რუსთაველის 8 ნომერი | ქეთი სართანია
სპირალი
1
2013 ან 2014 წელს პარლამენტის შენობის წინ საპროტესტო აქციაზე მოვხვდი. ან შრომითი უფლებების დარღვევას ვაპროტესტებდით, ან პოლიციის მიერ ძალის გადამეტებას, ზუსტად არ მახსოვს. სამუშაო საათები რომ დასრულდა, ცოტა ხალხი კიდევ შემოგვემატა. უკვე ვიშლებოდით, როცა ვიღაცამ წამოიძახა, ეს შენობა ცარიელია, მოდი, კანცელარიასთან ავიდეთ, მთავრობის ადმინისტრაციაში ვინმე მაინც იქნებაო. მერე მეორე შეძახილი გაისმა, შაბათია, იქაც არავინ იქნება, ჯობს აქ დავრჩეთ, მაინც სიმბოლური ადგილიაო.
საპროტესტო დემონსტრაციებში გამობრძმედილმა თბილისელმა იცის, რომ აქციის დრო ქალაქში სამუშაო დღის დასრულების შემდეგ იწყება, საღამოს შვიდიდან ათ საათამდე; ზაფხულში უფრო გვიანობამდეც გრძელდება; წვიმიან ამინდში ხალხის შეკრება რთულია; იანვარში, თებერვალში, მარტსა და აგვისტოში კი – შეუძლებელი.
პროტესტმა იცის გადაღლაც.
ხანდახან ერთსა და იმავე საკითხზე რამდენიმე აქცია ერთდროულად ინიშნება. ორგანიზატორებს შორის კოორდინაცია სუსტია, თუმცა განსხვავებული პოლიტიკური და კულტურული გემოვნების ადამიანისთვის არჩევანი ყოველთვის მოიძებნება – გინდა პოლიტიკური პარტიის ორგანიზებულ აქციაზე წახვალ, გინდა სოციალური მოძრაობის ან არასამთავრობო ორგანიზაციის, გინდა – ახალბედა აქტივისტების პოლიტიკური გემოვნების მიუხედავად, შეკრების ადგილი ერთია – რუსთაველის 8 ნომერი. ამ შენობას ენა რომ ჰქონდეს, ალბათ, იტყოდა, თუ ამ საზოგადოებას ერთად ყოფნა უწერია, ერთადერთი გზა კანონის უზენაესობამდე მიდისო. ამისთვის იკრიბება ხალხიც.
წლებმა აჩვენა, რომ პარლამენტის შენობის წინა მოედანი ქვეყნის მთავარ საკანონმდებლო ორგანოზე მეტად დემოკრატიულ სივრცედ ჩამოყალიბდა.
იქ ყველასთვისაა ადგილი, იქნება ეს პოლიტიკოსები, ოპოზიცია, რიგითი მოქალაქეები, უცხოელები, სტუდენტები, შვილმკვდარი მშობლები, ევროინტეგრაციის მომხრეები, მშრომელები, დედები, მაღაროელები, ჯიუტები, ქვიარები და ჰეტეროსექსუალები, პრინციპულები, არასამთავრობო ორგანიზაციები, ჟურნალისტები, ქლაბერები, Gen Z, დევნილები თუ ფემინისტები… იქ ყველა ერთიანდება, დროებით მაინც.
ხანდახან ამ ერთობას „ბეტეერები“, პოლიციის კორდონი ან ყვითელი ავტობუსები არღვევს, ხან იმ ქალის ხმა, რობოკოპების და ცრემლსადენი გაზის გამოყენების წინ რომ ისმის: „მოქალაქეებო გთხოვთ დაიშალოთ, წინააღმდეგ შემთხვევაში, თქვენ მიმართ გამოყენებული იქნება კანონით გათვალისწინებული ღონისძიებები“. შემდეგ ისევ იმ მოედანზე აღინიშნება საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის დღე: პუშკინის სკვერში, თავისუფლების მოედანზე, ყოფილი „კინო რუსთაველის“ წინ, არწივთან, ქაშვეთთან, პირველ სკოლასთან, ოპერასთან – რუსთაველის მეტრომდე ყველა თავის პატარა მოედანს მონიშნავს და თავისებურად წარმოიდგენს დამოუკიდებელი საქართველოს უკეთეს დღეებს. საბოლოოდ, მაინც მთავარი გამზირის ეს მონაკვეთია პოლიტიკური პოზიციის გამოხატვისა და პროტესტის სივრცე, ისტორიულად ასე ჩამოყალიბდა.
2
1978 წელს სწორედ რუსთაველის 8 ნომრის წინ გაიმართა პირველი მასშტაბური საპროტესტო დემონსტრაცია ქართული ენის სახელმწიფოებრივი სტატუსის დასაცავად საბჭოთა საქართველოში, ქართველებმა პირველი გამარჯვებაც იქ მოიპოვეს. უკვე დამოუკიდებელ საქართველოში სტალინის შემდეგ, ალბათ, ყველაზე ცნობილი ქართველი პოლიტიკოსი საკუთარ მემუარებში წერს, რომ „მაშინ თბილისში იმპერიასთან მეტად მნიშვნელოვანი ბრძოლა მოვიგეთ“[1]. იმპერიასთან მებრძოლი ქართველებისთვის მშობლიური ენა ეროვნული იდენტობის მთავარ სიმბოლოსთან ერთად საბჭოთა იმპერიისგან განცალკევების საშუალებაც იყო. 1978 წლის პროტესტის მთავარი მიზეზი, – ქართული ენა, მოგვიანებით პროტესტის გამოხატვის მთავარ საშუალებად იქცა. გიორგი მაისურაძე „სხვა ენაში“ წერს, რომ მიტინგებსა და მანიფესტაციებზე ახალი ქართული ენა ჩამოყალიბდა, რომელიც ორი ძირითადი აფექტური შეძახილის, „ჯოს“ და „ძირს“ ირგვლივ გაერთიანდა[2]. „ჯოს“ – გამარჯვებას, ძლიერებას, დადებით აფექტს გამოხატავდა, „ძირს“ – დესტრუქციულ ენერგიას.
სიკეთისა და ბოროტების აღმნიშვნელი ეს რიტმული ხმოვანი შეძახილები მოგვიანებით იმპერიის ნგრევის ექოს შეერწყა. პარლამენტის შენობის წინ გამართულ საპროტესტო დემონსტრაციებზე 1990-იანი წლების ბოლოსთვის სპეციფიკური მუსიკალური რეპერტუარი და რიტუალური ქცევის წესები ჩამოყალიბდა. შეძახილები გამომსვლელის სიტყვის დასაწყისისა და დასასრულის მანიშნებელი იყო, ფოლკლორული სიმღერები ყურს ართობდა, ხოლო ტრიბუნიდან წარმოთქმულ სიტყვებს ხან საინფორმაციო დანიშნულება ჰქონდა, ხან – გამომაფხიზლებელი.
მიტინგის „ტრადიციული“ სტრუქტურა ქართულ სუფრასაც ჰგავს. გია ნოდია[3] სუფრას ახასიათებს, როგორც რეაქციას, რეპრესიული გარემოსგან (რუსეთის იმპერია, საბჭოთა კავშირი) თავშესაფარს ან თავშესაფრის სიმულაციას. სუფრის „სასიამოვნოდ ავტორიტარული“ გარემოსთვის თავის შეფარება არც ისე რთულია. იქაური წესრიგი დამსწრეებს სუფრის მიღმა არსებულ „უწესრიგობასთან“ ადაპტაციაში ეხმარება – თამადა კი წესების დაცვას მოითხოვს.
მიტინგზე გამოხატვის ვერბალური ფორმებია უპირატესი. ერთგვარი მითოსური ქცევა – დაღამებისას ცეცხლის წინ ნაამბობი ამბების მსგავსი. ამ რიტუალური და განმეორებადი ქცევების მაგიური გავლენით შენობის წინ გამოთქმული აზრები და შეძახილები მნიშვნელობას მხოლოდ იქ, იმ სივრცესა და დროში იძენს. ასეთი საკრალური ქცევა მონათხრობის ნამდვილობის განცდას ამძაფრებდა მაშინაც, როცა პარლამენტის შენობის მიღმა რეალობა ჯერ კიდევ რუტინული საბჭოთა კალენდრით ცხოვრობდა.
3
„დრო, რომელშიც ახლა ვცხოვრობთ, იმ ღამით დაიწყო“. – თქვა რუსმა ფოტოჟურნალისტმა, იური როსტიმ 1989 წლის 9 აპრილის დილაზე. მართლაც, საქართველოს უახლეს ისტორიაში დროის ათვლა სწორედ იქიდან დაიწყო. 1989 წლის 9 აპრილის დილას პარლამენტის შენობის წინ კონტრასტული სცენა გათამაშდა. მაშინდელი ლენინის მოედნიდან „ბეტეერებისა“ და წითელი არმიის ჯარისკაცების მწყობრი პროცესია პარლამენტის წინ შეკრებილ სანთელანთებულ ახალგაზრდებს უახლოვდებოდა. ხალხი ადგილიდან არ იძვროდა. ისინი მღეროდნენ და ცეკვავდნენ, ისმოდა შეძახილები: „სა-ქარ-თვე-ლო, სა-ქარ-თვე-ლო“! საარქივო ჩანაწერებში ასახული ფაქტებიდან ყველაზე შთამბეჭდავი სანთლებით ხელში მომღერალი და მოცეკვავე ადამიანების გამბედაობა და გულუბრყვილო რწმენა მგონია – იმედი, რომ მათ ბოლომდე არ გაიმეტებდნენ. გამაოგნებელია ის სისასტიკე და ამოუხსნელი სიძულვილიც, რაც იარაღიანი სამხედროების მხრიდან უიარაღო ადამიანებზე თავდასხმის სცენებში ჩანს.
1989 წლის 9 აპრილის ქართულ ინტერპრეტაციაში ამ დღეს გაღებულმა მსხვერპლმა საქართველოში დამოუკიდებლობის გამოცხადება დააჩქარა. ამიტომ, ეს დღე გლოვისა და გამარჯვების სიმბოლოდ იქცა. ჩამოყალიბდა გამარჯვების ახალი გაგებაც, რომელიც „აუცილებელ მსხვერპლს“ გულისხმობს. 1989 წლის აპრილში პარლამენტის შენობის წინ ახალმა ეპოქამ დაიწყო ათვლა, მაგრამ თითქოს ვერასდროს დასრულდა დრო, რომელიც 9 აპრილის დილას იდგა.
დამოუკიდებლობის აღდგენიდან რამდენიმე წელში ქართველებმა რუსთაველის 8 ნომრის წინ და ამ შენობის დასაკავებლად ერთმანეთთან იომეს. სამოქალაქო ომი ბევრისთვის მიუღებელი ტერმინია, თუმცა ფაქტი ფაქტად რჩება: უკვე დამოუკიდებელ რესპუბლიკაში პარლამენტის შენობის შიგნით და გარეთ ერთმანეთს ქართველები ესროდნენ და იარაღის არაქართული წარმომავლობა სამოქალაქო ომის განმარტებას ვერ ცვლის. შენობა, რომლის მიმდებარე ტერიტორიაც გარე მტრის წინააღმდეგ ქართველთა ერთიანობის სიმბოლო იყო, 1992-1993 წლების სამოქალაქო ომის დროს შიდა განხეთქილებისა და დაპირისპირების ფრონტად იქცა. კოლექტიურ მეხსიერებაში კი ეს მოვლენა მაინც კონფორმისტულად ითარგმნა:
ქართველები ერთმანეთს კი არა, ერთმანეთის სხეულების გავლით ისევ იმპერიას ებრძოდნენ.
პარლამენტის შენობის სიახლოვეს ორი მონუმენტია, რომელიც იმპერიასთან ბრძოლის არდავიწყებას ეძღვნება. ყოფილი კავშირგაბმულობის სახლის კედელზე შემორჩენილია 1956 წლის მარტში საბჭოთა რეჟიმის სისასტიკის გამომხატველი ტაბლო, წარწერით: „1956 წლის 9 მარტს საბჭოთა რეჟიმის მიერ დახვრეტილი მშვიდობიანი მომიტინგეების ხსოვნის მემორიალი“. პარლამენტის შენობის წინ 1989 წლის 9 აპრილის მემორიალიც იმავე შინაარსისაა: საბჭოთა არმიის მიერ მშვიდობიანი მომიტინგეების დარბევა. მემორიალი მოვლენიდან თითქმის ათი წლის შემდეგ გაიხსნა. სამოქალაქო ომის დროს პარლამენტის შენობის რამდენიმე ფასადური სვეტი ტყვიებმა დააზიანა. სვეტები მალე ისე აღადგინეს, რომ ომის კვალი არ დასტყობოდა. შესაძლოა უსიამოვნოა, მაგრამ პარლამენტის შენობის სიახლოვეს ან მის რომელიმე სვეტზე მაინც შეიძლება სიმბოლური ნიშნის დამაგრება მძიმე გამოცდილების გასახსენებლად და იმისთვის, რომ არდავიწყებამ განმეორებისგან დაგვიცვას.
4
ერთ-ერთ ბოლო აქციაზე, წვიმიან დღეს, პარლამენტის წინ ასიოდე ადამიანიც არ ვიყავით. ჭიათურელი მაღაროელები შრომის მძიმე პირობებს აპროტესტებდნენ და ჩვენ მათ მხარდასაჭერად მივედით. ვიღაცამ თქვა, იქნებ მართლა დაწყევლილია ეს შენობა, საფლავების ადგილას რომ ააშენესო. საქართველოს პარლამენტის შენობა მართლაც უცნაურ ადგილას დგას.
რუსეთის კავკასიაში ომის (1817-1864) მოგების შემდეგ იქ სამხედრო ტაძარი ააშენეს. გალაკტიონ ტაბიძე თავის დღიურში წერდა: „ეს იყო მძიმე რაღაც, მაჯლაჯუნასებური, ბნელი სტიქიური ძალა, დამმონებელი, ეს იყო სიმბოლო რუსეთის მიერ საქართველოს დამორჩილებისა[4]“. საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს პირველი დემოკრატიული რესპუბლიკის (1918-1921) ანექსიის შემდეგ, 1921 წლის თებერვალში ტაძრის ეზოში დაასაფლავეს საქართველოს სამხედრო სკოლის სტუდენტები (იუნკერები), რომლებიც წითელ არმიასთან ბრძოლაში დაიღუპნენ.
1930 წლის 7 თებერვალს საბჭოთა მმართველობამ საქართველოს სსრ-ის ახალი მთავრობის სახლისთვის ადგილის გასათავისუფლებლად ნეველის ტაძრის დემონტაჟი დაიწყო. მაშინ ვერავინ იფიქრებდა, რომ სწორედ ეს შენობა და მისი მიმდებარე ტერიტორია იქცეოდა ქართველებისთვის ანტიკომუნისტური და ანტიიმპერიული პროტესტის მთავარ მოედნად და დამოუკიდებელი საქართველოს მოქალაქეთა პოლიტიკური ნების გამოხატვის ასპარეზად.
5
2009 წელს ცნობილი გახდა, რომ პარლამენტის შენობა ქუთაისში გადაჰქონდათ, რადგან ქვეყანას დეცენტრალიზაციის პოლიტიკა სჭირდებოდა. იქვე ითქვა, რომ პარლამენტის ქუთაისში გადატანის მიზანი არა დეცენტრალიზაცია, არამედ ანტისამთავრობო პროტესტის განეიტრალება იყო.
2009 წელს, ქუთაისში, საბჭოთა „დიდების მემორიალი“ ააფეთქეს, რომ მის ადგილას პარლამენტის ახალი, თანამედროვე შენობა აეშენებინათ. აფეთქებისას უსაფრთხოების ნორმების დარღვევას ორი ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა. მეორე მსოფლიო ომში ფაშიზმზე გამარჯვების ნიშნად დიდების მემორიალი ქუთაისში 1980-იან წლებში აღიმართა[5]. მსხვერპლის მიუხედავად, პარლამენტის შუშის შენობა სწრაფი ტემპით აშენდა.
დიდების მემორიალის აფეთქების საპასუხოდ მოსკოვში მემორიალის ანალოგის დადგმის ინიციატივით გამოვიდა მაშინდელი პრემიერ-მინისტრი ვლადიმერ პუტინი. 2010 წელს მემორიალის ასაშენებლად რუსეთის ისტორიული მემკვიდრეობის ფონდმა კონკურსი გამოაცხადა, რომელშიც პროექტმა „რაიხსტაგმა“ გაიმარჯვა. საქართველოს პარლამენტის ახალი შენობის მშენებლობის პარალელურად მოსკოვში, „პაკლონნაია გორაზე[6]“ დაიდგა დიდების მემორიალის ანალოგი, რომელზეც მიმაგრებულია მონუმენტის სახელწოდება: „ჩვენ ერთად ვიყავით ფაშიზმის წინააღმდეგ ბრძოლაში“[7]. ბეტონის კედლის წინ აღმართულია ბრინჯაოს ორი ფიგურა – სერჟანტი ეგოროვი და უმცროსი სერჟანტი ქანთარია რაიხსტაგზე დროშის აღმართვის დროს.
საქართველოს მერვე მოწვევის პარლამენტმა ახალ შენობაში პირველი სხდომა 2012 წლის 21 ოქტომბერს ჩაატარა. იმ წლებში, როცა პარლამენტის შენობა თბილისში ფორმალურად არსებობდა, პროტესტი არ შემწყდარა. მოქალაქეები ხან ნახევრადცარიელი პარლამენტის შენობის წინ იკრიბებოდნენ და ხან იქვე, კანცელარიის შენობასთან, სადაც მთავრობის ადმინისტრაციაა. დედაქალაქში მაცხოვრებელი დეპუტატებისთვის ქუთაისში მგზავრობა დამატებითი დროითი და ფინანსური ტვირთი იყო. გარდა ამისა, თბილისს გარეთ, ისეთ დიდ ქალაქებშიც კი, როგორიც ქუთაისია, საქალაქო ინფრასტრუქტურა მოუწყობელი იყო, ამიტომ 2014 წლიდან პარლამენტი ისევ თბილისში დააბრუნეს.
მსხვერპლი, რომელიც ქუთაისში პარლამენტის ახალი შენობის მშენებლობას მოჰყვა, პოლიტიკურად სიმბოლურ მნიშვნელობას იძენს, რომელსაც ქართველი ერი სახელმწიფოებრივი მშენებლობის გზაზე დაუნანებლად გასცემს.
6
პარლამენტის შენობის თბილისში დაბრუნებით მოქალაქეებს პროტესტის უფლება თითქოს ოფიციალურად დაუბრუნდათ. პროტესტის ქუჩაში გამოხატვა დემოკრატიის მახასიათებლადაც მიიჩნევა. ზოგიერთი მეზობელი ქვეყნისგან განსხვავებით, საქართველოში ჯერ კიდევ შესაძლებელია ქუჩაში გამოსვლა, უკმაყოფილების გამოხატვა, პლაკატებზე სასაცილო და ხანდახან ბანალური ფრაზებით მიტინგის გამხიარულება. რობოკოპების გამოყენების თუ დარბევის წინ ხელისუფლება ჯერ კიდევ აფრთხილებს მოქალაქეებს და დაშლისკენ მოუწოდებს. მართლაც, თუ გაბრაზდები, ქუჩაში გახვალ, პარლამენტის შენობის მიმდებარე ტერიტორიას დაიკავებ, იტყვი, მოუსმენ, იდგები, ცრემლსადენი გაზისგან თავბრუდახვეულს თაბუკაშვილის ქუჩაზე ვიღაც უცნობი შეგიფარებს. მერე სახლში კიდევ უფრო გაბრაზებული, მაგრამ ვალმოხდილი წახვალ. დილას უკმაყოფილო იღვიძებ, უცნაური მოლოდინით, რომ მალე ისევ დაბრუნდები პარლამენტთან, იგივე ან სხვა მიზეზით.
მიტინგი არ წყდება.
_________________________
[1] ედუარდ შევარდნაძე, ფიქრი წარსულსა და მომავალზე, გვ.91, 2018.
[2] გიორგი მაისურაძე, სხვა ენა, გვ.45, 2021.
[3] გია ნოდია, ქართული სუფრა და სამოქალაქო საზოგადოება, 2000.
[4] http://www.galaktion.ge/?page=Diaries&year=0000&p=20&id=5088.
[5] მემორიალის ავტორია მოქანდაკე მერაბ ბერძენიშვილი, არქიტექტორი – ოთარ კალანდარიშვილი.
[6] https://timesofmalta.com/articles/view/demolished-georgian-wwii-memorial-rebuilt-in-moscow-park.342283.
[7] https://netgazeti.ge/news/8392/.
ქავერის ილუსტრაცია: ელისაბედ მაისურაძე
