ქართული დამოუკიდებლობის თავსატეხი: ფიქრები 9 აპრილზე

ტექსტი ეფუძნება საჯარო დისკუსიას, რომელიც 2025 წლის 9 აპრილს, ბერლინში, პილეცკის ინსტიტუტში, GZA-ს ორგანიზებით გაიმართა (GZA - Georgisches Zentrum im Ausland (Georgian Center Abroad). ღონისძიებას ერქვა: “9 აპრილი: მეხსიერების, რეზისტანსის და გათავისუფლების დღე”. ღონისძიების მოდერატორი: ქეთი სართანია. მონაწილენი და მომხსენებელნი: პილეცკის ინსტიტუტის წარმომადგენელი, პატრიკ შოსტაკი, GZA-ს თანადამფუძნებელი, დოქტორანტი სტუდენტი და აქტივისტი, გიორგი კაკაბაძე, ჰაინრიხ ბიოლის ფონდის ბელგრადის ოფისის დირექტორი, ნინო ლეჟავა, პუბლიცისტი და ლიტერატურათმცოდნე, ზაალ ანდრონიკაშვილი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი, ოლივერ რაისნერი. 

...

რატომ ხდება ისე, რომ პოსტ-საბჭოურ სივრცეში თითოეული მნიშვნელოვანი თარიღი, აკადემიურ დისკურსსა თუ საჯარო მეხსიერებაში, რომელიც განსაბჭოებასა და კომუნიზმის დასრულებას უკავშირდება, აუცილებლადსრულდება იდეით ნაციონალიზმის ხელახალი აღზევების შესახებ? 

ხშირად ისე ჩანს, თითქოს, ნაციონალიზმთან დაბრუნება ბუნებრივი და ერთადერთი გზაა, რომელსაც დამოუკიდებლობამდე მივყავართ. 

კომუნიზმის გადავარდნის, განსაბჭოების, ნაციონალიზმთან დაბრუნებისა და დამოუკიდებლობის კონცეპტები მართალია ხშირად კვეთს ერთმანეთს, მაგრამ აბსოლუტური მსგავსება მათ შორის მაინც არაა. კომუნისტური და საბჭოთა იდეოლოგია ხშირად გადაჯაჭვულა ნაციონალიზმთან, მაგრამ ამ დროს თავად ნაციონალიზმის ბუნებაც ცვალებადია. 

ახერხებს თუ არა ნაციონალიზმი საკუთარ თავში მოიცვას საბჭოთა/რუსული გავლენისგან თავდაღწევის იდეა? ატარებს თუ არა გათავისუფლების იდეას ნაციონალიზმი, რომელსაც, თავის მხრივ, სწორედ საბჭოური ყალიბი ძერწავდა და ავსებდა? იყო თუ არა მაშინ ნაციონალიზმი ის, რაც ერს თვითგამორკვევის დაწყებას შეაძლებინებდა? და როგორი იყო ის – სამოქალაქო, ეთნიკური, რელიგიური, მილიტარისტული, პოსტ-საბჭოური თუ ერთგვარი ჰიბრიდი, რომელიც ამ ყველაფერს იტევდა და ასაზრდოებდა? 

ქართულ კონტექსტში ნაციონალისტური სიმბოლიკით რატომღაც გაზაფხულის თვეები იმუხტება. და დასაფიქრებლად, იმედის გასაღვივებლადაც სწორედ ეს დრო გვეჩვენება ხოლმე ბუნებრივად. 9 აპრილი თან გლოვის დღეა, რომელიც 1989-ში საბჭოთა სისასტიკეს შეწირულ ადამიანებს ეძღვნება და თან ზეიმის დღეა; დღე, როცა საქართველოს დამოუკიდებლობა 1991 წელს ხელახლა გამოცხადდა. არადა, ამ დროს, საქართველოს დამოუკიდებლობა ოფიციალურად 26 მაისს აღინიშნება. 

საქართველოს პოლიტიკური დამოუკიდებლობა ყოველთვის განისაზღვრებოდა რუსული გავლენისგან გათავისუფლებაში. რუსული გავლენისგან გათავისუფლება იყო დამოუკიდებლობის საზომი რუსეთის იმპერიის დროსაც, საბჭოთა კავშირის დროსაც და რუსეთის ფედერაციასთან ურთიერთობის დროსაც. ეს ისტორიული ბრძოლა დღემდე ზემოქმედებს საქართველოს აწმყოზე. საქართველოს პირველმა დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ დამოუკიდებლობა 1918 წლის 26 მაისს გამოაცხადა, რომელიც საქართველოს რესპუბლიკისთვის იქცა ლეგალურ და პოლიტიკურ საფუძველად, 1991 წელს მასზე დაფუძნებით გამოეცხადებინა დამოუკიდებლობის აღდგენა.

რატომ ვერ შეძლო საქართველომ ჰარმონიული გადასვლა საბჭოთა წყობილებიდან სამოქალაქო ერამდე? ამ კითხვებს სიღრმისეული კვლევა-გამოძიება და საზოგადოების ჩართულობა სჭირდება – მით უფრო იმიტომაც, რომ ყოველი მომდევნო წელი კიდევ უფრო მჭიდროდ აკავშირებს ძველ თარიღებს – 1918 წლის 26 მაისს, 1989 წლისა და 1991 წლების 9 აპრილებს – მიმდინარე პოლიტიკურ კალენდართან. არც მთავარი კითხვა გვტოვებს – დამოუკიდებლობის იდეა მხოლოდ წარსულის მემკვიდრეობაა, თუ მას მომავლში გარდაქმნისა და განვითარების პოტენციალიც გააჩნია? 2025 წლის 9 აპრილის თბილ საღამოს ბერლინში, ბრანდებურგის ჭიშკართან, პილეცკის სახელობის პოლონურ კვლევით ინსტიტუტში 1989 წლის 9 აპრილის აღსანიშნავი ღონისძიება გაიმართა, სადაც სივრცე დაეთმო ამ საკითხების განხილვასაც. შეხვედრის ორგანიზატორი იყო GZA –  Georgisches Zentrum im Ausland (ქართული ცენტრი საზღვარგარეთ). 

თავდაპირველად GZA ბერლინში უფრო არაფორმალურ გაერთიანებად ჩამოყალიბდა, როგორც რეაქცია 2022 წლის 24 თებერვალს რუსეთის უკრაინაში სრულმასშტაბიან შეჭრაზე. ქართველმა სტუდენტებმა და უბრალოდ მოქალაქეებმა, რომლებიც ბერლინში ცხოვრობდნენ, გაიაზრეს მნიშვნელოვან ისტორიულ, პოლიტიკურ და კუულტურულ თემებზე საუბრებისა და დისკუსიების საჭიროება. დღეს GZA ცდილობს იმ ინსტიტუციური სიცარიელის ამოვსებას, რაც მკაფიოდ იგრძნობა გერმანიასა და მის მიღმა ფართო ისტორიულ, პოლიტიკურ და კულტურულ განხილვებში საქართველოს წარმოდგენისას. 

ინსტიტუტის ფოიეშივე შევნიშნე ერთმანეთის გვერდით წარმოდგენილი საქართველოს, უკრაინისა და პოლონეთის დროშები ევროკავშირის დროშასთან ერთად. დროშებს ზემოთ კი, იმავე კედელზე, ყურადღებას იქცევდა ახალგაზრდა კაცის პორტრეტი – ეს გახლავთ ვიტოლდ პილეცკი – გაბედული მეომარი, რომლის მემკვიდრეობასაც მისი სახელობის ინსტიტუტი ინახავს. პილეცკიმ ცხოვრება მიუძღვნა ნაცისტურ და კომუნისტურ რეჟიმებთან ბრძოლას. მან მალულად შენიღბულმა შეაღწია აუშვიცში და ნაცისტების მიერ ჩადენილი სისასტიკეები აღწერა. იქვე, საკონცენტრაციო ბანაკშივე შეძლო წინააღმდეგობის მოძრაობის ჩამოყალიბება. გამოქცევის შემდეგ ვარშავის აჯანყებაში (1944) მონაწილეობდა, თუმცა, მოგვიანებით, 1948 წელს, 47 წლის ასაკში პოლონეთის კომუნისტურმა ხელისუფლებამ სიკვდილით დასაჯა. ვიტოლდ პილეცკის პორტრეტის გვერდით, სადაც 9 აპრილის ფოტოები იყო გამოფენილი, კედელი თეთრი და წითელი ტიტებით შეემკოთ – იმ ყვავილით, რომელიც 1989 წლის 9 აპრილის სიმბოლოა და საბჭოთა ჯარისკაცების მსხვერპლთა მიმართ პატივისცემას გამოხატავს. 

ქართველებს, რომლებსაც კარგად ესმით ამ თარიღის მნიშვნელობა, სურდათ, ის სტუმრებისთვის ახლებური პერსპექტივით წარედგინათ. ღონისძიების მოსამზადებლად  GZA-ს წევრები სამსახურების მერე იკრიბებოდნენ ინსტიტუტში და მსჯელობდნენ იმაზეც, თუ რამდენად იზოლირებულია 9 აპრილი საერთო ევროპული ისტორიული კონტექსტისგან – მიუხედავად იმისა, რომ ქართულ 9 აპრილს მკაფიო პარალელები აკავშირებს ისეთ მნიშვნელოვან ისტორიულ ეპიზოდებთან, როგორებიცაა 1953 წლის 17 ივნისის აღმოსავლეთ გერმანული ამბოხი, 1956 წლის რევოლუცია უნგრეთში და 1968 წლის პრაღის გაზაფხული.

ამ დისკუსიების დროს GZA-ს თანადამფუძნებელმა, დოქტორანტმა სტუდენტმა და აქტივისტმა, გიორგი კაკაბაძემ აღნიშნა, რომ გორბაჩოვი გერმანიაში, მართალია, დადებით პოლიტიკურ ფიგურად აღიქმება, მაგრამ საქართველოში 1989 წლის 9 აპრილი სწორედ მისი მმართველობისას მოხდა: ტანკები თბილისის ქუჩებში სწორედ პერესტროიკის ხანაში გამოჩნდნენ – იმ საბჭოურ დროში, რომელსაც დასავლეთი ასე იწონებდა და აქებდა. 

მოულოდნელიც, თუმცა სიმბოლურიც იყო ის მომენტი, როცა პილეცკის ინსტიტუტის მასპინძელმა, პატრიკ შოსტაკმა გაიხსენა პოლონეთის პრეზიდენტის, ლეხ კაჩინსკის 2008 წლის გაფრთხილება იმის შესახებ, რომ რუსეთის აგრესია საქართველოში მალე შესაძლოა უკრაინას, ბალტიის ქვეყნებს და, შემდეგ უკვე გარდაუვლად, პოლონეთს მისწვდენოდა. 

შოსტაკმა აღნიშნა, რომ 1989 წლის 9 აპრილი გარდამტეხი მომენტი იყო. ამ დღეს საბჭოთა ჯარებმა მშვიდობიანი პროტესტი ჩაახშვეს, დახოცეს ოცზე მეტი დემონსტრანტი – უმეტესად, ქალები და ახალგაზრდები. თუმცა, ამ მსხვერპლის გაღებამ დააჩქარა საქართველოს დამოუკიდებლობისკენ სვლა, რომელიც ქვეყანამ, საბოლოოდ, 1991 წელს ხელახლა მოიპოვა. შოსტაკმა მკაფიოდ გააჟღერა პილეცკის ინსტიტუტის მისია, შეისწავლოს და გააანალიზოს ტოტალიტარიზმის ისტორია და ხაზი გაუსვა პოლონურ-ქართულ კავშირებსაც, რაც ადრეული მეოცე საუკუნიდან იწყება – იმ დროიდან, როცა ორივე ქვეყანას რუსული წნეხის ქვეშ უწევდა ცხოვრება. მიუხედავად იმისა, რომ თავდაცვითი ფედერაციის იდეა ვერ განხორციელდა საბჭოთა აგრესიის გამო, პოლონეთი საქართველოს დამოუკიდებლობის დაუღალავ მცველად დარჩა. ხაზი გაესვა ორ მთავარ იდეას: Wissen ist Macht – ცოდნა ძალაა, ისტორია დავიწყებას ვერაფრით მიეცემა; და რომ საჭიროა შეუპოვრობა – როგორც საქართველომ შეძლო დამოუკიდებლობის მოპოვება წნეხისა და რეპრესიების მიუხედავად. 

შესავალ სიტყვებს კინოჩვენება მოჰყვა. საზოგადოებას წარვუდგინეთ ამერიკელი ჟურნალისტის სემიონ სმიტისა და ფოტოგრაფ რიჩარდ ქრების დოკუმენტური ფილმი The Eye of the Storm: Soviet Georgia Revolution, რომელიც 1989 წლის აპრილ-მაისში გადაიღეს საბჭოთა საქართველოში აშშ-საბჭოეთს შორის გაცვლითი პროგრამით ჩამოსულმა ორმა ამერიკელმა ჟურნალისტმა. ფილმის ავტორების მისია იყო, აღწერათ სიმართლე. ეს რთული მისიაა, მაგრამ ყოველთვის ღირს ცდად.

კინოჩვენებას დისკუსია მოჰყვა. პირველი კითხვები დავუსვი ნინო ლეჟავას, რომელიც ჰაინრიხ ბიოლის ფონდის ბელგრადის ბიუროს დირექტორია. ნინოს ვკითხე, რადგანაც მოგონებებს მიმდინარე პოლიტიკური რეალობა განსაზღვრავს, როგორ ზემოქმედებს ქართულ კოლექტიურ მენტალობაზე  9 აპრილის მეხსიერება დღეს. გამოხატავს თუ არა ის, პირველ რიგში, ნაციონალურ ტრავმას, თუ რთულ მომენტებში ძალისა და ბიძგის მიმცემიცაა? შეიძლება თუ არა, რომ დაიტიოს ორივე, ტრავმაცა და ცვლილების რესურსიც?

ნინომ თავდაპირველად თავისი ოჯახის ისტორია გაიხსენა – რადგან პილეცკის ინსტიტუტი ბრანდერბურგის ჭიშკართან მდებარეობს – და რადგან მამამისს ორმოცდაათი წლის წინ, იქვე, ჰუმბოლდტის უნივერსიტეტში, ასპირანტურაში  სწავლობდა.  ნინომ გვითხრა, რომ ზოგჯერ ბერლინის მამის თვალით დანახვას ცდილობს – იმ ბერლინისა, როცა ქალაქი გაყოფილი იყო და მისი ერთი ნაწილი საბჭოთა გავლენის სფეროში იყო მოხვედრილი. 

ერთად განვიხილეთ დოკუმენტურ ფილმში აღწერილი დარბევის კადრები, რომლებიც ნინოსაც იმდენჯერ უნახავს, რომ ხანდახან ჰგონია, ეკრანზე ნანახი მისი, პირადად თავს გადახდენილი ამბავია. არადა, იმ ღამით იქ არ ყოფილა. მოგვიანებით კი “ანთროპოლოგიური მიდგომა” გამოიყენა თავისი ნამდვილი მოგონებების და იმ ღამეს სხვების თავს მომხდარის ერთმანეთისგან გასარჩევად, რომლებიც დროთა განმავლობაში, გარემოსგან შეისრუტა. ამაში მას პირადი ჩანაწერები დაეხმარა, რომელთაც დღიურში ცამეტი წლისა იწერდა. 

9 აპრილს, დილაადრიან, ნინოს ოთახში მამა შესულა, ნინოს კი ამ დროს ომახიანად მიუგებებია შეძახილი: “გაუმარჯოს საქართველოს!”. მამამ – ჩუმადო, სთხოვა და ჯერ კიდევ ლოგინში წამომჯდარს მიახალა, რომ იმ ღამით, რუსთაველის გამზირზე ახალგაზრდები დაეხოცათ. ნინომაც ძალაუნებურად დაუწია ხმას, რადგან უმალ გაიაზრა მომხდარის სიმძიმე. 

ნინოს მამა, რომელიც მაშინ უნივერსიტეტში მუშაობდა, საპროტესტო გამოსვლებს სტუდენტებთან ერთად ესწრებოდა, მათთვის საფრთხის არიდება რომ შეძლებოდა. 9 აპრილამდე დარჩენილი დღეები შემართებით და, თითქოს, მზის შუქით იყო სავსე – ყველაფერი იმედიანი და ნათელი ჩანდა. ტრაგიკული მოვლენების შემდეგ კი ბრაზმა ყველასა და ყველაფერში დაისადგურა. 

იმ დღეებიდან აეკვიატა ნინოს საზარელი სცენა – თუ როგორ დგანან მისთვის ნაცნობ ქუჩებში შეიარაღებული ჯარისკაცები. განსაკუთრებით აფრთხობს ხილვა, რომელშიც ქუჩაში ჯავშანტრანსპორტიორებიც ჩანს. დღესაც კი, როცა ასეთ სამხედრო მანქანას სადმე რეალურად მოჰკრავს ხოლმე თვალს, ბრაზის უსიამოვნო ტალღა აწვება. პრაღის მემორიალურ მონუმენტთანაც კი იძაბება – იქ, სადაც 1991 წლიდან დგას ჩეხი არტისტის, დევიდ ჩერნის ნამუშევარი – ვარდისფრად შეღებილი საბჭოთა ტანკი, როგორც უეჭველად საფრთხის შემცველი ობიექტი. 

იმ დღეებში ბრაზს უსასოობა მოჰყვა, განცდა, როცა თითქოს, აღარაფერი შეგიძლია; უსასოობას კი რეალური შეზღუდვები – საგანგებო მდგომარეობა გამოცხადდა და თბილისის ქუჩებში საბჭოთა ჯარები განლაგდნენ. 

10 აპრილს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ეზოში ხალხი დაუგეგმავად შეიკრიბა, მაგრამ როცა ჯარისკაცები გამოჩდნენ, დემონსტრანტები პანიკამ მოიცვა. ქუჩაში დაწყებულ არეულობაში ნინოს დედამ რამდენიმე მათგანს თავშესაფრად საკუთარი სახლი შესთავაზა, რადგან  უნივერსიტეტთან ახლოს ცხოვრობდა. ამ პირველი დღეებიდან შემორჩა მტკიცე რწმენა, რომ 9 აპრილს ვერავინ დაივიწყებდა. ის ისტორიის გარდამტეხ წერტილად იქცა. 

რამდენიმე თვის შემდეგ ნინო ესტუმრა ბებიდას, რომელსაც 9 აპრილს გამოსული ყველა გაზეთი შეენახა და  სამახსოვრო წერილები, ლექსები და ფოტოები საგაზეთო ფურცლებიდან ფაქიზად ამოჭრა. ეს მასალა ნინომ ჩააკრა თავის დღიურში, რომელსაც გარეკანზე მიკი მაუსის სტიკერი ამშვენებდა. ასე გამოუვიდა ცამეტი წლის გოგოს წინასწარი განზრახვის გარეშე ისტორიული მოვლენის უცნაური და ძალიან პირადი დოკუმენტი. 

ბერლინში გამართულ დისკუსიაზე ნინო ლეჟავამ სწორედ ამ პირადი მოგონებების პრიზმაში განაგრძო 9 აპრილის ისტორიულ ორბუნებოვანებაზე საუბარი. მან აღნიშნა, რომ ღონისძიების მოსაწვევ ბარათზეც კი კარგად ჩანს ეს გაორება, რომელშიც წარსული დემონსტრაციების ახლანდელთან პროტესტთან კავშირი მკაფიოდ ვლინდება. ნინომ სწორედ ამ კავშირის მაგალითად გამოჰყო ნანა მახარაძის ამბავი – ქალისა, რომელიც 9 აპრილის სიმბოლოდ იქცა. ამ ცნობილ ფოტოზე მას უჭირავს ხის ტარი ზედ შემოხვეული შავი ქსოვილით, სახეზე იმედი და მოლოდინი აღბეჭდვია, ხელში ჩაბღუჯული დროშა კი, ამავდროულად, ბევრს ჰგონია, რომ სამგლოვიარო ქსოვილი კი არა, პირველი რესპუბლიკის დროინდელი შინდისფერი დროშაა. უცნაურია, მაგრამ ფოტოზე ადამიანთა ნაწილი მართლაც დროშას ხედავს – მათ მეხსიერებაში ეს ქალი სწორედ სამფეროვანი დროშით არის ღბეჭდილი.

მას შემდეგ, ნანა მახარაძეს მოუწია სამუშაოდ სამხრეთ ევროპაში წასვლა, უკან ათ წელზე მეტი ხნის შემდეგ დაბრუნდა და აღმოაჩინა, რომ ისევ იქ მოუწია გასვლა, სადაც წასვლამდეც იდგა – ისევ უსამართლო რეჟიმის გადაწყვეტილებათა გასაპროტესტებლად. 

ასეთივე ამბივალენტურობა ახასიათებს თვითონ ამ თარიღსაც: ქართველები 9 აპრილს ზეიმობენ სახელმწიფოებრიობის აღდგენას, მაგრამ თან გლოვის სიმწარე აწევთ ტვირთად იმ ადამიანების გამო, რომლებიც 9 აპრილს მხუთავი აირით მოწამლეს და მოკლეს. შესაბამისად, 9 აპრილი კვალავაც რჩება ტრაგიკულ მოვლენად, რომელიც ყოველ წელს კოლექტიურად ცოცხლდება და რომელსაც ყველა თაობა თავისებურად აღიქვამს.  

ვისაუბრეთ რუსთაველის გამზირზეც, უფრო ზუსტად, გამზირის იმ არეალზე, რომელიც პარლამენტის შენობის მიმდებარე ზონას ქმნის, როგორც სიმბოლურ პოლიტიკურ სივრცეს; ქართველებისთვის ერთგვარ აგორას, რომელიც ასეთად ბოლო ორმოცი წლის განმავლობაში იქცა. ამიტომაც იყო 2003 წლის “ვარდების რევოლუცია” მნიშვნელოვანი – მთავარი მოვლენები იმავე ადგილზე განვითარდა, სადაც მანამდე იყო 1989 წლის 9 აპრილის მძიმე ღამე; სადაც, 1991-92 წლების თბილისის ომში ჭურვები ესროლეს მაშინდელი უზენაესი საბჭოს შენობას და სადაც გადაიწვა მეზობლად მდებარე პირველი სკოლა და რამდენიმე სხვა შენობა. ამ რთული დროებისა და თანდართული ეთნოკონფლიქტების შემდეგ “ვარდების რევოლუციამ” შექმნა პოზიტიური ნარატივი და ისიც შეძლო, რომ რუსთაველის გამზირი ექცია მშვიდობიანი და დემოკრატიული ცვლილების ავანსცენად.

შემდეგი კომპლექსური კითხვით პუბლიცისტსა და ლიტერატურათმცოდნეს ზაალ ანდრონიკაშვილს მივმართე: 

თქვენც გამოარჩევთ 9 აპრილის დუალიზმს და აღიქვამთ მას, როგორც ორივეს – როგორც დანაკარგით დაღდასმულ ტრაგედიასაც და როგორც დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლაში მოპოვებულ გამარჯვებას? რა დოზით შეგვიძლია ამ ორი ასპექტის გადააზრება და მათთვის ხელახალი ახსნის მოძებნა ისტორიულ ნარატივებში? ასევე, საინტერესოა, ამ თარიღს თუ აქვს თქვენთვის იმის რესურსი, რომ ევროპის ისტორიის ორგანულ ნაწილად ხელახლა განისაზღვროს?

ზაალ ანდრონიკაშვილმა 1991 წელს დამოუკიდებლობის გამოცხადება სიმბოლურ მოვლენად დაახასიათა, რადგანაც 1989 წლის 9 აპრილი 1991 წლის 9 აპრილში ჩაწერილია და სიმბოლურად აკეთებს იმას, რაც 1989 წლის 9 აპრილს არ გაკეთებულა – აცხადებს დამოუკიდებლობას იმიტომ, რომ პოლიტიკური რიტორიკა სწორედ 1989 წლის 9 აპრილს მიიჩნევდა ქართული დამოუკიდებლობის „პირველად სცენად“. ქართული არჩევანი ამ მხრივ პრობლემური აღმოჩნდა, იმიტომ რომ იქ, სადაც სხვები გამარჯვების დღეს აღნიშნავდნენ, ქართველებმა დამარცხების დღეს გაიხსენეს. ოღონდ ეს დამარცხების დღე გამარჯვების დღეც არის - ქრისტიანული თვალსაზრისით ასეა. საქართველოს პარლამენტის სპიკერი, შემდეგ კი პრეზიდენტმა, ზვიად გამსახურდიამ, ძველი ქართული მარტიროლოგიური პარადიგმა ააღორძინა. ამ პარადიგმის მიხედვით, წმინდა გიორგი  ერთდროულად  მოწამეცაა და თან გამარჯვებულიც და განასახიერებს იმ სიმბოლურ ჩარჩოს, რომელშიც არა მხოლოდ გამარჯვება, არამედ მარცხიც კი შეიძლება გამოცხადდეს ტრიუმფად.

გამსახურდიამ ეს სიმბოლური ჩარჩო მიუსადაგა 9 აპრილს და შესაბამისი პარალელები გაავლო თავის 1988 წლის ოქტომბრის გამოსვლაშიც, როცა ერთმანეთს შეადარა ქრისტეს გზა და ბარაბას გზა. პირველი რესპუბლიკა (ნორმალური პოლიტიკური პროცესი) იყო „ბარაბას გზა“ და ამიტომაც „ღმერთმა თავისუფლება წაგვართვა“, ხოლო 9 აპრილი იყო „ქრისტეს გზა“ – წამების გზა. ქრისტიანული რიტორიკა სამართლებრივ სიმბოლიკასთან წინააღმდეგობაში მოვიდა. სიმბოლურ დონეზე კი არჩევანი – ასევე პრობლემური – სამართლებრივი სიმბოლიკის („ბარაბას გზის“) სასარგებლოდ გაკეთდა. ოღონდ, როგორც ჩანს, ამით, ამასთანავე, „ბარაბას გზის“ „ქრისტეს გზაზე“ მოქცევაც უნდა მომხდარიყო. შესაბამისად, 9 აპრილი, 26 მაისისგან განსხვავებით, ქრისტეს გზის – მოწამეობრივი სიკვდილის და აღდგომის  განსახიერება გახდა.  

ანდრონიკაშვილი ამტკიცებს, რომ 9 აპრილის ასეთი ინტერპრეტაცია, რომელიც გამსახურდიას ეკუთვნის, დღემდე ახდენს გავლენას ქართულ დისკურსზე. ამ თარიღში რელიგიური მნიშვნელი ღრმადაა ჩაბეჭდილი, პოლიტიკური მოწამეობრიობა კი ერთ-ერთ მძლავრ მახასიათებლად გასდევს პროტესტებს, განსაკუთრებით ისტორიულად დამუხტულ ადგილებში.

ზაალი დარწმუნებულია, რომ 9 აპრილის ხელახლა ინტერპრეტირება არა მხოლოდ შესაძლებელია, არამედ – აუცილებელიც. ის ხაზს უსვამს ისეთ საკითხებზე ხელახლა დაფიქრებისა და გააზრების მნიშვნელობას, როგორებიცაა ამ თარიღთან დაკავშირებული რიტორიკა, პოლიტიკური მითოლოგია და თეოლოგია. ეს აუცილებელია, თუ 9 აპრილისა და 26 მაისის შესახებ არსებულ ნარატივებს შორის თანხმობის, გამაერთიანებელი წერტილის პოვნა მართლა გვინდა. მეტიც, ანდრონიკაშვილი საუბრობს საქართველოს მომავლისთვის ახალი რიტორიკული ჩარჩოს შექმნის აუცილებლობაზე, როგორც პრინციპულად მნიშვნელოვან პროცესზე. 

ამის შემდეგ დავფიქრდით 9 აპრილის როლზე ევროპის ისტორიაში. ზაალ ანდრონიკაშვილის აზრით, ეს თარიღი ხშირად განცალკევებით აღიქმება, რაც ხედვის არეს ავიწროებს და ხელს გვიშლის, ვაღიაროთ ფართო ევროპულ ნარატივთან მისი კავშირი. ზაალის რწმენით, იმას, რომ ისტორიას დაქსაქსულად, ლოკალური ისტორიებისერთობლიობად განვიხილავთ და ვერ ვხედავთ უფრო ზოგად და საერთო პერსპექტივას თავისი ფასიაქვს, რადგანაც თანამედროვე ომები და კონფლიქტები ისტორიის დამახინჯებულად აღქმისშედეგიცაა. ზაალმა შემოგვთავაზა, 9 აპრილი განვიხილოთ ევროპის ისტორიის ფართო მასშტაბით. 

იმპერიათა ხანაში რუსეთი და პრუსია დაწინაურდნენ – ორივე მათგანი მონაწილეობდა პოლონეთის დაყოფაში, ორივე მათგანმა განსაზღვრა აღმოსავლეთ ევროპაში წესრიგი. პარალელურად, რუსეთმა ძალაუფლება სამხრეთისკენაც განავრცო – ყირიმისა და კავკასიისკენ და ქართულ სამეფო-სამთავროებსაც მისწვდა. 

იმპერიული წესრიგი არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ დაპყრობით და ეპისტემოლოგიურ განზომილებასაც მოიცავდა. ის განსაზღვრავდა, სად იყო ევროპის ცენტრი, სად იყო მისი პერიფერია და სად გადიოდა მისი საზღვარი. 

როდესაც 1918 წელს არსებობა შეწყვიტეს რუსეთის, ავსტრო-უნგრეთის და გერმანიის იმპერიებმა, ახალი სახელმწიფოები გაჩდნენ – მათ შორის, პოლონეთი და საქართველო. ორივე ძველ სახელმწიფოებრიობას ეყრდნობოდა, მაგრამ ორივეს განსხვავებული, მომავალი ელოდა. საქართველოში, უკიდურესად  რთულ ვითარებაში, მაინც განხორციელდა პოლიტიკური პროექტი, რომელიც ვერ თავსდებოდა მაშინდელი სამყაროსთვის ნაცნობ ფორმებში: ეს იყო დემოკრატიული რესპუბლიკა, რომელსაც ჰქონდა თვითმმართველობა და ავტონომიები, იცავდა უმცირესობების უფლებას, შემოღებული ჰქონდა იმ დორისთვის მოწინავე 48-საათიანი სამუშაო კვირა, დაცული ჰქონდა მშრომელთა უფლებები, მკაცრად ჰქონდა გამიჯნული ეკლესია სახელწმიფოსგან და იმ დროს ერთ-ერთი ყველაზე თავისუფალი კონსტიტუცია ჰქონდა. მიუხედავად იმისა, რომ მან მხოლოდ სამ წელიწადს იარსება, მისი ჰორიზონტი უფრო ფართო იყო. მან დაამტკიცა, რომ დემოკრატიული სოციალიზმი შესაძლებელი იყო რუსეთში დამკვიდრებული დიქტატურის და ტოტალიტარზმის გარეშე (რომელმაც 1921 წელს საქართველო კიდევ ერთხელ დაიპყრო). 

1989 წლის რევოლუციები ერთ ადგილზე არ დაწყებულა. საქართველო პროცესის ნაწილი იყო. საქართველოშიც დაიწყო ფართო სახალხო მოძრაობა, რომელიც  დამოუკიდებლობისა და დემოკრატიზაციისათვის იბრძოდა. მასობრივი დემონსტრაციების ფონზე, 1989 წლის 9 აპრილს, საბჭოთა ჯარებმა მშვიდობიანი მომიტინგეები სასტიკად დაარბიეს. საბჭოთა ჯარისკაცების ალესილ სანგრის ნიჩბებს და მხუთავ გაზს 21 ადამიანი ემსხვერპლა.  საქართველოსთვის 9 აპრილი იქცა იმად, რაც გდრ-სთვისაა 1953 წლის 17 ივნისი – დღე, როცა სისტემამ თავისი ნიღაბი ჩამოიხსნა და ნამდვილი სახე გამოაჩინა. 

თბილისში და ბერლინში ადამიანები ერთნაირად იბრძოდნენ თავისუფლებისათვის, მათ ჰქონდათ საერთო გამოცდილება და  დემოკრატიის მიღწევის იმედი, მაგრამ  შედეგები განსხვავებული აღმოჩნდა. დასავლეთ ევროპისთვის 1989 წელი გამარჯვებით დასრულდა. ბერლინის კედელი დაეცა, გერმანია გაერთიანდა, ევროკავშირი ჩამოყალიბდა დღევანდელი ფორმით და გაფართოება დაიწყო. აღმოსავლეთ ევროპაში კი გზები გაიყო. მართალია,  საქართველოს, უკრაინას და მოლდოვას სახალხო მოძრაობათა იგივე ტალღამ მოუტანა დამოუკიდებლობა, მაგრამ ევროკავშირის გაფართოების პროცესში ისინი აღარ ჩაურთავთ. პოლიტიკური ინტეგრაციის სანაცვლოდ წარმოიშვა ერთგვარი ნაცრისფერი ზონა – სივრცე, სადაც რუსეთს შეუნარჩუნდა განსაკუთრებული უფლებები ყოფილ საბჭოთა სივრცეზე. მას შემდეგ ბრძოლის ხაზი ამ ნაცრისფერ ზონაზე გადის, ხოლო ამ ქვეყნების ევროინტეგრაციის პროცესიდან გამორიცხვის ფასს ყველანი დღემდე ვიხდით.

რუსეთის სრულმასშტაბიანი თავდასხმა უკრაინაზე, რუსეთ-საქართველოს 2008 წლის ომი და რუსეთის ჰიბრიდული ომი მოლდოვის, რუმინეთისა და ევროკავშირის წინააღმდეგ მაშინ დაწყებული ბრძოლის ნაწილია.

ანდრონიკაშვილი ამტკიცებს, რომ რუსეთის რევანში პუტინით  არ დაწყებულა – არამედ უფრო ადრე,  1991 წლის აგვისტოში, ГКЧП-ს პუტჩით რომელსაც კგბ-ს ყოფილი მაღალჩინოსნები ხელმძღვანელობდნენ. იმთავითვე ცხადი იყო, რომ ეს იყო მცდელობა რევანშის აღებისა  აღმოსავლეთ ევროპის მშვიდობიანი რევოლუციების და საბჭოთა კავშირის დაშლის გამო,  რომელსაც პუტინმა “მეოცე საუკუნის უდიდესი გეოპოლიტიკური კატასტროფა” უწოდა. 

ამ ისტორიაში საქართველო არ არის რიგითი, მეორეხარისხოვანი ქვეყანა – მეთვრამეტე საუკუნიდან მოყოლებული ის ევროპაში განვითარებული მოვლენების შუაგულში იყო და დღესაც საცდელ ლაბორატორიად რჩება.  საქართველოს ბედი ბადებს კითხვას: შეუძლია თუ არა ევროპას საკუთარივე პრინციპების პატივისცემა და დაცვა? თუ 1989 წელს ევროპის მშვიდობიანი გათავისუფლება თბილისშიც დაიწყო, ევროპის სხვა ქალაქებთან ერთად, მაშინ საქართველოში ავტორიტარიზმის დღევანდელი აღზევებაც მთელი ევროპისთვის გაფრთხილება უნდა იყოს. ზაალის მსჯელობის მთავარი დასკვნა დაახლოებით ასე ჟღერდა: ერთად დაწყებული ბრძოლა ერთადვე უნდა დავასრულოთ. გასაკვირი არაა, რომ ამ ფრაზამ დიდი რეზონანსი გამოიწვია დარბაზში, რასაც პირველი ტაში მოჰყვა. 

ამის შემდეგ კითხვებით მივმართე ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორს, ოლივერ რაისნერს, რომელიც მეცხრამეტე საუკუნის საქართველოს სოციალურ ისტორიას ასწავლის. საუბარი განვაგრძეთ იმაზე მსჯელობით, შეიძლება თუ არა 9 აპრილს, როგორც მოვლენას, ახალი კონტექსტი მივუსადაგოთ. თუ 9 აპრილი დღემდე განიხილება, როგორც საბჭოთა ისტორიის ერთი განცალკევებული შემთხვევა და არა როგორც წინააღმდეგობისა და პროტესტის ფართო ევროპული ნარატივის ნაწილი, როგორ შეიძლება მოვათავსოთ ის ისეთი მნიშვნელოვანი მოვლენების გვერდით, როგორიცაა უნგრეთის რევოლუცია (1956), აღმოსავლეთ გერმანიის აჯანყება (1953), პრაღის გაზაფხული (1968) და პოლონეთის “სოლიდარნოსტის” მოძრაობა 1980-იანებში? შეიძლება თუ არა, ისიც გახდეს ჩაგვრის წინააღმდეგ მიმართული დიდი ევროპული წინააღმდეგობის ჯაჭვის ერთი რგოლი? აქვე, რადგანაც რაისნერს ასევე საკუთარი თვალით ჰქონდა ნანახი 9 აპრილის შემდგომ განვითარებული მოვლენები, მას, ასევე, ვთხოვე, დაფიქრებულიყო თარიღის მომავალზეც. 

პროფესორმა რაისნერმა საუბარი საქართველოში თავისი პირველი სტუმრობის გახსენებით დაიწყო 1988 წლის ოქტომბერში. ის დასავლეთ გერმანიიდან, გოტინგენის უნივერსიტეტიდან საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიამ მოიწვია, უფრო სწორად მასში შემავალმა შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტმა. იდგა პერესტროიკის და გლასტნოსტის ხანა – რეფორმების პერიოდი, რომელიც სამი წელია, მიმდინარეობდა, მაგრამ გორბაჩოვის მიერ დაგეგმილი ცვლილებები რეალობაში ბოლომდე ვერ გადმოდიოდა. სიახლეებს კომუნისტური პარტიის შუა რგოლი უძალიანდებოდა – ბლოკავდა რეფორმების რეალურ აღსრულებას. ედუარდ შევარდნაძეს რეფორმატორის იმიჯი ჰქონდა, მაგრამ გორბაჩოვის ხელმძღვანელობისას მოსკოვში, საგარეო საქმეთა მინისტრად გადასვლის შემდეგ, ის საქართველოში ჯუმბერ პატიაშვილმა შეცვალა – პარტიის პოლიტიკური კურსის მკაცრად გამტარებელმა მოხელემ, რომელმაც კომპარტიის ცვლილებებისადმი მედეგობა კიდევ უფრო გააძლიერა. მოსკოვმა გლასტნოსტის იდეა შემოიტანა და ასე სცადა რეფორმების გატარება, დაუშვა მედიის გამჭვირვალობა მოსახლეობის მობილიზებისა და პარტიის შუა რგოლის მიერ შექმნილი სტაგნაციის დასაძლევად. რაისნერის საქართველოში პირველი სტუმრობისას (ესაა 1988 წლის 1 ოქტომბრიდან 1989 წლის 3 იანვრამდე ხანა), ქუჩის პროტესტი უკვე მიმდინარეობდა. ხალხმა იცოდა გორბაჩოვის ახალი ინიციატივის შესახებაც – რეფორმირების პროცესი გაევლო საბჭოთა კონსტიტუციას. რეფორმა გულისხმობდა საბჭოთა რესპუბლიკებისთვის სამართლმემკვიდრის უფლების ჩამორთმევას. სწორედ ამას მოჰყვა პროტესტის აფეთქება საქართველოში 1988 წლის ბოლოსკენ, რაც ძალიან ჰგავს დღევანდელ გამოსვლებსაც – მასაც ძერწავდა სიმღერა, ცეკვა, ჰეროიზმი და შიმშილობა, როგორც პროტესტის ფორმა. 

პროფესორმა რაისნერმა გაიხსენა თავისი ქართული ენის მასწავლებლები, ლელა გეგუშაძე და ანა აბესაძე, რომელიც პოეტი იყო და რომელმაც ურჩია, პროტესტებზე სიარულისგან თავი შეეკავებინა. ისინი 1988-ის გამოსვლებს 1956-ის მარტის მოვლენებს ადარებდნენ და ფიქრობდნენ, რომ არსებობდა საფრთხე, რაღაც მსგავსი განმეორებულიყო. 

გლასტნოსტის კვალდაკვალ, საბჭოთა სისტემის დეფექტები სულ უფრო გამოჩნდა და ვეღარც იდეოლოგიური ცვეთა ინიღბებოდა იმ დროისთვის, როცა საქართველოში რაისნერი ჩამოვიდა. ერთი გარდამტეხი თუ საბედისწერო მომენტი 1987 წლის სექტემბერში მოხდა: დაბადებიდან 150 წლის იუბილეზე ქართული კულტურული გმირი, ილია ჭავჭავაძე შერაცხეს წმინდანად. საზოგადო მოღვაწე – ფიგურა, რომელიც საბჭოთა ქართველებისთვის სტალინისტური კულტურული ინდოქტრინიზაციის შედეგად ჩამოყალიბდა, ახლა უკვე საქართველოს მართლმადიდებულმა ეკლესიამ განსაზღვრა ხელახლა – საბჭოური სიმბოლო ნაციონალურ კერპად გარდასახა. რაისნერისთვის სწორედ ეს ტრანსფორმაცია გახდა მკაფიო მინიშნება, რომ იდეოლოგიურად საბჭოთა კავშირი უკვე იშლებოდა. 

“როგორც დასავლეთ გერმანელი, გავოგნდი, თუ რამხელა ხაზგასმა ახლდა თან “ერის” კონცეფციას”, - გაიხსენა ოლივერ რაისნერმა. სხვა სიტყვებით: დასავლეთ გერმანიისგან განსხვავებით, სადაც ნაციონალიზმს იშვიათად განიხილავდნენ, საქართველოში ის განხილვების ცენტრალური თემა გახლდათ.

თუმცა, რაისნერის აზრით, არის ერთი საკითხი, რომელიც, ძირითადად, გამოუკვლეველი რჩება ხოლმე: როცა მსჯელობაა ერზე, როგორი ერი იგულისხმება? 

საქართველოში ხშირად მიუთითებენ პირველ დემოკრატიულ რესპუბლიკაზე ისე, თითქოს, საბჭოთა პერიოდი, როგორც სიცარიელე, არ არსებობდა. მას შეიძლება გადავახტეთ. მსჯელობიდან ის გამოტოვებულია. არადა, ქართულ საზოგადოებაზე საბჭოურმა წყობამ დიდი გავლენა დატოვა და ერობის მაშინდელი, საბჭოთა კონცეფცია ამ დროშიც ხელშეუხებლად დაგვრჩა.  

რაისნერმა დაიმოწმა პოლონელ-ამერიკელი პოლიტიკური მეცნიერის, ტერეზა რაკოვსკა-ჰარმსტოუნის 1973 წლის სტატია “ნაციონალიზმის დიალექტიკა საბჭოთა კავშირში” და ერთმანეთისგან განასხვავა კულტური ნაციონალიზმი, რომლის გამოვლენაც საბჭოთა ხანაში ნებადართული იყო და პოლიტიკური (სამოქალაქო) ნაციონალიზმი, რომელიც აკრძალული ფორმა გახლდათ. 

ასე გამოდის, რომ სტალინის ეპოქიდან მოყოლებული ნაციის, სახელმწიფოებრიობის საბჭოური კონცეფცია ეთნო-კულტურული ჩარჩოთი შემოიზღუდა. ეთნო-კულტურული ნაციონალიზმი გახდა, როგორც ზოგადად ერის იდეაზე ამაღლებული პოლიტიკური ერთობის – “საბჭოთა ხალხის” მახასიათებელი ნიშანი. 

და შემდეგ უკვე, საბჭოეთის ბოლო წლებში, რაც უფრო ძალას იკრებდა პერესტროიკა და რაც უფრო სუსტდებოდა ცენტრალური ძალაუფლება, ნაციონალიზმის “მატრიოშკა” – ეთნიკურობით განსაზღვრული ტერიტორიული ერთეულების იერარქია – პარტიის ელიტის ხელში ინსტრუმენტად იქცეოდა; დაძრულ პროცესზე კონტროლის არაფორმალურად შენარჩუნების ინსტრუმენტად . რაისნერის აზრით, ამ საკითხებზე ღიად მსჯელობა ჯერაც საჭიროა საქართველოში. მართალია, 1989 წლის 9 აპრილი რჩება იმ ტრაგიკულ მოვლენად, რომელიც მთელი შემდგომი ათწლეულების პოლიტიკურ მოვლენებს განსაზღვრავს; თუმცა, კვლავაც გამოწვევაა ეთნოკულტურული იდენტობის გარდაქმნა სამოქალაქო და პოლიტიკური თანამონაწილეობის იდეაზე დაფუძნებულ ნაციონალიზმად. პროფესორ რაისნერის ღრმა რწმენით, საქართველოს პოლიტიკური კრიზისების ციკლურობას სწორედ ეს გადაუჭრელი საკითხები განაპირობებს და მათთან მიბრუნება აუცილებელია ახალი თაობისთვის – იმ თაობისთვის, რომელიც ქვეყნის მომავალს განსაზღვრავს.

გარდაქმნის პროცესი აღმოსავლეთ და ცენტრალურ ევროპაში პოლონეთის “სოლიდარნოსტმა”, ბალტიის რესპუბლიკების “მუშათა პარტიამ” და ჩეხოსლოვაკიის პოლიტიკურმა მოძრაობებმა გაინაწილეს. საქართველოსგან განსხვავებით, სადაც პოლიტიკურ ნდობას ხშირად ცალკეულ ლიდერებს უცხადებდნენ და არა ხალხის წიაღიდან წარმოქმნილ ერთობებს, გარდაქმნის პროცესმა ამ ქვეყნებში სხვა სტრუქტურული სახე მიიღო – ქვევიდან ამოზრდილ თვითორგანიზებულ ერთეულთა ძალად იქცა. 

საქართველოს პირველი რესპუბლიკის დროს, მენშევიკების ლიდერობით მართულმა სოციალ-დემოკრატიულმა პარტიამ თვითმმართველობის ტრადიციის განვითარება წაახალისა – ეს მაშინ მკვეთრ კონტრასტს ქმნიდა რუსეთის გავრცელებულ ცენტრალიზებულ ბოლშევიკურ მოდელთან. ეს ძირეული განსხვავება დღესაც გამოჰკვეთს საქართველოში ისტორიულად გავრცელებულ მიჯაჭვულობას პერსონალიებზე იმის ნაცვლად, რომ კოლექტიური ორგანიზების იდეა იქცეს მასობრივ პრაქტიკად. “სოლიდარნოსტი”, მართალია, აკრძალეს 1983 წელს, მაგრამ მაინც ცოცხლობდა სწორედ თვითორგანიზებული ჯგუფების საშუალებით, როგორიც იყო, ვთქვათ, praca organiczna (ორგანული სამუშაო). საქართველოში კი, ამ ტენდენციისგან განსხვავებით, ელიტა, ისტორიულად,  მმართველ ძალებთან თანამშრომლობდა – ასე იყვნენ რუსეთის იმპერიაში ქართველი დიდგვაროვნებიცა და 1980-იან წლებში პარტიის მაღალჩინოსნებიც, სანამ გარდამტეხი მომენტი – 9 აპრილი დადგა.  

ზოგი ქართველი ისტორიკოსი, დიმიტრი შველიძის მსგავსად, ამტკიცებს, რომ ქვეყანამ მაშინ წარუმატებელი ტრანზიცია გაიარა. ავტორიტარიზმის წინააღმდეგ ეროვნული კონსოლიდირების სიმყიფე დამოუკიდებლობის გამოცხადებიდან მალევე გამოჩნდა და ზვიად გამსახურდიას პრეზიდენტად არჩევიდან ექვს თვეში საქართველო სამოქალაქო ომში ჩაიძირა (იგულისხმება 1992-93 წლების “ზამთრის ომი”). ესეც კარგად ცხადყოფს, თუ რამდენად შეუძლებელია გაერთიანებული პოლიტიკური საძირკველი მხოლოდ კულტურული იდენტობით შექმნა. 

პროფესორმა ოლივერ რაისნერმა აღნიშნა, რომ საქართველოში განვითარებულ ბოლო პროტესტებს სწორედ სამოქალაქო ცნობიერების ზრდა ემჩნევა – თუნდაც ისაა ნიშანდობლივი, რომ შარშან 9 აპრილს დაღუპულთა მემორიალთან ყვავილები მუსლიმი თემის წარმომადგენლებმაც მიიტანეს. 

ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში, განსაკუთრებით კი, 2023 წელს, პროტესტების ეთნიკური განზომილება სულ უფრო აშკარად ჩაანაცვლა სამოქალაქო ელემენტებმა – ეს პროცესი ძალიან ჰგავდა უკრაინის გამოცდილებას, რაც ყირიმის ანექსიის შემდეგ მოხდა. როცა ნაციები სერიოზულ გამოწვევების წინაშე აღმოჩნდებიან, სამოქალაქო იდენტობა პირველხარისხოვანი ხდება. ეს ცვლილება კი საქართველოს მომავალზე მსჯელობასაც იმედით გამსჭვალავს, მიუხედავად იმისა, რომ კრიტიკული კითხვები კვლავაც საპასუხოა.

ოლივერ რაისნერმა მსმენელს შეახსენა, რომ გორი ერთადერთი სახელგანთქმული ქართველის – სტალინის გამო არ უნდა იყოს ცნობილი; რომ გორს, ასევე, ჰყავდა ფილოსოფოსი მერაბ მამარდაშვილი. 1990 წელს მამარდაშვილს ნაციონალისტურად განწყობილმა ადამიანებმა ჰკითხეს, შეძლებდა თუ არა ჭეშმარიტებასა და ნაციონალურ იდენტობას შორის ერთ-ერთის არჩევას. მამარდაშვილმა პასუხზე უარი თქვა, რადგან, მისი აზრით,  ერი ჭეშმარიტების გარეშე ვერ იარსებებს. 

რაისნერის ამ მოგონებასაც აპლოდისმენტები მოჰყვა და შემდეგ უკვე კითხვების მოსმენის დრო დადგა.

ჯერ ნინო ლეჟავას სთხოვეს, შეედარებინა სერბული და ქართული მიმდინარე პროტესტებიდა ასევე იმაზე მსჯელობაც, თუ როგორი რეაქცია ჰქონდა ევროკავშირს ორივეს შემთხვევაში. მეორე კითხვა ჩვენი დისკუსიის წარმოშობით სლოვაკ დამსწრეს ჰქონდა – მას აინტერესებდა 9 აპრილს დაღუპულთა რიცხვი და ისიც, გაირკვა თუ არა ამ მოვლენის შესახებ დამატებით რამე შემდეგ წლებში. 

ნინო ლეჟავას აზრით, ბრძოლა, რომელიც ევროპაში 1989 წელს დაიწყო შესაძლებელია  განვიხილოთ როგორც Annus Mirabilis ან როგორც Annus Horribilis – გააჩნია, რომელი ქვეყნის გამოცდილებას შევხედავთ. სერბეთისა და იუგოსლავიის ფედერაციის ყოფილი რესპუბლიკების შემთხვევაში, მეზობლებთან კონფლიქტებმა და ომებმა სერბული საზოგადოება მთელი იმდროინდელი ევროპისგან გარიყა. დღეს კი სრულიად განსხვავებულია სერბეთის საპროტესტო მოძრაობა – ის მთლიანად არა-იერარქიულია და, გარკვეულწილად, აპოლიტიკურიც კი. ეს მახასიათებლები მოძრაობის სიძლიერეცაა, მაგრამ თან საფრთხესაც შეიცავს, რადგან მოძრაობა ყველანაირი პოლიტიკური პარტიისგან შორს იჭერს თავს. 

სერბული ბრძოლის საქართველოს ბრძოლასთან შედარებისას ჩნდება განსხვავებული კონტექსტები და მიდგომები, თუნდაც პროტესტის ფორმების არჩევისას. თუმცა, ორივეს საერთო ფუნდამენტური მიზანი ამოძრავებს – თავისუფალი, კორუფციისგან დაცლილი სახელმწიფოს შენება, რომლის საფუძველიც კანონის უზენაესობა უნდა გახდეს. ლეჟავას თქმით, სერბებს ხშირად აკრიტიკებენ იმის გამო, რომ პროტესტში ევროკავშირის დროშებს არ რთავენ საქართველოსგან, უკრაინისგან და ზოგჯერ სომხეთისგან განსხვავებითაც კი. თუმცა, ისიც აშკარაა, რომ ევროკავშირის სიმბოლიკისგან დისტანცირებაც სერბი სტუდენტების გაცნობიერებული არჩევანია. მათი  ბრძოლის უპირველესი მიზანი კორუმპირებული ელიტებისგან გათავისუფლებაა; და ისეთი ქვეყნის აშენება, სადაც მოქალაქეები შეძლებენ ცხოვრების კეთილდღეობით მოწყობას, შვილების აღზრდას; სადაც დარწმუნებულნი იქნებიან, რომ დემოკრატია, კანონი და ევროპული ღირებულებები დაცული იქნება. 

პოლიტიკასა და ისტორიაზე მსჯელობის შემდეგ ყველა მოიხიბლა ერთი ძველი ამბით, რომელიც იმ დროისთვის დამახასიათებელ განწყობებსა და ატმოსფეროს შთამბეჭდავად აცოცხლებდა. ეს ამბავი ზაალ ანდრონიკაშვილმა გაიხსენა. იმ საღამოს ნაჩვენებ დოკუმენტურ ფილმშიც ჩანდა ზაალის ამბის გმირი, ახალგაზრდა პროტესტანტი, ირაკლი წერეთელი, მოძრაობის ერთ-ერთი ლიდერი, რომელიც უცხოელ რეპორტიორებს საქართველოს ნატოში გაწევრიანების შესახებ გატაცებით ესაუბრებოდა. მისი ენთუზიაზმი იმდენად მძლავრი იყო, რომ ზვიად გამსახურდიამ და მერაბ კოსტავამ მისი შეყოლიება სცადეს – დაასაქმეს – სთხოვეს, რომ კონსტიტუციის ვერსია შეექმნა. ორივეს იმედი ჰქონდა, რომ ეს რთული საქმე წერეთელს რამდენიმე თვის განმავლობაში მაინც დააშოშმინებდა. მათდა გასაკვირად, ახალგაზრდა აქტივისტი რამდენიმე დღეში დაბრუნდა და ამაყად განაცხადა, რომ კონსტიტუციის არა მხოლოდ ერთი, არამედ ორი ვერსია მოიტანა – აქედან აირჩიეთო. 

საღამოს ოფიციალური ნაწილი ამით დასრულდა, თუმცა, ქართული ღვინის თანხლებით, საუბრები შუაღამემდე გაგრძელდა. საზოგადოებას იმედიანი განწყობაც ეტყობოდა, მაგრამ თან ჭარბობდა დაბნეულობაც. 

პილეცკის ინსტიტუტიდან ღამის 12-ის ნახევარზე გამოვედი. ბრანდებურგის ჭიშკარი, როგორც წესი, ის ადგილია, სადაც მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნიდან ჩამოსული ადამიანები საპროტესტო გამოსვლებსა და მარშებს აწყობენ, რათა თავიანთი მოთხოვნები საერთაშორისო მასშტაბით გააჟღერონ, მსოფლიოს ყურადღების მიქცევა შეძლონ. აქცია აქ ქართველებსაც არაერთხელ გაუმართავთ. 

თუმცა, ეს საღამო გამონაკლისი იყო – არავინ აპროტესტებდა. ბრანდებურგის ჭიშკრის წინ შეკრებილები ფოტოებს იღებდნენ, ისმოდა ხმამაღალი მუსიკა. იქ, ევროპის შუაგულში, გაზაფხულის ეს თბილი საღამო კი, თითქოს, შეიცავდა უსიტყვო დაპირებას – დაიმედებას, რომ ადამიანები გაერთიანებას, შეთანხმებას და ერთად დგომას კვლავ შეძლებენ. იქნებ, ერთხელაც მართლაც მოვახერხოთ ისტორიის გაკვეთილის სწავლა და ოლდოს ჰაქსლის ცნობილი სიტყვების შერყევა რამდენიმე წუთით მაინც: 

“ის, რომ ადამიანები ისტორიისგან ბევრს ვერაფერს სწავლობენ, ყველაზე მნიშვნელოვანი გაკვეთილია, რომელსაც ისტორია გვასწავლის”. 

დისკუსიის დროს განხილული საკითხების უფრო ღრმად გასაცნობად, გთავაზობთ რამდენიმე წყაროს:

1. Zaal Andronikashvili: 2025, 9 May. Der Teufel in Moskau. Frankfurter Allgemeine Zeitung.
2. Oliver Reisner: Georgia and its new national movement. In: Egbert Jahn (ed.): Nationalism in Late and Post-Communist Europe. Vol. 2: Nationalism in the Nation States. Baden-Baden: Nomos 2009, pp. 240-266.
3. Nino Lejava: Georgia’s Unfinished Search for Its Place in Europe.
4. Eye of the Storm: Soviet Georgia Revolution.

ტექსტი: ქეთი სართანია
თარგმანი ინგლისურიდან: თამარ ბაბუაძე