არა გაჯაზება, არამედ შემოჯაზება | საუბარი რეზო კიკნაძესთან
რეზო კიკნაძე, პროფესორი და კომპოზიტორი, როგორც ჯაზმენი და როგორც ჯაზის მსმენელი, გველაპარაკება მუსიკაზე, ჯაზზე და იმპროვიზაციაზე, ცოტას ბახზე, ბევრს - ჩარლი პარკერზე, ჯაზ-კლუბების ისტორიაზე თბილისში და არა გაჯაზებაზე, არამედ შემოჯაზებაზე.
...
ინდიგო: თქვენს ყოფილ სტუდენტებს უთქვამთ, რომ თქვენი სასწავლო კურსის გამხსნელი კითხვა ყოველი სემესტრის დასაწყისში არის ერთი და უცვლელი - რა არის მუსიკა? თითქოს მარტივი და თან მრავალწახნაგიანი კითხვა. ჩვენც ჩვენი საუბარი ამ მარტივი და მრავალწახნაგიანი კითხვით დავიწყოთ - რა არის მუსიკა და რატომ უტრიალებთ მუდამ ამ კითხვას თქვენ თავად ახალგაზრდა ადამიანებთან ერთად?
რეზო კიკნაძე: უმჯობესია, დავიწყო იმით, რატომ ვეკითხები სულ ამას სტუდენტებს და რა პასუხებსაც ვიღებ, მერე მიხვდებით, რომ მეც არ ვიცი, რა არის მუსიკა. ჩემს სასწავლო კურსს ჰქონდა და აქვს პრეტენზია, შეცვალოს წარმოდგენები მუსიკაზე და მეტნაკლებად ახერხებს კიდეც ამას. შეცვალოს არა უარყოფითად, არამედ პირიქით - გააფათოვოს პერსპექტივა და მუსიკის საზღვრები, რომლებიც თავისთავად არ არსებობს. ვუსმენთ ხოლმე ისეთ ნაწარმოებებს, რომელთა ავტორებიც თავდაპირველად არც იტყოდნენ, რომ, აი, ეს არის მუსიკა. უცნაური რამეა მუსიკის რაობა - ამჟღავნებს მოპასუხეთა ჟანრობრივ თუ გემოვნებით კუთვნილებას. ეს ცნება იმდენად სხვადასხვა და იმდენად ერთნაირია, შეუძლებელია არსებობდეს ისეთი ძლიერი იდენტიფიკატორი რომელიმე მუსიკასთან, რომ ეგ იყოს და მორჩა, რომ სხვა ყველაფერს გაემიჯნო.
ყველამ უნდა გაუგოს გემო მუსიკას - რაში მდგომარეობს, როგორ ვიურთიერთობოთ, ჩავუღრმავდეთ და ვეკამათოთ კიდეც მას.
ინდიგო: და რადგანაც ამ კონკრეტულ შეკითხვას არ აქვს კონკრეტული პასუხი და ღიად რჩება, ემყარება გამოცდილებას, ემპირიულ ცოდნას, საერთოდ, მუსიკაში და ჯაზსში აქვს კი რაიმეს კონკრეტული პასუხი? რას აქვს სწორი პასუხი?
რეზო კიკნაძე: მგონია, რომ არც ერთგან და არც მეორეგან არ არსებობს ერთმნიშვნელოვანი სწორი. ყველაფერი, რაც მუსიკის თეორიასა თუ პრაქტიკაში პოსტულატადაა მოცემული, იმსხვრევა ხოლმე ამ პოსტულატისავე ავტორის მიერ. ჯაზი ნაღდად არის რაღაც თვისებების ერთობლიობა, რომელიც მას სხვა მუსიკალური ჟანრებისგან განახვავებს, მაგრამ თავისივე თვისობრიობაა, რომ ყველაფერი, რაც მუსიკალურად სხვა კულტურაში ხდება, საკუთრად აქციოს, შეითვისოს, შემოიჯაზოს და არა გააჯაზოს.
დასავლურ კულტურას სწორედ ეს შემოჯაზება შეემთხვა, გაიაზრა, რომ ევროპული კანონიკური ესთეტიკა საკუთარ წვენში ხარშვას არ იმსახურებს და აუცილებლად უნდა იკვებოს გარედან და ეს გარე მუდმივად იზრდება და ფართოვდება.
ინდიგო: რადგან ჯაზის თვისობრიობა ახსენეთ, იმპროვიზაციულობაზეც ვთქვათ - იმპროვიზაცია ამ ჟანრის უპირატესობაა თუ მოცემულობა? ერთი მხრივ, განუმეორებულობა საინტერესოა, თუმცა ხშირად მოსმენის განმეორება, ანუ ძველი ემოციების, დროის, სივრცის გადახვევა და ჩარჩენაც ხომ ამ პროცესის მიმზიდველი ნაწილია ხოლმე?
რეზო კიკნაძე: აბსოლუტურად გეთანხმებით, თუმცა ჯაზს, ერთი მხრივ, ახასიათებს იმპროვიზაცია, მეორე მხრივ, იმპროვიზაცია ჩარჩოში, რომელშიც მუსიკოსმა მეტ თავისუფლებას უნდა მიაგნოს. თავისუფალი ინტერპრეტაცია ცდილობს, გვერდი აუაროს ყველანაირ ჟანრობრივ ასოციაციას. ჯაზის იმპროვიზაცია უნდა შევადაროთ ქართულ ტრადიციულ სუფრაბს - ერთი ამბობს სადღეგრძელოს და ეს არის თემა, რომელსაც სუფრის თითოეულმა წევრმა საკუთარი სიტყვები უნდა დაამატოს - ვიღაც კლიშეებითა და ბანალური გრაზებით აგრძელებს, ვიღაც კი ისეთ ახალ სიტყვას იტყვის, ყველას რომ მოეწონება, ზოგს ცრემლიც მოადგება და გულწერფელი ლაღი პროცესით ყველა ბენდიერია - ადამიანები საკუთარ სათქმელს მარცვლავენ და ეს სიხარულია.
არ ღირს პათეტიკური თქმა, რომ მხოლოდ ჯაზია თავისუფლება, არა, მუსიკა და ზოგადად ხელოვნებაა თავისუფლება - სწორედ აქაა მისი პოლიტიკურობაც, დამოუკიდებლობაც, საზოგადოებრიობაც, რომ ის არის ღია რეფლექსია გარემოზე.
ხანდახან ჯაზის მუსიკოსად წარმომდგენ მღელვარე ტიპს, მაგალითად მე, შეიძლება შეეშალოს და როკის სიმღერის ჩაწერის დროს რაღაცების დაკვრა დაიწყოს და ბენდის სხვა წევრებს ეგონოთ, რომ უი, ამან დაკვრა არ იცის, ცუდად უკრავს, ეშლება ყველაფერი, არადა რა ვქნა, ასეთი ვარ და ჯაზი ასეთია. როგორც ცირკის ცხენს ემართება, დოლის ხმაზე რომ ცეკვას იწყებს, მეც გამექცევა ხოლმე მუსიკაში - არადა ზოგჯერ ჩემმა საქსაფონმა ის უნდა დაუკრას, რასაც ორი ძალიან ინტენსიურად და გრძნობით მომღერალი როკერი მღერის.
ინდიგო: და იმპროვიზაციის საზღვრები თუ არსებობს, თუნდაც პირობითად?
რეზო კიკნაძე: ალბათ, უფრო გემოვნებაზეა და გემოვნებაც ხომ პირობითია. მიყვარს, როცა ადამიანი ბახის მუსიკას არ დაუწყებს ჯაზურ რაღაცებს, არ უჩხიკინებს უარსოდ, მიუხედავად იმისა, რომ თავად ჯაზის მუსიკოსმა შეიძლება ბახის მუსიკა იმეცადინოს უსასრულოდ. მაგალითად, ჩარლი პარკერის სახლში ჯაზი არასდროს ჟღერდა. თუკი ბავშვობაში ლესტერ იანგის დაკრული სოლოების ფირფიტები სულ თეთრი იყო, იმდენს უსმენდა, მერე წამოიზარდა და უსმენდა მხოლოდ კლასიკას, ედგარ ვარეზისთანაც კი მივიდა სამეცადინოდ.
ჟანრული ღიაობა სულაც არ ნიშნავს, რომ შენს მუსიკაში პლაკატურად და ნაძალადევად შემოიტანო გავლენები. იმპროვიზაცია და დაკვრა ორ ცეცხლს შუა გამყოფებს - გავლენის ქვეშ ხარ და ეს ბუნებრივია, მაგრამ არ უნდა გახდე ის, რაც გავლენის ქვეშ გამყოფებს.
ინდიგო: ერთი რამეც იმპროვიზაციაზე: როგორც ამ პროცესში სრულიად გამოუცდელ ადამიანს, რა მეტაფორა ივარგებს, რომ ამიხსნათ, როგორია იმპროვიზაციული დაკვრა?
რეზო კიკნაძე: ეს არაა ერთგვაროვანი მდგომარეობა და ბევრნაირად შეიძლება შემოგიტრიალდეს: ერთ წამს თავი გეგონოს სადღაც სიმაღლეებში, ვარკსვლავებს წყვეტდე, მეორე წამს კი ისე დაენარცხო მიწაზე, რომ შენი თავი აღარ გინდოდეს საერთოდ. უფრო შუალედური მდგომარეობებიც არსებობს, როცა კონცენტრირებული ხარ მუსიკაზე, არც კი გესმის, კარგად უკრავ თუ ცუდად, მაგრამ უკრავ და ასწორებს.
ჯაზი ეგეთი ხელოვნებაა, რომ არა თომას ედისონი და აიდიომოვლენის მედიუზე ფიქსირების იდეა, არ იქნებოდა ჯაზი. ჩარლი პარკერის ნოტებზე დაწერილი სოლოები არ შეგვიქმნიდა ნამდვილ წარმოდგენას მასზე, კი, ეს იქნებოდა ბახის მუსიკასავით საინტერესო, მაგრამ რა და ვინ იყო პარკერი, ამას ვერ გავიგებდით.
იმპროვიზაცია ყველაზე კარგია მაშინ, როცა მარტო არ ხარ და არც ისე ხარ, რომ გიტყდება დაკვრა, როცა საერთო ჟღერადობით იმდენად კმაყოფილი ხარ, იმდენად ჩართული ხარ ემოციოთიც და რაციოთიც პროცესში, და გრძნობ, რომ შენი სულ პატარა მუსიკალური ჩარევაც კი საკმარისი აღმოჩნდეს, რომ გააბედნიერო ყველა და საკუთარი თავი. ესაა ნებისმიერი ადამიანური და სოციალური ცხოვრება, როცა არსებობს ურთიერთობის ბაზა და შენ იწყებ ლაპარაკს სწორ დროს და სწორ ადგილას, ყველა გამოთქვამს აზრს და ასე ვუბრუნდებით ქართული სუფრის ალეგორიას.
ინდიგო: ჯაზს თუ აქვს დროსთან, წარსულთან, აწმყოსთან რაღაც ძლიერი მიმართება? იცვლება ჯაზი? რა ვნებს თანამედროვეობიდან ჯაზს ყველაზე უფრო?
რეზო კიკნაძე: კი, ჯაზი დროსთან ერთად აუცილებლად იცვლება, როგორც ჩვენი მსოფლმხედველობა,აზროვნება. ხელოვნება დროის ამრეკლავია, კარგისაც და ცუდისაც. ჯაზიც აირეკლავ დროით აზროვნებას. მართალია, ვეღარაა ხელოვნება იმდენად ფუნქციური და გამოყენებითი, როგორც ეს წარსულ დროში იყო, მეორე მხრივ, ჯაზი ჩაისახა ბორდელებში და ისეთ სივრცეებში, სადაც ხალხი მაინცდამაინც არ ფიქრობდა შემოქმედებაზე. დროსთან ერთად მუსიკა განვითარდა, გაღრმავდა აზროვნებაში და დღეს ჯაზი ასეთია. დღევანდელი ახალგაზრდებიც ცხოვრობენ ჯაზით და ეს ნიშნავს, რომ ძალიან ახალი და ძალიან თანამედროვე ენით უკრავენ - წარსულით სწავლობ ენას და მერე უკვე შენზეა.
ჯაზს ვნებს ის, რაც ზოგადად ადამიანის არსებობას ვნებს - გაბაზრებულობა.
მე თუ ვნახე, რომ რაღაცაში შემიძლია მეტი სარგებელი მივიღო, მიუხედავად ჩემი გულწრფელი ჩანაფიქრისა და განაცხადისა, წავემლიქვნელო მსმენელს და ვაკეთო არა ხელოვნება, არამედ ფული. თუმცა დიდი ხელოვანი ასეთ გარემოშიც ახერხებს საკუთარი თავის შენარჩუნებას. ასეთი ლეგენდაა, რომ ბახის „გოლდბერგ-ვარიაციები“ რომელიღაც გრაფმა შეუკვეთა, ვერ იძინებდა და უძილობის დასაფრთხობად მელოდია დასჭირდა. თანამედროვე დროში კარგი ხელოვანი უფრო შემჩნევადია - შენ იყავი საკუთარი თავი და აუცილებლად იცხოვრებ. მუსიკა არის ადამიანის სულისა და პიროვნების გამშვენების ერთ-ერთი მთავარი გზა - ადამიანის აზროვნება დროსთან ერთად ამას აუცილებლად უფრო მეტად გაიაზრებს.
ისიცაა, რომ ადამიანი ბუნებით ზარმაცია და მუსიკაც ადვილად ხელმისაწვდომი რამე ხდება - ადამიანი ისმენს იმას, რასაც ისმენს, არ ეძებს, არ ხარჯავს ემოციურ, ესთეტიკურ და ინტელექტუალურ ძალისხმევას. სწორედ აქაა თანამედროვე დროის სიკეთეები კარგად გამოსაყენებელი, უნდა აკეთო და შეაწუხო ადამიანი, მოუხსნა სიზარმაცე, აძებნინო, აღმოაჩენინო და განავითარო, კი არ დააძინო, ძილი დაუფრთხო.
ინდიგო: და როგორი უნდა იყოს კარგი ჯაზ-სივრცე, ანუ ჯაზ-კლუბი? რა უნდა იყოს და რა არ უნდა იყოს, რომ „ძილი დავაფრთხოთ“? ცოტა ძველი ამბებიც გავიხსენოთ, აქამდე რა სივრცეები არსებობდა თბილისში და რა ხდება დღეს?
რეზო კიკნაძე: ბევრნაირ ჯაზ-კლუბში ვყოფილვარ ევროპასა და დასავლეთში, სადაც ემოციურად გრძნობ, რომ რაღაც არაჯანსაღი ხდება, ადამიანურ ურთიერთობებშია დაძაბულობა, რაც თავისთავად აისახება დაკრულზე. პირველ რიგში, უნდა იყოს ჯანსაღი და გულწრფელი გარემო. დიდი სიხარულით მინდა, ვთქვა, რომ თბილისური ჯაზ-სივრცე ამ მხრივ ყოვლად გამორჩეულია. მართალია, ჯაზის სცენა პატარაა, თუმცა ამ სიჯანსაღემ და ნიჭმა ბევრი დიდი და ნიჭიერი არტისტი გამოძერწა (ბექა გოჩიაშვილი, პაპუნა შარიქაძე და სხვ.).
მახსოვს, წლების წინ ერთმა ჯაზის ენთუზიასტმა გააკეთა ასეთი ჯაზ-კლუბი “Jazz Unlimited” - პარალელურად კონსერვატორიაში ჯაზის პროფესიული პროგრამა ბაკალავრიატამდე ავიყვანეთ და გაჩნდა კიდეც ასპარეზი. კლუბები ეგრე ჩნდება, ჯაზზე ძალიან შეყვარებული ადამიანების ძალისხმევით. იმავე ძალით გაიხსნა მერე “Jazz Club Singer” და თბილისური ჯაზის კონტურები კიდევ უფრო გამოიკვეთა.
ჩემი სტუდენტი იყო შესანიშნავი დრამები და კომპოზიტორი - დანიელ ათიკაშვილი, რომელმაც ორი წელი ნიუ იორკშიც ისწავლა, მერე უამრავი შემოთავაზება ჰქონდა ევროპიდან, თუმცა ამ შემოთავაზებების მაგიერ თბილისში გახსნა ჯაზ-კლუბი და დაარქვა “1984” – და ეს გახდა ჩვენი კიდევ ერთი ახალი სახლი.
1984-ში მოსული მსმენელები, დამკვრელები ერთიანად განიცდიან იმ სიმყუდროვესა და სიხარულს, რაც შეიძლება ბევრ უფრო ცნობილ და დიდ ევროპულ ჯაზ-კლუბებში სანატრელიც კია - ეგ გულწრფელობაა მთავარი სოციალური სიკარგე, რომელიც ასე მახარებს და მეამაყება თბილისურ ჯაზ-კლუბებში.
ინდიგო: და რადგან ძველი ამბები გავიხსენეთ, ბოლოსკენ კიდევ უფრო წარსულში წავიდეთ და გაიხსენეთ ის პირველი წამი ან პირველი აღფრთოვანება, როცა შეხვდით „ჯაზს“.
რეზო კიკნაძე: ჩემს მხატვარ ძმას რომ ჰკითხოთ, რომელიც 14 წლით უფროსია ჩემზე, აკვნიდან ვუსმენდი ჯაზს, თვითონ ბევრს უსმენდა და მეც მესმენინებოდა. ერთხელაც 10 წლის ვიქნებოდი, კარს ვაღებ და დგას ჩემი ძმა აკვარელის ხელჩანთით ხელში, რომელშიც დევს რამდენიმე დისკი, რომელიც მომიტანა საჩუქრად.
კიდევ ბევრი ასეთი წამი და მომენტია, რისი გახსენებაც ღირს: 1978 წლის ჯაზ-ფესტივალი თბილისში; დღე, როცა დედამ საქსაფონი მიყიდა; უნივერსიტეტის ჯაზ-ბენდში მისვლა; დღე, როცა გოგი ნაკაიძემ დამიძახა თავის კვარტეტში დასაკვრელად და სხვ.
...
ბევრი ჩამოთვალა, კიდევ ბევრია და მიჭირს გამორჩევაო, დაიწუწუნა რეზომ და სულ ბოლოს მოგონებების ნაკადში კვლავ ჩარლი პარკერი ამოტივტივდა და ღირს, რომ ეს საუბარიც ამ მოგონებით დავასრულოთ:
...
ერთხელ ძალიან სიცხიანი ვიყავი და ტრიალებდა ჩარლი პარკერის კასეტა და მაშინ პირველად შევიგრძენი პარკერის მელოდიური ხაზები და დანაწევრებული მეტყველება ჰალუცინაციად. ეგ იყო ნაღდი ჯაზი.
