გერნიკა

ვასილი კანდინსკი თავის ნაშრომში „სულიერების შესახებ ხელოვნებაში“ საკმაოდ კრიტიკულად აღწერს იმ დამოკიდებულებას, რომელიც თანამედროვე ადამიანს ხელოვნების მიმართ აქვს. მისი აზრით, მიუხედავად იმისა, რომ მუზეუმების საშუალებით მოვიპოვეთ შესაძლებლობა, ერთიანად ვნახოთ კაცობრიობის მიერ შექმნილი მნიშვნელოვანი ხელოვნების ქმნილებები, ამავდროულად, შევქმენით ერთგვარი ქაოსიც, რომელშიც თავად ხელოვნების ქმნილება ვეღარ მოქმედებს დანიშნულებისამებრ. მუზეუმის და არა რომელიმე კონკრეტული ნამუშევრის ნახვა გახდა მიზანი. შედეგად, მისი მონახულების შემდეგ მნახველები ტოვებენ მუზეუმს „ისეთივე ღარიბნი ან მდიდარნი, როგორებიც მოსვლამდე იყვნენ და უმალ შთაინთქმებიან საკუთარ ინტერესებში, რომელთაც არაფერი აქვთ საერთო ხელოვნებასთან. რატომ იყვნენ ისინი აქ?“

ყველაფერი, რაც ზემოთ ითქვა, ძალიან კარგად აღწერს ჩემს საკუთარ დამოკიდებულებას მუზეუმების მიმართ. ამგვარად მაქვს შემოვლილი არაერთი მუზეუმი და რომ გეკითხათ, თუ რატომ ვიყავი იქ, გეტყოდით, რომ მუზეუმის მონახულება მნიშვნელოვანი კულტურული აქტია, რომელიც გარკვეულ ცოდნას გვაძლევს ზოგადად ადამიანის შესახებ. მაგრამ ცოდნა, რომელსაც აქ ვგულისხმობ, უფრო ტექნიკურია: ვინ რა ნაწარმოები შექმნა; რა ფერები გამოიყენა ამისთვის; რა ეპოქებად იყოფა ხელოვნების ისტორია; რა მოცულობისაა ესა თუ ის ნახატი და ა.შ. დღეს ვფიქრობ, რომ ეს ინფორმაცია მნიშვნელოვანია, მაგრამ მეორეხარისხოვანი. ამის თქმის საფუძველს კი ჩემი საკუთარი გამოცდილება მაძლევს. სულ სამჯერ მოუხდენია ხელოვნების ქმნილებას გავლენა ჩემზე და ერთ-ერთ ასეთ გამოცდილებაზე მინდა გიამბოთ. თუმცა მანამდე, ოლდოს ჰაქსლი და მისი ორი მცირე ესე: „აღქმის კარი“ და „სამოთხე და ჯოჯოხეთი“. ამ ესეებში ჰაქსლი თავის მესკალინის გამოცდილებას აღწერს და ცდილობს, ხელოვნების ქმნილებების ზემოქმედების ძალა ნარკოტიკის ზემოქმედების პერსპექტივიდან ახსნას. მისი აზრით, ნარკოტიკული საშუალება ხსნის ერთგვარ კარს, რომელიც საშუალებას გვაძლევს, გავიდეთ ამ მსოფლიოდან და გადავიდეთ „სხვა მსოფლიოში“ – ცნებებისა და კონცეფციებისგან თავისუფალ მსოფლიოში; სივრცეში, სადაც საგანი მოგვეცემა უშუალოდ, კულტურის გაშუალების გარეშე. ეს მიღმური სამყარო სულ იქ არის, არსად არ მიდის. უბრალოდ, ჩვენ არ გვაქვს საშუალება, მუდმივად შევიმეცნოთ ის. თუმცა, თუკი ცნობიერების მდგომარეობის შეცვლას შევძლებთ, იოლად მოვიპოვებთ წვდომას ინფორმაციაზე, რომელიც ხარისხობრივად აღემატება ყველაფერს, რასაც „ჩვეულებრივი“ ადამიანური აღქმა გვაწვდის. ცნობიერების შესაცვლელად კი ყველა კულტურას თავისი საშუალებები გააჩნდა და გააჩნია: ჰაშიში, ოპიუმი, პეიოტი, მარიხუანა, სოკო, ჰიპნოზი, მედიტაცია, სუნთქვითი ვარჯიშები, ცეკვა, მუსიკა, ნახატი… ვინ რითი „გადის“ – მხოლოდ გემოვნებისა და შემთხვევითობის საკითხია, მაგრამ გასვლის წადილი და მისი შესაძლებლობები რომ არსებობს, ცხადია.

ჰაქსლის აზრით, ხელოვნების ქმნილებები თავად ფლობენ ადამიანის „გაყვანის“ ძალას. ისინი შექმნეს ადამიანებმა, ვინც თავადაც გასულები იყვნენ. მაგალითად, ვან გოგი სკამს, ოთახს, მდელოს ჩვეულებრივად კი არ ხედავს და შემდეგ არაჩვეულებრივად კი არ ცდილობს მის გამოსახვას, არამედ გამოსახავს ისე, როგორადაც ხედავს სამყაროს. მაგრამ ფაქტია, რომ მე ასეთად სამყაროს არ ვხედავ. შესაბამისად, მე ცნობიერების მდგომარეობის შეცვლა მჭირდება, რათა რეალურად დავინახო ისე, როგორც ვან გოგი ხედავდა. სხვა შემთხვევაში, ვან გოგის ნახატები მხოლოდ მინიშნებებად დარჩება იმ სამყაროზე, რომელიც იქ, აღქმის კარის მიღმაა, ვინაიდან „ჩვეულებრივი“ აღქმა ხელოვნების ქმნილებას გაზომავს და ცნებებით აღწერს, ხოლო სახეცვლილი აღქმა ხელოვნების ქმნილებას კი არ შეიმეცნებს, არამედ განიცდის.

ერთხელ ზაფხულში, ყოველგვარი წინასწარი განზრახვის გარეშე, ესპანელ მეგობრებთან ერთად მადრიდში სეირნობისას, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia-ში შევედით. აღქმის კარი ოდნავ შეღებული გვქონდა და ვყოყმანობდით, ღირდა თუ არა მუზეუმში შესვლა. თუმცა მერე მაინც გადავწყვიტეთ. მე არც შესვლის მომენტი მახსოვს, არც გამოსვლის, საერთოდ შენობაც არ მახსოვს. სამაგიეროდ ძალიან კარგად მახსოვს, როგორ შევუხვიე მარცხნივ და დავინახე გერნიკა. ამ მომენტის შემდეგ ორმოცი წუთის განმავლობაში ფეხი არ მომიცვლია, მის წინ ვიდექი. შეიძლება უფრო ნაკლები დროც გავიდა, ან მეტიც. ერთი რაც მახსოვს, ჩემი მეგობრები მოვიდნენ და მითხრეს, წავიდეთო, მხოლოდ მას მერე წამოვედი.

გერნიკას პირველად არ ვუყურებდი. ნანახი მქონდა ინტერნეტშიც, ხელოვნების წიგნებშიც. ბოხუმის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკის წინ, დიდ ბეტონის კედელზეც გერნიკა დაეხატათ უნივერსიტეტის გასალამაზებლად. ერთი წლის განმავლობაში ყოველდღე რამდენჯერმე ავუვლიდი და ჩავუვლიდი ხოლმე, მაგრამ არაფერი. არანაირი განცდა, მხოლოდ აღწერა. რაციონალური. დაახლოებით ისეთივე ფუჭი, როგორიც ერთ-ერთ ამერიკულ სახელმძღვანელოში გვხვდება:

„1937 წლის 28 აპრილს გერმანულმა ავიაციამ ფრანკოს გაუმაგრა ზურგი, დაბომბა და გაანადგურა დაუცველი, მშვიდობიანი მოსახლეობით სავსე ქალაქი გერნიკა, ჩრდილოეთ ესპანეთში არსებული ბასკეთის რეგიონის დედაქალაქი. პაბლო პიკასომ, ესპანელმა, და ალბათ მისი დროის ერთ-ერთმა ყველაზე ცნობილმა მხატვარმა, უმალ დახატა „გერნიკა“, ალბათ მსოფლიოში ყველაზე ცნობილი ნახატი ომის წინააღმდეგ, რომელიც ასახავს კაცების, ქალების, ბავშვებისა და ცხოველების განსაცდელს, ტკივილსა და ტანჯვას“.

ნამდვილად. ყველაფერი, რაც ჩამოთვლილია, გვხვდება ნახატზე. მაგრამ ვფიქრობ, ასე მარტივად სულ არ არის საქმე.

პირველი, რაზეც საკმაო დრო დავხარჯე, შუქთან გამკლავება იყო. ნახატის ცენტრში ლამპაა და მის გვერდით ნათურა. თუ ჩვეულებრივი მდგომარეობიდან შევხედავთ, თითოეული ფორმა გასაგებია, მაგრამ მე რომ ვუყურებდი, ორივე ანათებდა – აკეთებდა იმას, რასაც რეალურად აკეთებს – აფრქვევდა სინათლეს. ნათურა თეთრ ფონზეა მოცემული და ეს თეთრი ფონიც იყო ძალიან კაშკაშა. ამას გარდა, მის გარშემო დახატული წვეტები ამძაფრებდა სინათლეს და საერთოდ შეუძლებელს ხდიდა მის ყურებას. პირდაპირი გაგებით თვალს მჭრიდა ფორმისა და ფერის ეს კომბინაცია. საკმაო დრო სწორედ სინათლისთვის თვალის გასწორებას დავუთმე. თვალი გამირბოდა სიბნელისკენ, მაგრამ კვლავ ვცილობდი, სწორედ ნათურისთვის მეცქირა. ცოტა ხნის შემდეგ მზერა მარჯვნივ გადავიტანე და პირველი ადამიანი დავინახე, ხელები რომ ზეცისკენ აღუმართავს. თუმცა დიდხანს მასზე არ შევჩერებულვარ. ჩემი ყურადღება თვალის კუთხიდან ნახატის ცენტრში დანახულმა უცნაურმა გამოსახულებამ მიიპყრო. ვგულისხმობ შავ-თეთრ რომბისებრ ფიგურას, რომელიც ნახატის ცენტრიდან ოდნავ მარცხნივ არის. თუმცა, რა ფიგურა – ის სულაც არ იყო ნახატი, ის იყო ნახევი ტილოზე, თითქოს, ვიღაცამ ტილო ორლესული ხმლით ჩაჩეხა. აშკარად ვხედავდი, როგორ უბერავდა ქარი ამ ნახვრეტიდან და როგორ არხევდა ნამუშევრის ოდნავ დაძენძილ კიდეებს.

ისევ მარჯვენა ადამიანს დავუბრუნდი. ხელები მაღლა აუწევია და ყვირის; მის გვერდით კიდევ ერთი პირღია ფიგურაა; მის ქვეშ კიდევ ერთი; ცენტრში ცხენია, რომელიც ჭიხვინებს; მის გვერდით ხარი, რომელიც ბღავის. ხარი უკანა ტანით წააგავს აალებულ ვულკანს; მარცხენა დაბალ კუთხეში დაცემული, ისევ პირღია ადამიანის ფიგურაა; ხარის თავთან კი თავაწეული ქალია, რომელიც ყვირის. ეს ყველაფერი მხოლოდ აღწერაა, მაგრამ ტექსტში სხვანაირად არც შემიძლია გამოვსახო ხმაური, რომელსაც გერნიკის თვალიერებისას ვისმენდი. ვდგავარ, ვუყურებ და მესმის თითოეული ფიგურის ხმა. ცხენი და ხარი – ყველაზე ხმაურიანი შინაური ცხოველებია ტილოზე, ყველაზე დასამახსოვრებელი, გაავებული ჭიხვინითა და ბღავილით. ვულკანიც შიშინებს, სასოწარკვეთილი ადამიანებიც ხმამაღლა წუხან. ამ მოთქმას და გოდებას ემატება ნათურებისა და თეთრი ფონის სიკაშკაშე და გულისრევამდე აუტანელი ხდება გერნიკის წინ დგომა. მაგრამ რაღაცნაირ სასიამოვნო განცდასაც აცოცხლებს მისი ცქერა – პერიოდულად ისევ ვბრუნდები ამ სამყაროში, გარშემო ხალხს გადავხედავ და, თითქოს, მათგანაც ველი დადასტურებას: „თქვენც გესმით, ხო, გერნიკის ხმები?“

შემდეგ, შუქისა და კივილის ამ გაუსაძლის ხმაურში, ნახატის ქვემოთა ნაწილში პატარა ისარი შევნიშნე, სრულიად მექანიკურად გავყევი თვალით და ვიპოვე ის, რისთვისაც, ვფიქრობ, ეს ნახატი შეიქმნა.

ბავშვი – ერთადერთი ფიგურა, რომელსაც პირი დამუწული აქვს. საკმარისია მის სახეს ყურადღებით დააკვირდეთ, რომ აბსოლუტურ სიჩუმეში ამოჰყოფთ თავს. წარმოიდგინეთ კონტრასტი: ხარი, ცხენი, ვულკანი, მყვირალა ფიგურები, აუტანელი ნათება… და ამ დროს სიჩუმე. მკვდარი სიჩუმე. ნახატის სათქმელი ღია პირით კი არა, დახურული პირით გადმოიცემა.

ერთბაშად, ცოცხალ ხატებად გამახსენდა ჩემ მიერ ნანახი ყველა იმ გარდაცვლილი ბავშვის სურათი, რომელიც პირდაპირ თუ ირიბად ომის მსხვერპლი გახდა. გამახსენდა, რა გულისამრევია ამ სურათების ცქერა და როგორ ძლიერად გამოხატავს ისინი ომის არა სისასტიკესა თუ ბოროტებას, არამედ სრულ უაზრობას. სწორედ ეს უაზრობა და აღწერის შეუძლებლობაა სიჩუმე. ზრდასრული ადამიანების სიკვდილზე ყოველთვის შეიძლება რამის თქმა: ღირსი იყო; ბევრს კარგად ემახსოვრება; ბევრი აქვს გაკეთებული ქვეყნისთვის; იმსახურებდა; არ იმსახურებდა… ბავშვის გარდაცვალებაზე ვერაფერს ვიტყვით. ზრდასრული ადამიანი ყოველთვის რაღაც იდენტობით არსებობს, ბავშვის იდენტობა კი თავად ყოფიერებაა. ის განისაზღვრება იმით, რომ ის არის. ის ბევრად უფრო ახლოს არის სრულ შესაძლებლობასთან, ვიდრე სინამდვილესთან. შესაბამისად, მისი სიკვდილი არა რომელიმე კონკრეტული იდენტობის თუ კონკრეტული სინამდვილის გაქრობაა, არამედ თავად ყოფიერებისა ზოგადად, მისი ყველა შესაძლო გამოვლინებით. არადა, ნებისმიერი ადამიანის გარდაცვალებაც მსგავსი აქტია, უბრალოდ ჩვენ ზრდასრულ ადამიანში უფრო მის იდენტობებს ვხედავთ – ზედაპირს, და არა იმას, რასაც ის სინამდვილეში წარმოადგენს. მის „როგორ“-ს ვხედავთ და არა მის „რა“-ს.

გერნიკა იმ დღეს არ იყო ჩვეულებრივი თქმა, რომელსაც ზოგიერთ სახელმძღვანელოსა თუ წიგნში ვხვდებით და რის მოსმენასაც მიჩვეულები ვართ: „ომი ცუდია!“; „ნუ ხოცავთ ერთმანეთს!“... გერნიკა იმ დღეს თავად არ განიკითხავდა.

ის უფრო გამოცხადება იყო – მანიფესტაცია, რომელმაც მათქმევინა ის, რაც მერეც ხშირად მომდის ხოლმე თავში: „სადღაც ძალიან შეგვეშალა ადამიანებს ისტორიის მსვლელობისას“.

ეს არის ჩემი პასუხი კანდინსკის შეკითხვაზე, თუ რატომ ვიყავი იმ დღეს მუზეუმში.

ფოტო: Georg Goebel—Picture Alliance/Getty Images