ცალი ფეხით“ ქალაქსა და კაპიტალისტურ მოდერნულობაში შეტოპა. ეს განსხვავება არსებითად განსაზღვრავს იმასაც, თუ რა შეიძლება იყოს პოსტ-საბჭოთა მუშა-გლეხის შემეცნების საგანი და რა ფორმა შეიძლება მიიღოს ამ შემეცნებამ. მარტო პური თითქოს აცოცხლებს XIX საუკუნის მეორე ნახევრის ხალხოსნურ ტრადიციას „უბრალო ხალხში“ მარტივ ენაზე დაწერილი გამათვითცნობიერებელი ბროშურების გავრცელებისა. მაგრამ მარტო პური არ მოსულა 1905-1917 წლების რევოლუციამდე, როცა „ხალხის“ უდიდესი უმრავლესობა წერა-კითხვის უცოდინარი იყო და, შესაბამისად, „ხალხში გასულ“ ინტელიგენტსაც გლეხისათვის პროპაგანდისტული წიგნაკის გადაცემასთან ერთად მისთვის ანბანის სწავლებაც უხდებოდა. მარტო პურის ერთდროული პერსონაჟებიც და მუშტრებიც წერა-კითხვის მცოდნე, მოდერნიზაციაგამოვლილი და დე-მოდერნიზებული ყოფის ნანგრევებში გამოჩხერილი, დასახიჩრებული პოსტ-საბჭოთა ადამიანები არიან, რომელთაც, XX საუკუნის მანძილზე შეძენილ-გათავისებული ქალაქური და კოგნიტიური ინფრასტრუქტურის პირობებში, მაინც ხელახლა უწევთ, აიდგან ენა და სამყაროში ორიენტირდნენ. მაშ, როგორი ლიტერატურა სჭირდებათ ასეთ ადამიანებს? რა შეიძლება მათთვის სათქმელი ჰქონდეთ ამ ლიტერატურის მწარმოებლებს?  

ამგვარ ლიტერატურაში ადგილი აღარაა ზედმეტი ომახიანი სამომავლო მიზნებისთვის, იქნება ეს „შრომის სუფევის“ მოწევნა თუ „კომუნიზმის ნათელი მომავლისთვის“ ღწვა. რა რჩებათ ავტორებს სათქმელად, როდესაც მათ არანაირი რუდიმენტულად ორგანიზებული მემარცხენე მოძრაობაც კი არ უმაგრებთ ზურგს? ერთადერთი, რასაც უახლოესი წარსულიდან შეუძლიათ დაეყრდნონ, ტყიბულის 2016 წლის „დიდი გაფიცვაა“, სოლიდარობის წყვეტილი გამოცდილებებით. დაშლილია ქვანახშირის ინდუსტრიის მშრომელთა ორგანიზებული ერთობა - ერთი მხრივ, იმიტომ, რომ პოსტ-საბჭოთა ველური ლიბერალიზაციის პირობებში დაშლილია მშრომელთა ნებისმიერი ორგანიზება და ერთობა; მეორე მხრივ კი იმიტომ, რომ ქვანახშირი 1960-იანებიდანვე ჩააჩოჩა ნავთობმა, რამაც ქვანახშირის ინდუსტრიებიდან წამოსული მშრომელთა წინააღმდეგობის პოლიტიკური წონაც შეასუსტა.

„ნავთობზე დასაქმებულებს ვერასდროს ექნებოდათ წინააღმდეგობის ისეთი შესაძლებლობა, როგორიც მეშახტეებს ქონდათ. ნავთობის მოპოვება ნაკლებ სამუშაო ძალას მოითხოვს, ის უმთავრესად მანქანებს ეფუძნება. ნავთობის მშრომელები მიწის ზედაპირზე მუშაობენ, ხელმძღვანელთა მკაცრი ზედამხედველობის ქვეშ. მისი ერთი ადგილიდან მეორე გადატანა თითქმის შეუჩერებელი პროცესია - ნავთობი მიედინება მილების გავლით. ხოლო მილი, როგორც ტექნოლოგიური სიახლე, თავის დროზე, გაფიცვებით მიღებული დანაკარგის თავიდან ასაცილებლად გამოიგონეს, რათა მშრომელებისთვის სამუშაო პროცესის გაჩერების შესაძლელობა ხელიდან გამოეგლიჯათ.“ (გვ. 41)

ნახშირსა და ნავთობზე მუშაობაში ორგანიზების ფორმებს შორის განსხვავებას არსებითად მათი დამუშავების ტექნოლოგიებს შორის განსხვავება განაპირობებს, რაც თავის მხრივ არა წმინდად ტექნიკური მოვლენა, არამედ კონკრეტული კლასობრივი ინტერესით, გაფიცულთა მიერ სამუშაო პროცესის შეჩერების თავიდან ასაცილებლად მიღებული პრაქტიკული გადაწყვეტაა კაპიტალის მფლობელთა მხრიდან. ამ მსჯელობის მსგავსად ცდილობს ტექსტის თითოეული მონაკვეთი, სწორად განსაზღვროს მოვლენათა ისტორიული კოორდინატები. არცერთი მოვლენა, საგანი თუ ადამიანი არ შემოდის ისე, რომ თან თავისი ისტორიულ-კრიტიკული ბიოგრაფია არ წარმოგვიდგინოს. გეოლოგიური, ეკონომიკური, კულტურული, გეოპოლიტიკური, ურბანული ფაქტორები სადად გადმოცემულ კალეიდოსკოპად ერთიანდება და ზედმიწევნით ააშკარავებს თითოეული განხილული ასპექტის ისტორიულ განპირობებულობას. სხვანაირად რომ ვთქვათ, აჩვენებს, რატომ მიიღო ამა თუ იმ მოვლენამ აუცილებლად ეს და არა სხვა ფორმა, და ამავდროულად, რატომაა ეს აუცილებლობა არა რაღაც საბედისწეროდ გარდაუვალი, არამედ კონკრეტულ ისტორიულ პირობებში ადამიანის მიერ ხელთქმნილი და, შესაბამისად, ადამიანის მიერვე კვლავ გარდაქმნადი.

მაგრამ რაიმე მწყობრი ორგანიზაციისა და სამომავლო ჰორიზონტის არარსებობის პირობებში, ავტორებს ისღა დარჩენიათ, როგორც ორმა იზოლირებულმა, მემარცხენე ინტელექტუალმა ისტორია მოუთხრონ ტყიბულის მაცხოვრებლებს (პირველ რიგში ტყიბულის მაცხოვრებლებს, რაზეც ისიც მიუთითებს, რომ წიგნის პრეზენტაცია პირველად სწორედ ტყიბულში გაიმართა). ეს ისტორია კი აღარსაით არ მიდის - არც „სწორი მხარისკენ“ და არც „არასწორისკენ“. ავტორები იმის განხილვას ჯერდებიან, თუ საიდან მოდის ის აწმყო, რომელიც ტყიბულში დგას, და ამ აწმყოს რადიკალური ისტორიზაციით ცდილობენ, გარდაქმნან განვლილი ისტორია აწყმოსთვის გამოსადეგ, აწმყოსათვის კონკრეტული ისტორიული კოორდინატების მიმნიჭებელ გამოცდილებად. შესაბამისად მინიმალისტურია ის პერსპექტივაც, რომელსაც წიგნი სამომავლოდ უსახავს ტყიბულს: არც „დიდი გაფიცვის“ დამარცხება ყოფილა ბოლომდე დამარცხება - გაფიცულებს დარჩათ ერთობის განცდა და მოთხოვნილი 40 %-ის ნაცვლად 10 %-ით გაზრდილი ხელფასები; ქვანახშირსაც აქვს მომავალი, ოღონდაც ხელისუფლებას ეყოს მწყობრი ინდუსტრიული პოლიტიკის შემუშავების უნარი - თუ დასავლეთი არა, ჩინეთი მაინც იქნებოდა ანგარიშგასაწევი მუშტარი. მაგრამ ეს ყველაფერი მოკრძალებითაა გამოცრილი ბოლო გვერდებზე და ამ მინიმალიზმის ფონზე, გულახდილად რიტორიკული რჩება წიგნაკის ფინალური სტრიქონებიც.

ყოველმხრივი ისტორიზაციის ამ პროცესში ავტორები არ იჩემებენ, რომ ადგილობრივთა „მკვიდრ“ შეხედულებებს აჟღერებენ. ადგილობრივებს წიგნაკი მასალად ათავსებს მის მიერ შემუშავებულ სინთეზურ ქსელში და მათ ციტატებს უმალ საკუთარი სათქმელის დამოწმებად იქვემდებარებს. ავტორები საკითხს იმთავითვე კომპლექსურობის ისეთ დონეზე ათავსებენ, როგორიც მხოლოდ გარედან მოსულ ინტელიგენტს შეეძლო ეკისრა. ვინაიდან, მოცემულ საარსებო პირობებში, თავად ტყიბულელ მუშას არც დრო და არც შესაბამისი კვლევითი უნარები არ ეყოფოდა თავისი უშუალო, უახლოესი სინამდვილის მიღმა უფრო ფართო ისტორიული და აწმყო ჰორიზონტის წერილობით გამოსარკვევად.

მაგრამ არანაკლებ შეზღუდულია ის დრო, რაც შეიძლება ამ კვლევის შედეგების წაკითხვას მოხმარდეს. ამიტომ, ზომის თვალსაზრისით, მარტო პური მოკლე ტექსტია და უფრო ვრცელი სტატიის ხელაა. საშუალო სისწრაფით და შესვენების გარეშე მას საათსა და 15 წუთში ჩაიკითხავთ; უფრო ნელი და შესვენებებიან-ჩაფიქრებებიანი კითხვისას - საათნახევრიდან ორსაათნახევარში. თუმცა, შემეცნებითი სიმსუყე, რასაც პირველ რიგში თხრობის ზედმიწევნითი ლაკონურობის პირობებში შერჩეულ საკითხთა მრავალმხრივი დაქსელვა, მათ შორის ისტორიული კავშირების გაბმა განაპირობებს, მკითხველს უტოვებს განცდას, რომ წიგნი წაიკითხა. წიგნი, რომელიც ჰერმეტული კაფსულასავითაა, რომელშიც ქალაქ ტყიბულის გარშემო მსოფლიო ისტორია ტრიალებს.

წიგნაკი თავისი ადრესატისათვის ხმის მისაწვდენადაც ახლებურ გზებს ეძებს. თუ XIX საუკუნის რევოლუციურ ბროშურათა კულტურის გაცოცხლებაზე ვსაუბრობთ, აღსანიშნავია, რომ ასეთ ბროშურას დღეს იმპერატორის „ოხრანკა“ და ცენზურა აღარ დასდევს. დღეს პრობლემა არა ინფორმაციის დახშულობა, არამედ სიჭარბეა, რაც იმთავითვე აუფასურებს და სხვადასხვა ხარისხის ინფორმაციის მორევში ნთქავს ყველაზე ღირებულ გზავნილსაც კი. ამიტომ ცდილობს მარტო პური, შეძლებისდაგვარად განსაზღვროს საკუთარი გავრცელებისა და მიმოქცევის ტრაექტორია, გვერდი აუქციოს ინტერნეტ-სივრცის ანონიმურ, განურჩეველ საჯაროობას. ტექსტი უდაბლესი ხარისხის ქაღალდზეა დაბეჭდილი და, მართლაც რომ ძველი ბროშურებივით, კიდეებში გვერდების გაჭრა სჭირდება ხოლმე, მაგრამ სქელი ყდა საკმარის გამძლეობას ანიჭებს, რათა ეგზემპლარები ხელიდან ხელში მეტ-ნაკლებად გაუცვეთავად გადავიდეს და მობილურ ტელეფონსა თუ კომპიუტერში ტექსტების ჩასქროლვისგან განსხვავებული საკითხავი სივრცე და ქორეოგრაფია წარმოშვას.

შინაარსობრივი სიმსუყისა და გადმოცემის სისადავის ნაზავი ამ ქვანახშირივით შავ, სქელ ყდაში კომპაქტურად შეფუთულ წიგნაკს განსაკუთრებული მუხტით ტვირთავს. როგორც ქურდი ბნელ ღამეში, ის ტყიბულელი მუშების ბინებში შეღწევას ლამობს, რათა მათ რაც შეიძლება სწრაფად და ეკონომიურად უთხრას ის უამრავი არსებითი რამ, რაც ჰგონია, რომ სათქმელი აქვს. რადგან გამოსაზოგია დროის ის რაოდენობა, რაც შეიძლება დაახარჯოს ადამიანთა იმ კატეგორიამ, ვისზეც მოურგიათ ავტორებს წიგნაკის შინაარსიც, ფორმაც და ფორმატიც. ამ ცაიტნოტის პირობებში, არაა გასაკვირი, რომ ტექსტის ყველაზე გრძელი თავი სწორედ დროის საკითხს ეძღვნება. ავტორები კითხულობენ, თუ რას აკეთებდნენ მეშახტეები, როცა 2018 წელს გაუმართავმა ინფრასტრუქტურამ განსაკუთრებით ბევრი მეშახტე შეიწირა და გამოძიებისა და ექსპერტიზის დასრულებამდე „შახტები დაიხურა, მაგრამ მეშახტეებს ხელფასი შეუნარჩუნდათ იძულებითი მოცდენის მთელ პერიოდზე. ჩვენ არ გვქონია ილუზია, რომ ტყიბულში დასვენებული მეშახტეები დაგვხვდებოდნენ, თუმცა ამ ხნის განმავლობაში სიცოცხლისთვის სარისკო სამუშაოს ცოტა ხნით გარიდებულებსა და დასვენებას მოწყურებულებს, წესით ოდნავი შვება უნდა ეგრძნოთ. მათ ხომ თავისუფალი დრო გამოუჩნდათ - მოცალეობისთვის.“ (გვ. 94-95)

მოცალეობა, მოგვეხსენება, „ვეფხისტყაოსანსა“ თუ სხვა ძველქართულ ძეგლებში, შემეცნებისა და შემოქმედებისადმი მიძღვნილ დროს ნიშნავს, დროს, რომელიც თავისუფალია აუცილებელი, „შავი სამუშაოსგან“ - და რომელიც შეიძლება იმ უტოპიურ იდეალსაც იტევდეს, რომ ოდესმე ყველანაირი შრომა სწორედ მოცალეობის ტიპისა გახდება. ფრანგი ფილოსოფოსი ჟაკ რანსიერი თავის წიგნში პროლეტართა ღამე აღწერს XIX საუკუნის დასაწყისის ფრანგ მშრომელებს, რომლებიც უარს ამბობდნენ ღამეზე, როგორც სამუშაო ძალების აღსადგენ, მეორე სამუშაო დღემდე მოსასვენებელ დროზე და მას ისეთი გარდამქმნელი ცოდნის მიღებას უთმობდნენ, რითაც, საბოლოოდ, უნდა მოშთობილიყო შრომასა და დასვენებას შორის დაყოფაც და ლამის ბუნებრივ კანონზომიერებად შემოსაღებული გამიჯვნაც მუშების სხეულებრივ და ინტელიგენციის სულიერ შრომას შორის. დღეს ტყიბულში მეშახტეებს ალბათ აღარ სჭირდებათ, XIX საუკუნის მსგავსად, ღამეს გამოძალონ ის დრო, რომელშიც მათთვის თუნდაც მარტო პურის წაკითხვა შრომა-დასვენებისა და დღე-ღამის გაბატონებული წესრიგის ამომაყირავებელი აქტი იქნებოდა. მიუხედავად ამისა, ტყიბულელებისთვის შახტების დახურვით გამოთავისუფლებული დროც კი ვალების გასტუმრებას, ახალი ვალების დაგროვებას, ალტერნატიულ სამუშაოზე საზღვარგარეთ წასვლას ან სოფელში მიწამოქმედებას მოხმარდა. გარდა ამისა, ტყიბული „კულტურული ცხოვრების სიმწირითაა დაღდასმული.“ (გვ. 97) ხოლო, თუ რაიმე კულტურული დაწესებულება შემორჩა, როგორც, მაგალითად, თეატრი, მას მაყურებელი არ ჰყავს - არა მარტო იმიტომ, რომ იქ გათბობა არაა, არამედ იმიტომაც, რომ შრომასა და შემოქმედებით დასვენებას შორის ბალანსზე ორიენტირებული საბჭოთა ინდუსტრიული რეჟიმი ძირეულად მოირღვა. ადამიანები გართობას გადაეჩვივნენ; გართობასაც ხომ თავისი უნარ-ჩვევები ესაჭიროება, რომელთა დასწავლასა და კულტივირებასაც კონკრეტული საარსებო პირობები მისცემს ნიადაგს.

ტექსტი ამ საკითხების წამოწევით აჩენს სივრცეს თავად მკითხველის დროის შესახებ დასაფიქრებლად; ის მონიშნავს იმ პირობებს, რომლებმაც მისი წაკითხვა უნდა გახადონ შესაძლებელი. აქ ჩნდება სივრცე იმის საკითხავად, თუ როდისაა ეს დრო და, საბოლოოდ, ვისთვისაა ის? მაგრამ სწორედ აქ ვაწყდებით ტექსტში ერთგვარ ბრმა ლაქას.

განსაზღვრავენ რა თავისუფალ დროს, როგორც კაპიტალისტური დაქირავებული შრომისგან თავისუფალ დროს, ავტორები თავად შრომასაც შემოსაზღვრავენ სახელფასო შრომის ისტორიული ფორმით. ისინი ხაზგასმით ეწინააღმდეგებიან გავრცელებულ მიდრეკილებას, „მუშის“ ფიგურა დაყვანილ იქნეს ქალაქის ინდუსტრიულ მშრომელსა და მის ვითომდა წმინდად ფიზიკურ შრომაზე, მისი სიკვდილი კი მუდმივი სენტიმენტალიზაციის საგანი იყოს. თითქოს ფიზიკური არ იყოს და არც შრომა იყოს ის, რასაც სხვა სფეროებში დაქირავებული ადამიანები აკეთებენ ყოველდღიურად, მოლარე იქნება თუ ჟურნალისტი. „მუშის“, როგორც განყენებული იდენტობის, გახევებას ავტორები უპირისპირებენ სახელფასო შრომას, როგორც უნივერსალურ მდგომარეობას კაპიტალისტურ სამყაროში (გვ. 30-33). მით უფრო ნიშანდობლივია - და ცნებობრივად თანმიმდევრულიცაა -, რომ ამგვარად განსაზღვრული შრომის სახეობათა ჩამონათვალიდან გამორიცხული რჩება ქალის საშინაო, აუნაზღაურებელი, არასახელფასო შრომა.

მართალია, წიგნაკის თემატური დომინანტა საწარმოო ქალაქია, რომელიც მთლიანად მამაკაცების სახელფასო შრომაზე აგებულ ერთი ყაიდის წარმოებაზეა მიბმული, რაც ქალაქის მამრობითი მოსახლეობის დაქირავებულ შრომას ქალაქის დინამიკის განმსაზღვრელ ფაქტორადაც აქცევს. მაგრამ თავი რომ დავანებოთ მამაკაცის სამუშაო ძალის კვლავწარმოებაში ქალის საშინაო შრომის სისტემურ წვლილს, ქალთა საშინაო შრომის უხსენებლობა ტექსტს თავადვე აშიშვლებს, როდესაც მეშახტეთა თავისუფალ დროს მიადგება ანუ დროის იმ მონაკვეთს, როცა ისინი ამორთულები არიან შახტაში სახელფასო შრომის ყოველდღიურობიდან. სწორედ აქ იქნებოდა ადგილი, ტექსტს დაესვა შეკითხვა, ტყიბულელ ქალსაც ისევე უთავისუფლდება კი დრო, როგორც შახტაში მუშაობისგან დასვენებულ მის მეუღლეს, ვაჟს ან ძმას?

მოცალეობის ძველბერძნული, არისტოკრატული იდეალისა არ იყოს, ტყიბული იქცევა აგორად, რომელზეც მამაკაცები გამოდიან თავთავიანთი საშინაო სივრცეებიდან, სადაც ქალებსა და მონებს შეატოვებენ უსასრულო ყოფით სამუშაოს. „მეშახტეებთან ერთად ვსხედვართ, ოკრიბის მაღალმთიან ზონაში დამწიფებულ ჩაის საწირის ყველს ვაყოლებთ და ვსაუბრობთ.“ (გვ. 59) აქ შეიძლება გაგვახსენდეს ბერტოლტ ბრეხტის 1935 წლის ლექსი, რომელშიც ისტორიის წიგნის მკითხველი მშრომელი (აუცილებლად მამრობითი სქესისა) ელიტარული პერსპექტივიდან დაწერილ ისტორიას ეჭვქვეშ აყენებს:

„ახალგაზრდა ალექსანდრემ ინდოეთი დაიპყრო.

მარტომ?

კეისარმა გალები დასცა.

ერთი მზარეულიც არ ახლდა თან?“

ჩვენ ამ მშრომელის შეკითხვასვე უნდა დავუსვათ შეკითხვა: მზარეული ქალი იყო თუ კაცი? რამდენადაც მარტო პურის ავტორები გეოლოგიური შრეების სიღრმეებამდე ჩაყვებიან ქვანახშირს და, დეტექტივებივით, თითოეული საგნის მკაფიო და ლაკონურ ისტორიულ პროფილს ადგენენ, იმდენადვე ლამის ბუნებრივად ამოზრდილ მოვლენად ხევდება ოკრიბის ჩაის მიტანებული საწირის ყველი. ვინ ამოიყვანა ეს ყველი?

ტექსტში წამით გაკრთებიან ტყიბულიდან საზღვარგარეთ ანაზღაურებულ საშინაო სამუშაოზე წასული ქალები (გვ. 27, 63); უფრო მკაფიო კონტურებს იძენს შახტაში დაღუპული მუშის დედის პათოსით აღსავსე ფიგურა; ვხვდებით მისი მოსწავლე გოგონების მიერ მუყაოსგან გაკეთებულ ბალერინებსაც, როგორც შორეულ მოგონებას იმისა, რომ ქალაქის სრულფასოვანი ფუნქციონირებისას „ტყიბულში მათი ტოლა გოგონები მართლაც ცეკვავდნენ ბალეტს.“ (გვ. 85-97) სქესის დაუზუსტებლად ხსენდებიან მასწავლებელი და მაღაზიის გამყიდველიც (გვ. 103). ამიტომ მით უფრო ირონიულია, რომ ტექსტში სრული ორი გვერდი ეთმობა „ვეფხისტყაოსნის“ ზეპირადმცოდნე ანრო ცირეკიძეს, ყოფილ მასწავლებელ ქალს სოფელ ორპირიდან (გვ. 98-100). სწორედ ის იქცევა მოცალეობის უტოპიის ლამის უსქესო, აღმატებულ განსხეულებად.

რუსთაველის პოემა, რომლის სიუჟეტის მიხედვითაც მოიხატა 1960-იან წლებში ტყიბულის თეატრი, არისტოკრატული მოცალეობის შესატყვისი ჭარბი მჭევრმეტყველებითა და მფლანგველური რიტმით, სრული საპირისპიროა მარტო პურის გამოყენებითი ლაკონურობისაც და თვითონ ტყიბულში არსებობის პირობებისაც. ქალაქში შახტის მეტი არაფერია, ხოლო, მეშახტის შვილის სიტყვებით, „შახტა არის მარტო პური“ (გვ. 101) - შრომა შიშველი გადარჩენისათვის, რასაც ეწირება, როგორც ჯანმრთელობა და სიცოცხლე, ისე ნებისმიერი უფრო „მაღალი“, კულტურული მოთხოვნილებაც. ამ კონტექსტში, შეუძლებელია სიმწრის განცდა არ დატოვოს ანრო ცირეკიძის მიერ ჯეოსელის რეკლამაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით მიცემულმა ინტერვიუმ, სადაც ის აცხადებს, რომ მისთვის „რუსთაველი ყველაფერია, შიმშილის დროს საჭმელია, პურია, წყურვილის დროს წყალია მისი სტრიქონები, სიცივის დროს, სხვათა შორის, სითბოა...“ წიგნაკის ავტორები თავიანთ მხრივ ახსენებენ, როგორ გამოიყენა ჯეოსელმა რეკლამისთვის ცირეკიძის ტალანტი: ბიზნესი პარაზიტირებს წარსულის სულიერ კულტურასა და ეროვნულ სენტიმენტებზე; კაპიტალისტური მარკეტინგი ისაკუთრებს საბჭოთა ნაციონალური პოლიტიკის მიერ თავის დროზე ინსტიტუციონალიზებულ რუსთაველის კულტ(ურა)ს (გვ. 99-100). მაგრამ ტექსტი აღარ სვამს შეკითხვას, ანრო ცირეკიძის შთამაგონებელი დეკლამაციის მიღმა - რასაც ის უკვე „ათწლეულებია აკეთებს, აკეთებს უანგაროდ და სიყვარულით“ (გვ. 99) - მართლაც მარტო ვეფხისტყაოსანი დგას, პურის სანაცვლოდ?

საბოლოოდ, ყოველმხრივი, ძირეული ისტორიზაციის სამუშაოს კვალობაზე, ტექსტის მთლიან ეკონომიაში ქალი ბუნებრივ ფონად ქვავდება, ან ამ ფონში სულაც იკარგება. ტექსტი, თავისი შეკუმშული, ხელმომჭირნე ფორმატის პირობებში ყველა საკითხს თანაბარი ლაკონურობით ეხება, მაგრამ ამავდროულად თითოეულს რაღაც კვალს ატოვებინებს, რომელიც მკითხველს ტექსტიდან გაუძღვება შემდგომი დაფიქრებისაკენ. ქალები ამგვარ კვალსაც ვერ ტოვებენ; კვალს, რასაც ტექსტი აღბეჭდავდა, როგორც მის მიერ ვერდატეულ, თუმცა კი სტრუქტურულად განმსაზღვრელ ფაქტორს. ფაქტორს, რომელიც ვერ იქნება მეორადი, სპეციფიკური თემა, რაც საკვლევი საგნის ტოტალური სურათის მოხელთების მოსურნე ნაწერში შეიძლება „გამოგრჩეს“, რათა მისით მოგვიანებით შეავსო სურათი (ასეთი იქნებოდა საკითხი, თუ რა როლი აქვს რელიგიას ტყიბულელთა ყოველდღიურობაში).

როდესაც ტყიბულელი ქალი მარტო პურის წასაკითხად მოიცლის - შეიძლება, სწორედაც რომ ღამით, რადგან ქალისთვის შახტის დახურვას მისთვის ისევე არ გამოუთავისუფლებია დღე, როგორც მეშახტისთვის -, ტექსტის კრიტიკულ წიაღსვლებში ის ყველაფერს ამოიკითხავს, საკუთარი თავის გარდა. თუმცა, ტექსტი საკმარისად გამჭვირვალეა, რომ მის მიერ დაშვებული სიმპტომური გამოტოვებებიც პირდაპირ ამოკითხვადი იყოს და ამით, თუნდაც ნეგატიურად, ქალ მკითხველსაც აძლევდეს კრიტიკულ იმპულსს. წიგნაკის მიერ წასაკითხად დანიშნული დრო იმთავითვე შეიცავს დღეისთვის რაგინდ უტოპიურად მოჩვენებულ შესაძლებლობას, გარდაიქმნას დროდ, რომელიც მოაშთობდა გამიჯვნას შრომასა და მოცალეობას შორის და ქალისა და მამაკაცის შრომას შორის, და „მკითხველი მშრომელი“ თავად აქციოს საკუთარი ისტორიის მწერლად. დღეს გაბატონებული ფიზიკური შიმშილისა და სულიერი უმისამართობის ფონზე, ეგებ მათთვის დროის ამგვარი აფეთქების მკრთალი, წინასწარი დაგემოვნებაც კი იყოს ეს ძვირფასი წიგნაკი და მისი დანაღმული სიმჩატე.

ტექსტი: ლუკა ნახუცრიშვილი