საქართველო და ახალი გლობალური წესრიგი: დროისა და სივრცის გასაყარზე

ინტერვიუ აკადემიკოს ლადო პაპავასთან

ია ერაძე: უკრაინაში მიმდინარე ომის ფონზე, ალბათ ყველა ვთანხმდებით, რომ გლობალური წესრიგი იცვლება. ეს აისახება ეკონომიკურ წესრიგზეც. იცვლება წარმოდგენაც იმის შესახებ, თუ როგორ მიემართება სახელმწიფო და კაპიტალი ერთმანეთს. თუკი აქამდე აკადემიურ დებატშიც და პოლიტიკოსებს შორისაც  ხშირად გვესმოდა, რომ კაპიტალის ინტერესები შეიძლება მთავრობების გადაწყვეტილებებზე მაღლა იდგეს, ახლა ვხედავთ, რომ დასავლეთის ქვეყნები, მართალია ომის მდგომარეობაში, მაგრამ მაინც რუსი ოლიგარქების წინააღმდეგ, რუსული კაპიტალის წინააღმდეგ გაერთიანდნენ. თურმე, კაპიტალის ინტერესები არ არის იერარქიულად ყველაზე მაღლა, რადგან მოულოდნელად შეიძლება დაიხუროს ბაზრები, გაიყინოს ანგარიშები, თვით ცენტრალური ბანკის რეზერვიც კი. საქართველოშიც გააქტიურდა მსჯელობა რუსეთზე ეკონომიკურად დამოკიდებულების შესახებ - ვაჭრობის, გზავნილების, საქართველოში რუსული კაპიტალის შესახებ. სახელმწიფოსა და კაპიტალის ურთიერთმიმართების გლობალური გადააზრების ფონზე, როგორ გამოიყურება საქართველოს, როგორც დამოუკიდებელი სახელმწიფოს წინაშე მდგარი ეკონომიკური გამოწვევები, რაც აუცილებლად გადასაჭრელია? 

ლადო პაპავა: ჩვენ რომ მარტო ომზე ვილაპარაკოთ, ვერ მივხვდებით კონტექსტს. დავიწყოთ იმით, რომ მსოფლიო, თუნდაც ფორმალურად, ჯერაც არ გამოსულა პანდემიის თანმხლები შოკიდან. ამ პერიოდში დაიხურა ეკონომიკის მთელი რიგი სექტორები, დაირღვა მიწოდების გლობალური ჯაჭვები, ვიხილეთ ეკონომიკის გლობალურად ვარდნა,  მიწოდება შემცირდა და როდესაც მოთხოვნა იგივე რჩება, ხოლო ცალკეულ შემთხვევებში მატულობს კიდეც, ფასები მატულობს. ამან გამოიწვია ინფლაციური პროცესები. პანდემია იმდენად მოულოდნელი იყო, როგორც ეროვნული სახელმწიფოებისთვის, ისე საერთაშორისო ორგანიზაციებისთვის, რომლებმაც სრული უსუსურობაც კი აჩვენეს. ამიტომ ყველა ქვეყნის მთავრობა მოქმედებდა ინდივიდუალურად, „ცდის და შეცდომის“ მეთოდით. ამან შექმნა განცდა, რომ დაიწყო დე-გლობალიზაციის და იზოლიაციონიზმის პერიოდი. ეს იყო ცრუ შეფასება, მე ამას ვუწოდებ ფსევდო დე-გლობალიზაციას იმიტომ, რომ პანდემია გლობალური ფენომენია და მისი დამარცხება მხოლოდ გლობალურადაა შესაძლებელი. ეს არის კონტექსტი - ჯერ ეკონომიკა არ არის აღდგენილი - ამ დროს იწყება ომი. ახლა უკვე კაცობრიობა დადგა მესამე მსოფლიო ომის საფრთხის წინაშე, რადგან უკრაინის მოკავშირეები, ძირითადად, ნატოს წევრები არიან. მოსკოვის ქცევა არაპროგნოზირებადია - მის ხელთაა „ღილაკი“, რომლითაც ბირთვული იარაღი იმართება. რა თქმა უნდა დასავლეთი ფრთხილობს, კაცობრიობას არ უნდა დედამიწის განადგურება, შესაბამისად, დასავლეთი ირჩევს ეკონომიკური სანქციების გზას, მაგრამ გამოვიდა სრულიად უნიკალური რამ. არასდროს მიმაჩნდა, რომ „ცივი ომი“ დასრულებული იყო. მსოფლიოში, უბრალოდ, თავს იტყუებდნენ. საბჭოთა კავშირის დასასრულს რუსეთის ეკონომიკა ისეთი სუსტი იყო, რომ მას რესურსი აღარ გააჩნდა - ქვეყანას საერთაშორისო დახმარება სჭირდებოდა, ამან შექმნა ილუზია, რომ ცივი ომი დასრულდა. დასავლეთმა ეს რუსეთის დემოკრატიზებად ჩათვალა. მე ასეთ ტერმინსაც კი ვიყენებ - „გაყინული ცივი ომი“.

ი. ე: რომელმაც ახლა ამოხეთქა.

ლ. პ: „ცხელი ომის“ ფორმა 2008 წელს მიიღო, საქართველოში, 2022 წელს კი უკვე უკრაინაში. რუსეთი დღეს აწარმოებს „ცხელ ომს“ უკრაინის ტერიტორიაზე, დასავლეთი კი რუსეთს სანქციებს უწესებს - ანუ იყენებს „ცივი ომის“ მეთოდებს „ცხელი  ომის“ წინააღმდეგ.

ი. ე: რუსეთის წინააღმდეგ ეკონომიკური ომი არ მიგვანიშნებს, რომ სადღაც გლობალური კაპიტალისა და სახელმწიფოს ძალაუფლების ურთიერთმიმართების გადააზრებაც დაიწყება?

ლ. პ: დიახ, შეუძლებელია თუნდაც ეპიდემია კერძო სექტორმა დაამარცხოს სახელმწიფოს კოორდინაციის გარეშე. არაფერია უფასო. ვაქცინაცია ხალხისთვის კი  აუცილებლად უფასო უნდა იყოს რომ დაასრულო პანდემია. ვერც კერძო სექტორი იმუშავებს უფასოდ, მას მთავრობამ უნდა გადაუხადოს. სანქციებიც მთავრობამ დააწესა... მანვე შეზღუდა კერძო ბიზნეს კომპანიები, მათ შორის ის ძალიან ცნობილი საერთაშორისო ბრენდები, რომლებმაც დატოვეს რუსეთის ბაზარი. კომპანიისათვის ეს წამგებიანია. 

ი. ე: გამოდის, რომ კერძო კომპანიები ეროვნული ინტერესებით მოქმედებენ.

ლ. პ: არა, ეს ინტერესები აიძულებენ კომპანიებს ასე მოიქცნენ. სახელმწიფოს როლი ამჯერად გადამწყვეტია. ახლა მიწოდების გლობალური ჯაჭვებიდან ამოსაღებია რუსეთი და უკრაინა. ვერავინ წარმოიდგენდა, რომ ომის დროს გაზსადენი შეიძლება მუშაობდეს. მოსკოვი იღებდეს  შემოსავალს, კიევიც იღებდეს შემოსავალს, ევროპა კი იღებდეს გაზს - ასეთი ომი წარმოგიდგენიათ? ევროპის რეკონსტრუქციის და განვითარების ბანკმა მოსკოვშიც და მინსკშიც დახურა ოფისები. საერთაშორისო სავალუტო ფონდი და მსოფლიო ბანკი რამდენიმე ვარიანტს განიხილავს: მოსკოვს და მინსკს შეუმცირონ დაფინანსება, შეწყვიტონ დაფინანსება, თუ საერთოდ გარიცხონ ორგანიზაციებიდან. სანქციებთანაც უნიკალური შემთხვევაა. თვითონ ევროკავშირიც არ არის სანქციებზე სრულად მიერთებული - ჯერ კიდევ რუსულ გაზს იყენებს. ცალკე აღსანიშნავია ის ქვეყნები, რომლებიც სანქციებს არ მიუერთდნენ. მაგალითად, თურქეთისგან არ მიკვირს. აი, ისრაელი კი ჩემთვის გამოცანაა, თუ რატომ არ დაუდგა გვერდზე აშშ-ს.

ი. ე: როგორ პოზიციონირდება ამ დროს საქართველო?

ლ. პ: საქართველომდე ასე პირდაპირ ვერ მივალ. არიან ისეთი მოთამაშეებიც, როგორიცაა ჩინეთი, ინდოეთი. ერთიც და მეორეც ძალიან დიდი ეკონომიკაა. ისინი სანქციებს არ უერთდებიან. მსოფლიო არ არის მარტივი, მაგრამ აშკარად იცვლება არქიტექტურა. ბოლო ხანს გამოქვეყნებულ ანალიტიკურ წერილში ვწერ სწორედ, რომ მსოფლიოში ჩამოყალიბდება საბჭოთა კავშირის დროინდელი „ცივი ომის“ სტრუქტურა, ანუ სახელმწიფოები, რომლებიც იყვნენ საბჭოთა კავშირის გუნდში, სახელმწიფოები, რომლებიც იყვნენ აშშ-ის ჯგუფში და ე.წ. ბუფერული სახელმწიფოები. საბჭოთა კავშირის ნაცვლად ახლა რუსეთია. ვიდრე ევროკავშირი არ შეუერთდება სრულად აშშ-ის სანქციებს, ისიც ბუფერულია. ვინ იქნება რუსეთის მხარეს? აქ ბელარუსი მკაფიოდ გამოიკვეთა  იმიტომ, რომ ბელარუსის ტერიტორიიდანაც ესხმის რუსეთი უკრაინას თავს. ამიტომ ევროპის რეკონსტრუქციის და განვითარების ბანკმა ოფისები დახურა როგორც მოსკოვში, ისე მინსკშიც. რუსეთი შეეცდება თავისი ბერკეტების გამოყენებას ევრაზიულ ეკონომიკურ კავშირში, თუმცა ყაზახეთი, ყირგიზეთი, სომხეთი - ესენი შეეცდებიან, რომ ბუფერულები იყვნენ. ყაზახეთმა უკვე გაზარდა ნავთობის ტრანზიტი საქართველოზე გავლით.

ი. ე: ეს უკვე რაღაც გზავნილია.

ლ. პ: ყირიმის ანექსიის შემდეგ, რუსეთი დაწესებული სანქციებით დიდად არ დაზარალებულა. ამერიკამ და მისმა მხარდამჭერებმა რუსეთს კი დაადეს სანქციები, მაგრამ ბელარუსისთვის, ან ყაზახეთისთვის ხომ არ დაუდიათ. დასავლური პროდუქცია იქიდან სახეცვლილი ფორმით, მაგრამ მაინც შედიოდა რუსეთში. რუსი ეკონომისტები საჯაროდ წერდნენ ამის შესახებ. ბუფერული ქვეყნების როლი ნამდვილად მნიშვნელოვანია. სად ვართ ახლა ჩვენ? რა თქმა უნდა, ბუფერულ ქვეყნებში. საუბარია იმაზე საქართველო უნდა შეერთებოდა თუ არა სანქციებს, მიმაჩნია, რომ საკითხის ასე დაყენება არაკორექტულია, პოპულისტურია. საქართველო იმ სანქციებს, რომელიც ყირიმთან დაკავშირებით დაწესდა, მაშინ მიუერთდა და დღესაც, მიუხედავად იმისა, რომ ფორმალურად არ გაუცხადებია, ფაქტობრივად, მიერთებულია. მაგალითად, რუსეთი გარიცხეს „სვიფტიდან“, საქართველო არ არის დამფუძნებელი, რომ მიეღო გადაწყვეტილება, მაგრამ მისი მომხმარებელია. ანუ უნდა თუ არ უნდა, საქართველო რუსეთთან მიმართებაში ამ სისტემას ვერ გამოიყენებს. მაშასადამე, საქართველოც მაინც მიერთებულია ძალაუნებურად. 

ი. ე: სწორედ საქართველოს ეკონომიკის რუსეთზე დამოკიდებულების ფონზე, რაც დღემდე გრძელდება, ასევე, მიმდინარე ომის გლობალური პოლიტ-ეკონომიური კონტექსტის გამო, რა მყისიერი გამოწვევების წინაშე დგას დღეს ჩვენი ეკონომიკა?

ლ. პ: რასაც ვერ აიცილებს დღეს საქართველო, ნავთობპროდუქტების და სურსათის გაძვირებაა. არ ვართ ნავთობპროდუქტების მწარმოებლები. საპროტესტო აქციაც გაიმართა თბილისში. ცალკე პრობლემაა სურსათი. ყირიმის ანექსიის შემდეგ რუსეთი მარცვლეულის წარმოებაზე ფოკუსირდა და გახდა მსხვილი ექსპორტიორი ქვეყანა. ხორბალში რუსეთისა და უკრაინის ჯამური ექსპორტი მსოფლიო ექსპორტის მეოთხედი იყო. მიწოდება შემცირდა და გაიზარდა ფასები. ჩვენ ჯერ გვაქვს ის მარაგები, რაც ადრეა ნაყიდი, მაგრამ ხომ დამთავრდება? ერთი სიტყვით, ფასების კიდევ ზრდა გარდაუვალია. 

ი. ე: როდესაც გამოწვევებს ვხედავთ ქართულ ეკონომიკაში: ფასების ზრდა, უმუშევრობით დაწყებული სიღარიბით დამთავრებული, ხშირად ჩნდება კითხვა რატომ ვერ განვითარდა საქართველოს ეკონომიკა? ვიცი, რომ უზარმაზარი საკითხია, მაგრამ თუ ისტორიულად გავყვებოდით ეკონომიკური ტრანზიციის პროცესს, როდესაც საქართველოში შოკური თერაპიით იწყება საბაზრო ეკონომიკის აღმოცენება და თქვენ პირადად მონაწილეობდით ამ პროცესებში, როგორ შეაფასებდით იმდროინდელ, პირველ ეკონომიკურ რეფორმებს, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა ჩვენს ახლანდელ საბაზრო ეკონომიკას?

ლ. პ: საბჭოთა კავშირთან ერთად დაინგრა მბრძანებლური ეკონომიკა. მთელი სოვიეტოლოგია, რომელიც დასავლეთში შექმნილი მიმართულება იყო, ამტკიცებდა იმას, რომ საბჭოთა კავშირი და მისი სახელწიფო ეკონომიკური სისტემა უპერსპექტივო იყო, რომ აუცილებლად ჩამოიშლებოდა, მაგრამ არავინ იკვლევდა იმას, თუ რა მოხდება ჩამოშლის შემდეგ. საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის ეკონომიკური თეორია არ არსებობდა. პოლიტიკური პროცესი კი ხომ არ გაჩერდებოდა და დაელოდებოდა თეორიის შექმნას. ამიტომ პირველი რეფორმები იყო სვლა - „ცდისა და შეცდომის“ მეთოდით. რეფორმები დაიწყო მაშინ, როდესაც ჯერ არ არსებობდა შესაბამისი ინსტიტუციები, ხოლო ქვეყნის მართვის გამოცდილება კი იყო „ნოლი“. ამას დაემატა ინსპირირებული, ხელოვნური კონფლიქტები ცხინვალსა და სოხუმში.

ი. ე: ისეთი სურათი იკვეთება, თითქოს, არავინ ემხრობოდა საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მიერ შემოთავაზებულ რეფორმებს. იმჟამინდელი ფინანსთა მინისტრი პოპიაშვილი პირდაპირ აკრიტიკებდა რეფორმებს. მიდიოდა მწვავე დისკუსია ამ საკითხზე?

ლ. პ: 1993-1994 წლებში საქართველოს მთავრობას არ ჰქონდა პარლამენტის მიერ დამტკიცებული სახელმწიფო ბიუჯეტი. სახელმწიფო ხარჯები გაიღებოდა ისე, რომ შემოსავლები არ არსებობდა. პარლამენტი კვარტალურად ამტკიცებდა ხარჯების კანონიერებას. თუ არ იყო შემოსავლები, რას ხარჯავდნენ? - ეროვნული ბანკიდან აღებულ კუპონებს, რამაც გამოიწვია ჰიპერინფლაცია (თვიურად 50-70 პროცენტს აღწევდა). 

1993 წლის შემოდგომაზე, როდესაც სოხუმი დაეცა, გამოვიდა მაშინდელი პარლამენტის სპიკერი შემდეგი ინიციატივით: საქართველოს, როგორც ირკვევა, არ შეუძლია ჰქონდეს საკუთარი ვალუტა და მოდი, მოსკოვს ვთხოვოთ, დაგვაბრუნოს რუბლის ზონაშიო. ქვეყნის მეთაური (მაშინ ასე ერქვა ედუარდ შევარდნაძის თანამდებობას) არ წავიდა ამ გზით და დაიწყო მზადება: შეიქმნა ანტიკრიზისული პროგრამა. 1994 წლის გაზაფხულზე, ედუარდ შევარდნაძე წავიდა ვაშინგტონში. მას დიდი ავტორიტეტი ჰქონდა საერთაშორისო ასპარეზზე. მან თავად ჩამოაყალიბა მთავრობის ეკონომიკური გუნდი. მე ყველაზე ბოლოს შევუერთდი გუნდს - 1994 წლის ივნისში, ეკონომიკის მინისტრის თანამდებობაზე. ჩვენ არ ვიყავით მეგობრები, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ თემურ ბასილიას [პრემიერ მინისტრის მოადგილე], ნოდარ ჯავახიშვილს [ეროვნული ბანკის პრეზიდენტი] და თქვენს მონა მორჩილს ბევრ რამეში საერთო შეხედულებები გვქონდა. ქვეყანაში უნდა გაგვეჩერებინა ინფლაცია, ჩვენ ყველა წინააღმდეგი ვიყავით რუბლის ზონაში დაბრუნების და მიგვაჩნდა, რომ ქვეყანას შეიძლება ჰქონოდა საკუთარი ვალუტა.

ი. ე: თუკი გავხედავთ ეკონომიკური ტრანზიციის გზას, ფერად რევოლუციებს, უკრაინელების ლტოლვას ლიბერტარიანული რეფორმების მიმართ (რაც საქართველოში გატარდა), უკრაინასთან შეიძლება ისტორიული პარალელებიც გავავლოთ, თქვენ როგორ ხედავთ?

ლ. პ: ლიბერტარიანიზმი სახელმწიფოს ჩაურევლობაა, ეს კი კარგი ნიღაბია მაშინ, როდესაც არ იცი ეკონომიკა. სწორედ უვიცობა იყო საქართველოსთვის და უკრაინისთვისაც, რამაც აიძულა ხელისუფლებაში მყოფი არაპროფესიონალები ლიბერტარიანული მიდგომები გაეტარებინათ.

ი. ე: ხომ არ შეიძლება ამ ცოდნა-არცოდნის და უვიცობის ფაქტორის გარდა,  ლიბერტარიანული რეფორმები დავუკავშიროთ იმასაც, რომ საქართველოსაც და უკრაინასაც ძალიან სჭირდებოდათ უცხოური ინვესტიციების მოზიდვა?

ლ. პ: ეს ანბანური ჭეშმარიტებაა. როგორ ფიქრობთ, რატომ არ ატარებენ რადიკალურ რეფორმებს ის ქვეყნები, რომელთაც აქვთ ნავთობი და გაზი? იმიტომ, რომ ფული აქვთ. ფულს რაში აძლევენ მათ, ვისაც ის არ აქვს? - რეფორმებში. საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, მსოფლიო ბანკი გაძლევენ ფულს იმაში, რომ გაატარო რეფორმები.

ი. ე: დღევანდელ სიტუაციას რომ შევხედოთ: გლობალური ეკონომიკური წყობა იერარქიულია, სადაც არის ცენტრი, ნახევარპერიფერია და პერიფერია სახელმწიფოები. შეიძლება, რომ ვისაუბროთ საქართველოზე და უკრაინაზეც, მიუხედავად განსხვავებული ზომისა და ეკონომიკისა, როგორც პერიფერიულ სახელმწიფოებზე, რომლებიც თან რუსული იმპერიალიზმის ქვეშ იჭყლიტებიან?

ლ. პ: არის ქვეყნები, რომლებიც ქმნიან მსოფლიო ეკონომიკას, ასეთია აშშ, ევროკავშირი, თქვენ წარმოიდგინეთ სანქციადადებული რუსეთიც კი. დღეს საქართველო, ჩვენი დიდი ამბიციის მიუხედავად, პერიფერიაა და დავრჩებით მსოფლიო ეკონომიკის პერიფერიად. თუმცა ყველა ქვეყანას თავისი უპირატესობა აქვს. ედუარდ შევარდნაძის ყველაზე დიდ დამსახურებად მივიჩნევ იმას, რომ მან ქვეყანას საერთაშორისო ეკონომიკური ფუნქცია უპოვა. 1990-იანი წლების დასაწყისში მან თქვა, რომ განახლებულმა, დიდმა აბრეშუმის გზამ საქართველოზე უნდა გაიაროს. ჩვენ არ ვართ ნავთობით, გაზით ან სხვა რესურსებით მდიდარი, როგორიც აზერბაიჯანია, ჩვენ არ ვართ დიდი ზომის ქვეყანა, რომელსაც მასშტაბის ეკონომია შეიძლება ჰქონდეს. ამიტომ მან მოძებნა ფუნქცია, რომელიც საჭიროს ხდის მას სხვისთვის. თორემ უფრო მომგებიანია, ინვესტიცია თურქეთში ან რუსეთში განახორციელო და იქიდან დაფარო საქართველო. აი, მაშინ, როცა საქართველო სატრანსპორტო დერეფანში ხვდება, შეიძლება უკვე აქაც განახორციელო ინვესტიცია და სატრანსპორტო დერეფნის გამოყენებით სხვა ქვეყნებსაც მიაწოდო შენში წარმოებული პროდუქცია.

ი. ე: გლობალური მიწოდების ჯაჭვშიც ყველაზე დაბალ საფეხურზე ვართ, რადგან მხოლოდ სოფლის მეურნეობის ნაწარმს ვაწარმოებთ და ნედლეულს, წიაღისეულს - ფეროშენადნობები იქნება თუ სპილენძი - ნედლეულის სახით ვყიდით ექსპორტზე. როგორ შეიძლება, რომ ეკონომიკის სტრუქტურა შეიცვალოს?

ლ. პ: 

ჩვენი შრომისუნარიანი მოსახლეობის 48 პროცენტი ცხოვრობს სოფლად და სოფლის მეურნეობის ხვედრითი წილი მთლიან სამამულო პროდუქტში მხოლოდ 8 პროცენტია

ანუ შრომისუნარიანი მოსახლეობის თითქმის ნახევარი ქმნის ეროვნული ეკონომიკის ნახევარზე ნაკლებს. ამიტომ ჩვენ გვჭირდება ინდუსტრიული პოლიტიკა, სამრეწველო განვითარება. ყველა რეგიონში უნდა იყოს ის სამრეწველო ობიექტი, რომელიც ადგილობრივ ნედლეულზე მუშაობს.

ი. ე: ამაში სახელმწიფოს აქტიური როლი მოიაზრება, ხომ?

ლ. პ: წარმოუდგენელია სხვანაირად. სახელმწიფოს როლი გადამწყვეტია. იმისდა მიხედვით, რომელ რაიონს როგორი ეკონომიკური პროფილი აქვს, შესაბამისი გადამამუშავებელი სამრეწველო ობიექტები უნდა შეიქმნას. მაგრამ ეს არის ჩამორჩენილობის დაძლევის ინსტრუმენტი მხოლოდ, ეს არ შეიძლება მაგისტრალური ხაზი იყოს. მაგისტრალური სულ სხვა რამეა, ეს არის ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკა, რასაც სჭირდება მეცნიერების განვითარება. მეცნიერება კი, სამწუხაროდ, ყველაზე სავალალო მდგომარეობაშია. სიმდიდრეს ქმნის დამატებული ღირებულება, სასოფლო სამეურნეო პროდუქტებში, კვების მრეწველობის პროდუქტებში ძალიან დაბალია დამატებული ღირებულება. რამდენი ღვინოც არ უნდა გავიტანოთ საზღვარგარეთ, შეიძლება ვიღაც ექსპორტიორი გამდიდრდეს, მაგრამ ქვეყანა მაინც ღარიბი დარჩება, რადგან დაბალია დამატებითი ღირებულება. იქ სადაც მაღალია, არის ცოდნაზე დაფუძნებული პროდუქტები, როგორიცაა კომპიუტერული მეცნიერებები, ფიზიკა, ელექტროინჟინერია, ბიომედიცინა, ფარმაკოლოგია და სხვ.

ი. ე: ბევრი ეკონომისტისგან   უარყოფილია ინდუსტრიალიზაციის იდეა საქართველოში, იმ მიზეზით, რომ აქ სახელმწიფო აქტიურად უნდა ჩაერიოს და სრულიად მიუღებელია, რომ სახელმწიფომ განსაზღვროს ინდუსტრიული პოლიტიკა. აკადემიური დებატი ხელს არ უწყობს იმას, რომ ეკონომიკური განვითარების პოლიტიკა შეიცვალოს.

ლ. პ: ამას სჭირდება სპეციალური მომზადება. უნდა შეიცვალოს განათლების პოლიტიკა. ჩვენთან არის პრიმიტიული მიდგომა, რომ რეფორმა განათლებაში უნდა დავიწყოთ საბავშვო ბაღიდან; სამწუხაროდ, ეს გვესმის მე 90-იანი წლების დასაწყისიდან. აქედან კი არ უნდა დაიწყო, არამედ საბავშვო ბაღით უნდა დაასრულო. უნდა დაიწყო მეცნიერებით იმიტომ, რომ როცა ბაღიდან იწყებ, თაობებს კარგავ. დღეს ჩვენ უმაღლეს სასწავლებელში ხელში შეჰყურებენ სტუდენტს, უვარგისი სტუდენტიც რომ იყოს, ვერ გარიცხავ - არ გაწყობს, რადგანაც უნივერსიტეტი ფულს დაკარგავს.

ი. ე: ეს კომერციალიზაციაა უნივერსიტეტების.

ლ. პ: ევროპაში ბევრ უნივერსიტეტშია მოდელი, როცა ქვეყნის ეროვნულ ენაზე სწავლა უფასოა, მათ შორის, სხვა ქვეყნის მოქალაქისთვისაც. შეიძლება დოქტორანტს ფული გადაახდევინო? პირიქით, ადეკვატური სტიპენდია უნდა დაუნიშნო. იგივე ითქმის მაგისტრატურის, თუ ბაკალავრიატის სტუდენტზეც. მიდგომა ჩვენს საგანმანათლებლო სისტემაში არ შეცვლილა. თუ სისტემის გარღვევა გინდა, უნდა დავიწყოთ მეცნიერებიდან.

ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის შექმნას სჭირდება 12-15 წელი. ეს დიდი დროა. იმიტომაა ქვეყანაში ტურიზმი განვითარებული, რომ ერთ წელიწადში შედეგი მოაქვს. პოლიტიკაში კაცი ცხოვრობს ოთხწლიან ციკლში. ეკონომიკა მაშინ განვითარდება, როდესაც საზოგადოებაში გაჩნდება მოთხოვნა. როდესაც ვიტყვით, რომ ეს გვჭირდება. მაშინ ვინც არ უნდა მოვიდეს ხელისუფლებაში, ის ქვეყანას ამ გზიდან არ გადაახვევინებს. ამომრჩეველი უნდა იყოს მაღალი დონის განათლების მომთხოვნი, თორემ, რა თქმა უნდა, ვის არ უნდა, რომ თუნდაც გვიან ხეჭეჭურის მსხალმა ნაყოფი მოისხას... 


ტექსტი: ია ერაძე
ქავერ ილუსტრაცია: ცირა ინანეიშვილი