აგვისტო სექტემბერი 2016/ თავისუფლება არჩევანის გარეშე მხოლოდ „თავისუფლებას“ ნიშნავს

ამბობენ ხოლმე და მერე იმეორებენ ისეთ ფრაზებს, როგორიც არის, მაგალითად, ეს, რომ ხელოვნება თავისუფლებაში თამაშია. არ მიყვარს ასეთი აბსოლუტური და მრავლისმომცველი თემებით მარტივი თამაში. თავისუფლება – ჩემი ერის მიერ ბოლო წლებში ყველაზე ხშირი შეძახილი იყო და მაინც დარჩა ყველაზე ბუნდოვან ცნებად. ისე გაცვდა ჩვენს ლექსიკაში ეს ცნება, ვერ მოვასწარით გაგვეგო ის, ვერც როგორც ერის, ქვეყნის, ვერც ადამიანისა და საზოგადოების არსებობის ხარისხად, ფორმად. განვითარების საფეხურად. ამ ბუნდოვანებამ გამოიწვია ალბათ იმდგაცრუებებისა და დეპრესიის ისეთი სიმძაფრე, რომელმაც ბევრი ომისა და ურთიერთდაპირისპირების უმწვავესი ფორმის ეპიცენტრში ამოგვაყოფინა თავი. ადამიანის თავისუფლება ჩემთვის აზროვნებისა და საკუთარი თავის გამოხატვის უფლებასა და შესაძლებლობაში მდგომარეობს. მაგრამ არამხოლოდ. თავისუფლება კიდევ არჩევანია. არჩევანის არსებობა, არჩევანის გაკეთება და უნარი, ეს არჩევანი შენ გააკეთო.

თუკი ხელოვნება შესაძლებლობაა თვითგამოხატვის და თუკი ხელოვნებაში არსებობს არჩევანის სპექტრი, მაშინ შეიძლება ის იყოს თავისუფლებასთან შეხებაც.

მაშინ დავეთანხმოთ სულ პირველ წინადადებაში გახმიანებულ ციტატას. გვაქვს თუ არა ჩვენ არჩევანი? არჩევანი ადამიანს აქვს მხოლოდ იქ, სადაც არის სპექტრი, მრავალფეროვნება. სადაც არის გზები. დამოუკიდებელი და „თავისუფალი“ საქართველოს ისტორია რატომღაც არის ისტორია ხალხის, რომელსაც არჩევანი არ ჰქონია. მეტიც, ეს არის ამბავი, სადაც მთავარი ამოცანაა არჩევანის მრავალფეროვნების შექმნა. რომ დადგეს დრო, როცა შეგვეძლება გადაწყვეტილების მიღება.

კულტურა, რომელსაც უკვე ჩვენც წარმოვადგენთ, მსოფლმხედველობით მრავალფეროვნებას რთულად იტანს. ტოლერანტობის შესახებ ცოდნა, ისტორიის ცოდნად გვექცა. შეიძლება თუ არა, საზოგადოებამ, რომელსაც აშინებს განსხვავებული რწმენის, წარმომავლობის თუ გემოვნების მქონე ადამიანების მოძრაობა და ხმაური, შექმნას ჰუმანური კულტურა, ან კონკრეტულად ხელოვნება? შესაძლებელია თუ არა ასეთ საზოგადოებაში დაიბადოს სახელოვნებო პროცესი, რომელიც იქნება თავისუფალი შიშებისგან? ჩვენი სინამდვილე და თანამედროვე კულტურული პროცესები, პროცესები, რომლებიც ლოკალურად ჩვენს სივრცეში ვითარდება, აჩვენებს, რომ ეს გამორიცხულია. საქართველოში კულტურული ფესტივალები, ანუ სახალხო ზეიმები მუდმივად სხვა ქვეყნიდან შემოტანილ ხელოვნებას წარმოაჩენს, მისი სხვადასხვა განშტოებით და სწორედ ამაში დებს სახელმწიფო თანხებს. რასაც ადგილობრივი კულტურის განვითარება ნაკლებად მოსდევს.

მე არ ვწერ კონცერტებზე, რომელთა ამოცანა ღია ცის ქვეშ ხალხის ერთი საღამოთი გამხიარულებას გულისხმობს და არც იმ „ელიტარულ“ მუსიკალურ საღამოებზე, რომელთაც მხოლოდ მდიდრები ესწრებიან.

ალბათ იმიტომ არ ვწერ, რომ თავად ფიზიკურად თითქმის არასდროს ვესწრები მათ. ამის მიუხედავად, რთულია ვიპოვოთ ადამიანი, რომელიც კონცერტებისა და ზეიმების გამართვის წინააღმდეგი იქნება. ასეთი არ ვარ არც მე. თუმცა, აშკარად წინააღმდეგები ვართ, რომ სახელმწიფო კულტურის ბიუჯეტის ყველაზე დიდი წილი და, შესაბამისად, სახელმწიფოს კულტურის პირველადი პრიორიტეტი „იმპორტირებული“ კონცერტები იყოს. მაგრამ ასეა. არც ამ ზაფხულს ჩაუვლია ასეთი დანახარჯების გარეშე. დანახარჯებისა, რომელთა შედეგის თვლა არასდროს მომხდარა და ალბათ არც არასდროს მოხდება. სახელმწიფო პროექტები კულტურის სფეროში საბოლოოდ იქცა კომერციულ პროექტებად. შესაბამისად, მათზე სერიოზული მსჯელობა, ან მათში ისეთი ფასეულობების ძებნა, როგორც თუნდაც საზოგადოების განვითარება ანდა ამ საზოგადოებაში თავისუფლების წაქეზებაა, ცხადია, რომ დიდი უაზრობა იქნება. შესაბამისად, მეც „პერიფერიულ“ სივრცეებში ვეძებდი საინტერესოს. 

აგვისტო-სექტემბერში ბევრი არც არაფერი მომხდარა. მაგრამ რაც მოხდა, ყველამ დამაეჭვა, იყო კი ის ფორმა ავტორთა თავისუფლებით განპირობებული, თუ მხოლოდ გარემოებებში ჩაეწერნენ.

ზაფხულის საგამოფენო პროცესში ყველაზე დასამახსოვრებელი აბრეშუმის მუზეუმში გამართული „ღამის ინტერვენცია“ გახლდათ. ნიუ იორკში მცხოვრები ორი ქართველი არტისტის, ლევან მინდიაშვილისა და უტა ბექაიას ტანდემი, აბრეშუმის მუზეუმის საგამოფენო პოლიტიკის გეგმაში ჩაეწერა. ისინი მოცემულობას მოერგნენ. მაგრამ როგორ? ზუსტად ამაზე უნდა ვილაპარაკოთ. აღნიშნულ მუზეუმში ძალიან სპეციფიკური შინაარსი, კოლექცია თუ სივრცეები პერიოდულად თანამედროვე ხელოვნების ფორმებითა თუ სხვადასხვა კონტექსტით წარმოჩინდება. აბრეშუმის წარმოებასა და ამ წარმოების ისტორიასთან დაკავშირებული საარქივო ექსპონატები განთავსებულია მეცხრამეტე საუკუნის არქიტექტურულ ნაგებობასა და მის სიძველის და სტილიზებული ნიშნებით დასამახსოვრებელ ინტერიერში, რომელიც სავსეა ასევე ძველებური ავეჯით. აქ თანამედროვე ხელოვნება თითქმის ყოველთვის გამოიყურება რაღაც წანაზარდად, რომელიც დროებით მიეჯაჭვა აბსოლუტურად თავისთავად ორგანიზმს და ეს ორგანიზმი ყოველთვის თრგუნავს მას. ალბათ მუზეუმის ხასიათის ეს თვისება ზუსტად აღიქვეს უტა ბექაიამ, ლევან მინდიაშვილმა და მათი გამოფენის კურატორმა – ელენე აბაშიძემ, რადგანაც მათი მთავარი ამოცანა, თუგინდ კონცეფცია, არსებული სივრცის არა დამორჩილება და გადაკეთება, არამედ სულ სხვა რამე, აღნიშნული სივრცის ხაზგასმა, მუზეუმის ატმოსფეროს გამწვავება აღმოჩნდა. მაგრამ ეს არ მომხდარა ამ სივრცეში მათი ხელოვნების მცირე დოზით წარმოჩენის ხარჯზე. სულაც არა. დიდი და მცირე ზომის ობიექტები, მოძრავი ინსტალაციები – კოსტიუმირებული სხეულები. მთავარი როლი მათმა განლაგებამ და გადანაწილებამ ითამაშა. სივრცის განცდამ. ცხადია, გამოფენას ახლდა კონცეფციაც და კურატორული ხაზიც. მაგრამ ალბათ მეტისმეტად სუსტი. როცა ვთქვი, რომ გამოფენა იყო დასამახსოვრებელი, უპირველესად მისი ვიზუალური მხარე და მის მიერ შექმნილი ატმოსფერო დამამახსოვრდა და ვერაფროთ მისი შინაარსობრივი ნაწილი. გამოფენა მთლიანად ვიზუალური ენით და ბერკეტებით ცოცხლობდა. მეტსაც გეტყვით, რამდენჯერაც არ წავიკითხე ტექსტი, ვერაფრით მივუსადაგე ვიზუალურ ნაწილს და მის ხარისხს. აღნიშნეს, რომ სამ დარბაზში გაშლილი ნამუშევრები სამ სხვადასხვა ცნებას უკავშირდებოდა. კანი, ნახშირი, მარილი. ფერთა გამაც შესაბამისი გახლდათ. თუმცა, ეს მოსაზრება ზედაპირზევე დარჩა და ექსპოზიციაში მისი განვითარება არ მომხდარა. არც იყო ამის საჭიროება, როგორც ამოცანა. კურატორული ჩანაფიქრის სუსტი წერტილი გახლდათ ასევე გამოფენის სათაური. „ღამის ინტერვენცია“. ის უკავშირდებოდა მხოლოდ და მხოლოდ გამოფენის გახსნის დროს. ეს მოხდა ღამით.

„საზღვარი – ჩემთვის ეს იყო ყველაზე მთავარი. მოძრაობასა და უძრაობას შორის. ძველსა და ახალს შორის“,

– მითხრა ლევან მინდიაშვილმა და სწორედ ამ ფრაზამ ამომახსნევინა ყველაზე უკეთ ყოველივე, რაც იქ ხდებოდა და გამიმწვავა განცდა იმ გარემოსი, სადაც მრავალსახოვანი კოსტიუმით შემოსილი სხეული სამუზეუმო სხდომათა დარბაზში იჯდა მაგიდასთან, რომელზეც იდგა აკვარიუმი, ყვითელი ბლანტი სითხით სავსე. მასში კი, საიდანღაც მოგლეჯილი, გარდაცვლილი ხის ნაწილი ვერ ეტეოდა. მსახიობი დიდი პაუზებით იცვლიდა ადგილს და მისი მოძრაობა განსაკუთრებით მედიტაციურ გარემოს ქმნიდა მაგიდაზე არსებულ ობიექტთან მიმართებით. გარემო და ურთიერთობა მოძრავსა და უძრავს შორის, რომელიც მაყურებელს უთვალავი ინტერპრეტაციის, არჩევანის თავისუფლებას აძლევდა. ჩემთვის სწორედ ეს იყო აღნიშნული გამოფენის მთავარი სურათი. თუმცა, არანაკლებ საინტერესო გახლდათ სულ სხვა დარბაზში ნანახი ორი უზარმაზარი სარკე, რომელშიც არავის ანარეკლი არ ჩანდა. დაბურული სარკეები, სადაც გამოსახულება არ ჩანს, უკვე ჩვენთან, იმ ადამიანებთან დიალოგში შესვლაა, რომლებისთვისაც საკუთარი გამოსახულების დაფიქსირების აუცილებლობა ალბათ პირველად აუცილებლობად იქცა... თვითდამკვიდრების უალტერნატივო ქმედებად.

საკუთარ აუცილებლობებსა და არჩევანის გარეშე დარჩენილ სიცოცხლეზე საუბრობდა 8 სეანსის რვავე პაციენტი. ვინც სოციალური ქსელით სარგებლობს და თეატრალურ ხელოვნებასთანაც აქვს სულ მცირედი კავშირი, მისთვის შემაწუხებელი აქტიურობით მიმდინარეობდა მომავალი პრემიერის პიარკამპანია. თუმცა, კამპანიამ შედეგი გამოიღო და მის სანახავად ბევრი ადამიანი დაიძრა ნინოშვილის 8 ნომერში.

ომარ იმამა

იქ, სადაც „ფაბრიკაა“ და თანამედროვე ხელოვნებისთვის განკუთვნილი ახალი „გესთჰაუსის“ სივრცეები. თუკი აქამდე მხოლოდ გამოფენები და მუსიკალური „ივენთები“ იმართებოდა, აღნიშნული პროექტის წყალობით FABRIKA პირველად მოინახულეს თბილისელმა თეატრალებმა. „8 სეანსის“ შესახებ თავიდანვე მკაფიოდ ითქვა, რომ იქნებოდა 1. პოლიტიკური, 2. მძაფრად სოციალური, 3. ეპატაჟური, შოკისმომგვრელი და ა.შ. წარმოდგენის ფუნდამენტი გახლდათ გაბრიელ ნაპოლეონის, იგივე ბექა ელბაქიძის ტექსტი, რომელსაც არაფრის დიდებით პიესას ან თეატრალურ ტექსტს არ დავარქმევ და თუ რატომ, ქვემოთ გეტყვით. ნაპოლეონი ტექსტის წარმოდგენად ქცევისთვის დაუმეგობრდა გურამ მაცხონაშვილს, რომელსაც მცირე რეჟისორული გამოცდილება უკვე აქვს, თუმცა, სამწუხაროდ, ამ გამოცდილებათა მომსწრე ვერ გავხდი. „8 სეანსი“ იყო ჩვენთვის პირველი შეხვედრის ადგილი. ტექსტი წარმოადგენს სადღაც, აშკარად საქართველოდან ძალიან შორს, ფსიქოლოგთან ან ფსიქიატრთან მისული 8 პაციენტის მონოლოგების ნაკრებს. 8 პაციენტის მონოლოგებში არის პრეტენზია იმისა, რომ საზოგადოებაში არსებული ყველა სოციალური ფენის წარმომადგენლის ხმა გაისმას. მეძავი – თავსა და ჩვენ გვარწმუნებს, რომ არჩევანი არ ჰქონია, რადგანაც საზოგადოებრივი წესრიგი სამართლიანობას და ჰუმანიზმს გამორიცხავს. ოჯახის დიასახლისი – ოჯახისადმი ფარისევლური სიყვარულით, ის ამავდროულად მაღალი საზოგადოების ქალბატონს წარმოადგენს. მოღალატე ქმრი – სექსზეა დამოკიდებული და იტანჯება. სლავური გარეგნობის ლამაზმანი – ყველასთვის ხორცის ნაჭერია. მარტოხელა შუახნის ქალი – მენეჯერი, რომელსაც სამსახურის გამო პირადი ცხოვრება არ აქვს. უფრო სწორად, აქვს წარმოსახვაში. სულიერად დაავადებული – თავი მესია ჰგონია. ხალათიანი მამაკაცი – მსოფლიო გეოპოლიტიკურ პრობლემებზე მსჯელობს, დარდობს და მთლიანობაში ყალბია. აი, ის ყველაფერი, რაც ჩამოვთვალე, არის ეს ტექსტი და პერფორმანსიც. არც მეტი და არც ნაკლები. უფრო გასაგებად რომ ვთქვათ, ტექსტი წარმოადგენს პერსონაჟების პრეზენტაციას და ისევ პრეზენტაციას. ზუსტად ამ პრეზენტაციაში უნდა მოვძებნოთ მისი ღირსებებიცა და ნაკლიც. ღირსებათა შორის ალბათ უმთავრესია ის, რომ ავტორს ადამიანები აინტერესებს და მათი სათქმელი მათი ემოციური მდგომარეობის ყველაზე მწვავე მომენტში, ანუ მაშინ, როცა ისინი ისტერიკულები და დაუცველები არიან. მთლიანობაში, ყველა ამ მონოლოგში იკითხება დამოკიდებულება, ავტორის ხედვა, რომ ადამიანები თავისუფლებას ვერ აღწევენ არასამართლიან, არასოციალურ და ძალადობრივ გარემოში. რაც შეეხება სხვა დანარჩენს. აღნიშნულ პრეზენტაცია-მონოლოგებში, რომლებიც მე სცენიდან მოვისმინე, მაინც იკვეთება სტერეოტიპული დამოკიდებულებანი მათდამი, რომელთაც წესით უნდა თანავუგრძნოთ. ან ვუჯერებდეთ. მხოლოდ რომელიმე ამ ორიდან აგვადევნებდა მათ დინამიკასა და სიტყვებს. ასე არ მოხდა. პერსონაჟები იღებენ დაცინვას არა მხოლოდ მათ მიერ აღწერილი სამყაროსგან, არამედ – ავტორისგანაც. ტექსტში არ ჩანს არც პერსონაჟების და არც ავტორის კათარზისი. წარმოდგენაში კი არ გამოჩნდა არც რეჟისორის. ტექსტი მზად არ იყო იმისთვის, რომ რამე მდგომარეობა გამოეწვია მაყურებელში, რის ბოლოსაც რომელიმე „თამამი“ ქმედებაც გახდება შოკისმომგვრელი. თუკი შინაარსისგან ან მდგომარეობისგან დაცლი სხეულს, მისი ქმედება გავლენიანი ვერ გახდება. ვერც დუმილი. ვერც ყვირილი. ვერც სიშიშვლე. ვერც სიკვდილი.

გურამ მაცხონაშვილის დადგმის პრობლემა ტექსტის პრობლემიდან იწყება. ტექსტი არ არის დრამატურგიული. ანუ ის არ ვითარდება. მასში არაფერი ხდება. ცალკეული ნარატივები – ისტორია-ბიოგრაფიები პირველივე ნაწილში წარმოდგენილია, როგორც მოცემულობა და მაშინ, როცა გვგონია, რომ მოცემულობა იქცევა კომპოზიციად, მოცემულობა მეორდება, მონოლოგების გაუთავებელი გამეორებით. იზრდება მხოლოდ პერსონაჟების ისტერიულობის ხარისხი. შუაში ჩართული მსუბუქი მიზანსცენები ან ცეკვა არაფერს ცვლის, რიგ შემთხვევაში კი, ან ადრეა, ან დაგვიანებული. მაყურებელი იქამდე დაიღალა, ვიდრე რაღაც ქაოსი დაიწყებოდა სცენაში, რომლის ტექსტიც არ ისმოდა და რომელიც რატომღაც „ლიბერალი ქრისტეს“ გამოსვლით და ჩამოხრჩობით დასრულდა. ვაღიარებ, რომ ვერაფერი გავიგე.

ზუსტად „ფაბრიკაში“ დაიწყო ჩემთვის თბილისის ფოტოფესტივალი. დაიწყო ფოტოწიგნებით და გიორგი ნებიერიძის გამოფენით. ეს იმის მიუხედავად, რომ წლევანდელი თბილისის ფოტოფესტივალი არა იმდენად ქართველ ავტორებზეა ორიენტირებული, რამდენადაც სხვადასხვა ქვეყნიდან ჩამოტანილ ფოტოსერიებზე. გიორგი ნებიერიძის გამოფენას სპონტანური იერი ჰქონდა. ექსპოზიცია იქნება ეს თუ ნამუშევრები. „ფაბრიკის“ სივრცე უბრალოებით და სიმარტივით გამოირჩევა. რაც ძალიან მოუხდა იმ ფოტოებს, რომლებიც თითქოს ავტორის თამაშს ჰგავს. ჩანაფიქრის, ზოგადად ფიქრის გარეშე. გულწრფელი უნდა ვიყო, სულ ალბათ ორი ფოტო დამამახსოვრდა. არა. ერთი. დიდად დაბეჭდილი პორტრეტი. ღამის ქალაქი. გამოიხედა ბიჭმა და მას გადაუღეს პორტრეტი. გაღიმება მაინც მოასწრო. ოღონდ თვალებით. პრინციპში, ასეთია ყველა სხვა ფოტოც. მიდიოდნენ და ჩახედეს ფოტოკამერას. ხდებოდა რაღაც და ეს რაღაც მცირე დეტალით დაიმახსოვრეს. მიდგომა არც ახალი და არც ძველი.

ფოტოფესტივალის პროგრამაში არის არაბი, პოლონელი და სხვა ფოტოგრაფების გამოფენები. მაგრამ მე ერთს განსაკუთრებით გამოვარჩევდი – იაპონური ფოტოგრაფია თბილისის მომა-ში. გავიხსენოთ, რომ ეს „მომა“ (Museum of Modern Art) თანამედროვე ხელოვნების მუზეუმია, ზუსტად რუსთაველის გამზირზე, ყოფილ ოფიცერთა სახლში, რომელიც ზურაბ წერეთელმა დააფუძნა, ზუსტად ამიტომ შენობის ყველაზე დიდი ნაწილი მის ხელოვნებას ეძღვნება, რომელსაც მართალია კავშირი არ აქვს მოდერნთან, მაგრამ კავშირშია იმასთან, თუ რას წარმოადგენდა საბჭოთა კავშირში ხელოვნება მაშინ, როცა მის გარშემო მოდერნის ეპოქა მართლაც რომ თავისუფლებაში თამაშს დაემსგავსა. ნებისმიერ შემთხვევაში, უკვე დადებითი მოვლენაა, რომ მუზეუმის პირველ სართულზე თანამედროვე ფოტოგრაფიის ფესტივალის ერთი გამოფენა გაიშალა. ამ გამოფენის მთავარი ღირსებაც ეს არის, გაიშალა არა მხოლოდ ექსპოზიცია, არამედ იაპონია მთელი თავისი მრავალწახნაგოვნებით.

მართლაც ბევრი წახნაგი ჰქონია მას. ფოტოები – მეტაფორები. ფოტოები იაპონური ლექსებივით, ფოტოები – ადამიანები. ფოტოები – შავ-თეთრი იაპონია. და, რა თქმა უნდა, ფოტოები სავსე ფერით, მზით და იმ სინატიფითა და ფაფუკი ზედაპირებით, რომელიც იაპონურ ტრადიციულ კულტურას მოსავს ხოლმე. აღნიშნულ გამოფენაზე არავის დავიწყებია ისეთი სერიების ჩვენება, რომელიც მძაფრად სოციალურია, მაგრამ სოციალური თემა არ შემოსულა რომელიმე პრობლემის სტატისტიკური ანალიზის აღწერის გზით. არა. მხოლოდ ადამიანები. ადამიანები, რომლებიც სადღაც კუნძულებზე მარტონი ცხოვრობენ და ადამიანები, რომლებიც თავად ჰგვანან კუნძულებს, თავიანთი გამორჩეული ისტორიებით. ეს იყო ბოლო დროის ჩემ მიერ ნანახი გამოფენებიდან ყველაზე ემოციური, ყველაზე ინფორმაციული გამოფენა-პროექტი და მის ინფორმაციულობას არ განაპირობებდა მინაწერები კედლებზე.

თბილისის ფოტოფესტივალი გამოფენების გარდა ითვალისწინებს შეხვედრებს ფოტოხელოვანებთან, ასევე სემინარებსა და უორქშოფებს. ამ შეხვედრებზე სიარული გვიჩვენებს, რომ ეს ფესტივალი ვითარდება და ამ განვითარების ნიშანია მასში საზოგადოების ჩართულობა. უმთავრესად ახალგაზრდების, რომელთაც ფოტოგრაფია აინტერესებთ. ცხადია, რომ ეს ინტერესი უმთავრესად განაპირობა ფოტოგრაფიის მზარდმა პოპულარობამ, პოპულარობა კი იმან, რომ ფოტოგრაფია უსაზღვროდ მრავალგვარ გამოცდილებას და სურვილს იტევს. ყველაზე ლიბერალურია. ხელმისაწვდომი და ხელშესახებია ყველასთვის და ხშირად თვითგამოხატვის, საკუთარი ხედვისა და არჩევანის მისაღწევი იოლი გზაა. თუმცა, ამ გზებს და საშუალებებს მე კიდევ ბევრჯერ დავუბრუნდები. მით უფრო, რომ შემოდგომა წინ არის. კულტურული ღონისძიებებით ყველაზე უხვად დატვირთული შემოდგომა.