იმედი და უიმედობა | მაია ბარქაია, ვახუშტი მენაბდე
“ნელ ცეცხლზე უნდა ვიწვოდეთ, ნელ ცეცხლზე უნდა ვიბრძოდეთ”
დისკუსია იმის შესახებ, თუ როგორ მივაღწიოთ პოლიტიკურ ორგანიზებას მაშინ, როდესაც ხელი დაგვრია უიმედობამ. როცა წინააღმდეგობაში ჩართულ ადამიანებსაც და მთელ პოლიტიკურ პროცესსაც გამოფიტვა მსჭვალავს.
მომხსენებლები: მაია ბარქაია, ვახუშტი მენაბდე – “მოძრაობა სოციალური დემოკრატიისთვის” დამფუძნებლები.
ჩაწერილია კაფე “ეარში”, 2025 წლის 24 ოქტომბერს.
...
მაია ბარქაია: 2024 წლის 28 ნოემბრიდან მოყოლებული, ანუ მთელი იმ დროის განმავლობაში, რაც ასეთ აქტიურ ფაზაშია პროტესტი, ერთმანეთს გამუდმებით ანაცვლებდა ჯერ მეტ-ნაკლები იმედის და მერე იმედგაცრუების ტალღა. ამ მონაცვლეობას ხელს უწყობდა თარიღების დათქმაც – იმედი გეძლეოდა, რომ გარკვეულ დღეს ყველაფერი ერთბაშად შეიცვლებოდა, შემდეგ კი ისევ ისადგურებდა ტოტალური იმედგაცრუება.
ბევრი ავტორი შეავსებდა ჩვენს დისკუსიას, ფროიდისა და კირკეგორის ჩათვლით, მაგრამ დღეს, ამ ავტორების ნააზრევზე მეტად, ჩვენი, როგორც პროტესტის მონაწილეთა თვითგამორკვევის ამბავზე ვისაუბრებთ.
შარშან ნოემბერში, როცა დავინახეთ, რომ არჩევნების შემდეგ, ძალიან ცოტანი ვიდექით გარეთ, დავინტერესდით, რამდენად კავშირშია ერთმანეთთან იმედი და მოქმედება. იმისთვის, რომ იმოქმედო, რამდენად გჭირდება, გქონდეს რაღაცის იმედი.
იმედი იყიდება. დიახ, შეიძლება უხეში შეფასებაა, მაგრამ პოლიტიკურად იმედი მომგებიანია. ბევრი სოციალური მოძრაობა, 1960-იანი წლებიდან დღემდე და ხშირად დასავლეთის კონტექსტში, სწორედ იმედის მობილიზების მნიშვნელოვან როლს უსვამს ხაზს.
ამიტომ დავსვათ კითხვა – უნდა დავდოთ თუ არა ფსონი სწორედ იმედზე? თუ არის რაღაც სხვა კითხვა, რაც უფრო მეტად გვადარდებს? ჩვენთვის ეს კითხვაა – როგორ მოვიკრიბოთ ძალა და გავაგრძელოთ მოქმედება, დემობილიზაციის პასიური მდგომარეობიდან ამოსასვლელად?
ვახუშტი მენაბდე: ამ კითხვასთან კავშირში გაგვახსენდა სწორედ დიდგორის ბრძოლა, როგორც კაცობრიობის ისტორიაში უამრავი ისეთი შემთხვევის მაგალითი, როდესაც ადამიანები, ხალხები, ჯგუფები შეგნებულად ჩართულან ისეთ პროცესებში, რომლებშიც გადარჩენის შანსი არ ჰქონდათ.
მაია: ან გამარჯვების შანსი არ ჰქონდათ.
ვახუშტი: ან, მეტიც, თვითონვე გააკეთეს ყველაფერი იმისთვის, რომ გადარჩენის შანსი აღარ ჰქონოდათ. მაგრამ ამის გამო მოქმედებაზე უარი არ უთქვამთ. დავით აღმაშენებლმა ასე მიმართა დიდგორის წინ ჯარს:
“ეჰა, მეომარნო ქრისტესანო, თუ ღვთის სჯულის დასაცავად თავდადებით ვიბრძოლებთ, არათუ ეშმაკის ურიცხვ მიმდევართა, არამედ თვით ეშმაკებსაც ადვილად დავამარცხებთ.
და ერთ რამეს გირჩევთ, რაც თქვენი პატიოსნებისა და სარგებლიანობისთვის კარგი იქნება. ჩვენ, ყველამ, ხელების ცისკენ აღპყრობით, ძლიერ ღმერთს აღთქმა მივცეთ, რომ მისი სიყვარულისთვის ამ ბრძოლის ველზე დავიხოცებით და არ გავიქცევით. და რათა არ შეგვეძლოს გაქცევა, კიდეც რომ მოვინდომოთ, ამ ხეობის შესასვლელი, რომლითაც შემოვსულვართ, ხეთა ხშირი ხორგებით შევკრათ. და მტერს, როცა მოგვიახლოვდება ჩვენზე იერიშის მოსატანად, მტკიცე გულით, დაუნდობლად შევხვდეთ”.
ჩემთვის ამ ტექსტში მნიშვნელოვანი არის ის, რომ დავით აღმაშენებელი უშვებს იმას, რომ შეიძლება გაიმარჯვონ, ოღონდ ეს გამარჯვება მათი ძალისხმევის შედეგი კი არ იქნება, არამედ იქნება ღმერთის წყალობა იმიტომ, რომ ღმერთის სახელით იბრძვიან; იმიტომ, რომ არაფერი, რაც მათ გარშემო ხდება, არ მოასწავებს იმაზე, რომ ქართულ არმიას შეუძლია მტრის კოალიციური ჯარის დამარცხება.
მაია: ანუ დავით აღმაშენებელი აუცილებელი გამარჯვების შემართებით არ გადის საბრძოლველად. შეიძლება, უფრო მეტად უშვებს სხვა აზრს, რომ დაიხოცებიან. მაგრამ ჯარს მაინც მოუწოდებს, იბრძოლონ, მარცხის მოლოდინის მიუხედავად; იბრძოლონ იმისთვის, რაც იმ ეპოქისთვის ყველაზე დიდია – რჯულის დასაცავად. ჩვენს ეპოქაში ასეთივე დიადი სიმართლე, რაც დასაცავი გაქვს, შეიძლება იყოს სამართლიანობა.
აქედან გამოდის: როდესაც იბრძვი, იბრძვი არა იმიტომ, რომ აუცილებლად გაიმარჯვებ, როგორც ოპტიმისტების შემთხვევაშია, რომელთაც სწამთ, რომ ყველაფერი კარგად დასრულდება და ეს აძლევთ ძალას. ან როგორც პესიმისტების შემთხვევაშია, რომლებსაც მოლოდინი აქვთ, რომ ყველაფერი ცუდად დასრულდება (ამ შემთხვევაში, ოპტიმიზმიცა და პესიმიზმიც, ორივე ფატალისტურია); არამედ იბრძვი იმიტომ, რომ მათ მიღმა არის რაღაც, რაც გაძლევს ძალას. როცა დამოუკიდებლად იმისგან, რაღაც კარგად დასრულდება თუ ცუდად, უშვებ ორივეს, ორივესთვის მზად ხარ და ამ მზაობით იწყებ მოქმედებას. რადგან მოწოდებული ხარ ამ დიდი იდეისთვის, სიმართლისთვის. ანუ სამართლიანობისთვის მოქმედებ და არა – გამარჯვების იმედით, მით უმეტეს, სხვისი დამარცხების იმედით. და ეს სამართლიანობაა მოქმედების წყარო და არა მისი შედეგი.
ვახუშტი: იბრძვი იმიტომ, რომ არ გასვენებს შენი სიმართლე, რომ შეეგუო შენი წარმოდგენით უსამართლობას. მაგრამ დავით აღმაშენებლის მიმართვაში ჩემთვის არის მისი რწმენა, რომ ღმერთი გაამარჯვებინებთ. და რაც იმ ეპოქისთვის არის ღმერთი, ჩვენი ეპოქისთვის არის შემთხვევითობა, რადგან არავითარი კონტროლი არა გაქვს ფაქტორებზე, რომელთა ერთობლიობასაც გამარჯვება მოაქვს.
ახლა ვიფიქრე, რომ როცა ხალხი ლიდერის აუცილებლობაზე ლაპარაკობს, შესაძლოა აყოლილია ილუზიას, რომ თვითონ არა, მაგრამ აი, იმ ვიღაც ლიდერს ექნება მოვლენათა კონტროლის უნარი და ეს იქნებვა წარმატების გარანტია.
მაია: შეიძლება ადამიანი ლიდერში მართლაც ხედავდეს იმედს, რომ ახლა, როდესაც ასე ბუნდოვანია აწმყოც და მომავალიც, იქნებ, ლიდერია ის, ვინც მომავლის რისკებისგან დამაზღვევს.
თუმცა, იმედშიც განსხვავებებია. არის უსაფუძვლო იმედი, როცა გჯერა, რომ ყველაფერი კარგად იქნება. ასეთ იმედს ხშირად ადარებენ რწმენას უკეთეს მომავალზე, როგორც ფატალისტური ოპტიმიზმის შემთხვევაშია;
და მეორე ცნებაა იმედის რადიკალურობა.
ერთი ასეთი ავტორია, რომელიც 2006 წელს საუბრობდა რადიკალურ იმედზე და მის ასახსნელად ამერიკელი ინდიელების რეზერვაციებში შერეკვის მაგალითს იშველიებდა. მან აღწერა მე-19 საუკუნის ბოლო პერიოდი – ინდიელთათვის ძალზედ რთული დრო, როცა თეთრკანიანებიც უტევდნენ და ტომებს შორის დაპირისპირებაც პიკს აღწევდა. ავტორი წერდა ერთ მომთაბარეთა და მონადირეთა ტომზე, რომელიც თეთრების მიერ მოწყობილ რეზერვაციაში მოხვდა. და დაუდგათ მომენტი, როცა მთელი სამყარო თავზე დაემსხვრათ იმიტომ, რომ ამ მომთაბარე და მონადირე ხალხს ტერიტორია შემოესაზღვრათ, თავისუფლება წაერთვათ. ცნებები, რომლებსაც ღირებულებას ანიჭებდნენ, რომელთა გამოც ცხოვრობდნენ, ხელიდან გამოეცალათ. მაგალითად, მოულოდნელად, მნიშვნელობა დაკარგა სიმამაცემ. იმ გაგებით მამაცნი ვეღარ იქნებოდნენ, რა გაგებითაც მანამდე იყვნენ. მანამდე “მამაცი” გულისხმობდა კარგ მხედრულ უნარებსაც, რადგან მხედრობა სჭირდებოდათ მტრის დასამარცხებლად. ახლა კი, ცხენი ჰყავდათ, მაგრამ შემოსაზღვრულ ტერიტორიაზე ცხენის ყოლასაც აღარ ჰქონდა აზრი ძველი გაგებით.
სწორედ ამ დროს გამოავლინა ტომის ბელადმა ის, რასაც ავტორი რადიკალურ იმედს უწოდებს – მან თქვა: სამყარო, რომელშიც ვცხოვრობდით, აღარ არსებობს. წესრიგი, რომელშიც ჩვენ ვართ, კოსმეტიკური შეკეთებით არ გამთელდება. ამიტომ მისი შეკეთება არც ღირს. ვაღიაროთ, რომ ის მოკვდა.
ამის ნიშნად, ბელადმა თავისი ჯოხი დამარხა. ამ სიმბოლური აქტით მან თქვა: თუ მანამდე სიმამაცე იყო მტრის დამარცხება, სიმამაცეს ახლა სულ სხვა მნიშვნელობა გაუჩნდა. ჩვენ ახლა ისეთი სამყარო უნდა წარმოვისახოთ, რომლის დანახვის შესაძლებლობა არ გვაქვს იმიტომ, რომ არ ვიცით, ის მომავალი როგორია. ცნებებიც არ გვაქვს მის დასანახად, მას ჩვენი გონებით ვერ წარმოვისახავთ. რაც წინ გველის, ის სრულიად სხვა წესრიგია. ეს ნიშნავს მოქმედებას ისეთ პირობებში, როდესაც მომავალი სრულიად ბუნდოვანია.
ამ დროს რითიც იწყებს ადამიანი მოქმედებას, რადიკალური იმედია – იცის, რომ წარსული მოკვდა, ამავე დროს, არც მომავლის იმედი აქვს, მაგრამ, უსაფუძვლო რწმენის მდგომარეობაში ყოფნისგან განსხვავებით, როცა ფიქრობს, რომ მაინც ეშველება, რეალურად მებრძოლი იმედის დროს ადამიანი ავლენს შრომისთვის მზაობის უნარს. თუ სამართლიანობაა მისი მიზანი, ამ სამართლიანობისთვის მოქმედებს და შრომობს და ამ შრომაში შეიძლება მერე ამოიზარდოს კიდეც იმედი.
ზოგიერთი ავტორი ამ მებრძოლი იმედითაც არ კმაყოფილდება და შემოაქვს პოლიტიკური მელანქოლიის ცნება. ანუ საუბრობენ იმაზე, რომ ამ ცუდ დროებაში, ამ თითქმის ბოლო ჟამის დროებაში, ძალიან ბუნებრივია, იყო ცუდად. შეიძლება ლოგინიდან ადგომაც არ შეგეძლოს ადამიანს. თან პოლიტიკური კლასი ხომ მუდმივად ცდილობს, დაგვანახოს, რომ ჩვენი ცუდად ყოფნა ინდივიდუალური პათოლოგიაა. და, ისედაც, იქ, სადაც მელანქოლიაა, პოლიტიკის ადგილი არც რჩება. ვახუშტიც ხაზგასმით ამბობს ხოლმე, რომ მშრომელი კლასი, ზოგადად, არის უიმედოთა კლასი – ჩაგრულ ადამიანთა ერთობა, რომლისგანაც პოლიტიკა განდევნილია. ოღონდ არა იმიტომ, რომ მისი ცუდად ყოფნა არ არის პოლიტიკით განპირობებული, არამედ იმიტომ, რომ მელანქოლიაშია.
თუმცა, საჭიროა, გავიაზროთ, რომ ჩვენი ცუდად ყოფნა მთელი ჩვენი საზოგადოების საერთო ნიშანია და არა ინდივიდუალური მდგომარეობა. შენსავით უჭირს სხვებსაც. ჩვენ რაც დაგვემართა, გამოწვეულია საერთო კონტექსტით, რაშიც ყველანი ვართ.
ამ საერთოობის პოვნით იწყება ჩვეულებრივი მელანქოლიის პოლიტიკურ მელანქოლიად გარდაქმნა. მე თუ შენზე ადრე მივხვდები, რომ ინდივიდუალურ კი არა, კოლექტიურ პათოლოგიაში ვცხოვრობთ, უნდა გითხრა: შენ რომ მელანქოლიას შეუპყრიხარ, მხოლოდ შენი არაა. მეორე: შეიძლება ეს შენი მდგომარეობა აუცილებელი წინაპირობაა იმისა, რომ შევძლოთ და სიკვდილს ჩავხედოთ თვალებში, აღვიქვათ რეალობის სიმძიმე და მერე სწორედ ეს გახდეს ბიძგი და წყარო საერთო მოძრაობის დასაწყებად.
ცალკეული ავტორები ამიტომ უპირისპირდებიან ცრუ იმედს, სხვა სიტყვებით – ილუზიას, რომლის მიხედვითაც ყველაფერი კარგად იქნება. ასეთი იმედი პოლიტიკური მარკეტინგია – თუნდაც ობამას მაგალითზე ვთქვათ და, ზოგადად, ნაწილობრივ, კარგადაც მუშაობს ხოლმე, მაგრამ მუშაობს მხოლოდ გარკვეულ მომენტებში და არის ძალიან მოკლევადიანი. ის მოქმედების ძრავი ხდება მხოლოდ ფორსმაჟორულ სიტუაციაში, ვთქვათ, კონკრეტულ დღეს, როცა ერთჯერადად გჭირდება ხალხის მობილიზება და გაიმარჯვებ კიდეც იმ ერთხელ. თორემ, სხვა მხრივ, დაგ მაკადამით დაწყებული, ყველა, ვინც სოციალური მოძრაობებისა და ხალხთა მობილიზების გამოცდილებების თეორეტიზებას ცდილობს და, მათ შორის, ისინიც კი, ვინც იმედის ღირებულებაზე წერს, აღიარებს, რომ თუ იმ ერთხელ ამოქმედებისას იმედს წარმატება არ მოაქვს, გრძელვადიან პერსპექტივაში, ფრუსტრაცია, გადაწვა, დეპრესია მოსდევს.
ამით შეგვიძლია ერთმანეთისგან გავმიჯნოთ იმედის ნაირსახეობები და ისიც დავინახოთ, თუ მათ ფონზე რით გამოირჩევა პოლიტიკური მელანქოლია. მელანქოლია პოლიტიკური ხდება, თუ ამ მდგომარეობაში კატასტროფის დანახვას შევწყვეტთ და თუ მას მოქმედების ბიძგად ვაქცევთ.
ერთი ასეთი მოსაზრებაცაა პოლიტიკური მელანქოლიის შესახებ: სამართლიანობისთვის ბრძოლაში მოლოდინებით ცეცხლის შენთება არაფერში გვჭირდება (როგორც ნავთის შენთება ცეცხლის უკეთ ასაგიზგიზებლად). რეალური გრძელვადიანი ბრძოლისთვის გვჭირდება ნელი წვა, ანუ ნელ ცეცხლზე უნდა ვიწვოდეთ, ნელ ცეცხლზე უნდა ვიბრძოდეთ.
ვახუშტი: სიტყვა “გრძელვადიანს” მოვეჭიდები, რადგან ესეც აუცილებლად უნდა დავინახოთ – პოლიტიკურ ბრძოლას სჭირდება გრძელვადიანობა, რუტინა და ამ რუტინაში არსებულ მარცხებთან შეგუება. რატომ – მარცხებთან? იმიტომ, რომ თუ ბრძოლის რუტინა არსებობს, ესე იგი, პროცესში მარცხდები კიდეც – აბა, თუ არ მარცხდები, რუტინა რატომღაა, გაიმარჯვე და დაამთავრე, არა? ეს პარადოქსული მომენტი, რომ ერთი მხრივ, ნამდვილი პოლიტიკის წარმოებისთვის, დემოკრატიისთვის გჭირდება მდგრადობა და, მეორე მხრივ, რომ ამ მდგრადობაში წარუმატებლობის ეტაპებიც შედის, დასანახი და მოსანიშნია წინააღმდეგობაში ყოფნისას.
ბევრს აფერხებს ეს. ვინც მარცხის შემადგენელს მოცემულობად არ იღებს, იმდენად დამარცხების პერსპექტივას არ უპირისპირდება, რამდენადაც აზრს, რომ შეიძლება მუდმივად მარცხდებოდეს; პერსპექტივას იმისა, რომ წინააღმდეგობაში ყოფნისას მარცხიდან მარცხამდე იბრძვი, მაგრამ მარცხიდან მარცხამდე თუ არ იბრძვი, ვერც ბრძოლის რუტინას ინარჩუნებ.
ეს აზრი მინდა, რომ 4 ოქტომბერს დავუკავშიროთ. მესმოდა ხალხისგან, კარგი, დავმარცხდეთ, მაგრამ ხომ მეცოდინება მაინც, რომ ვცადე ყველაფერი, არ გამოვიდა, დავმარცხდი და ახლა წავალ სახლში, აბა, როდემდე ვიდგე, როდემდე გავძლო ამ რუტინაში, რომელიც მე თვითონაც არ ვიცი, საით წამიყვანს.
4 ოქტომბრის ერთ-ერთი საყრდენი, რის გამოც ეს თარიღი მუშაობდა, იყო სწორედ ამ ერთჯერადი დამარცხების დაშვება. სამაგიეროდ, მებრძოლი იტანჯება მაშინ, როცა ეუბნები, რომ არა, ერთი მარცხით ვერ დასრულდება, კიდევ ბევრ მარცხი გექნება. ჩემი ტანჯვა არასოდეს დასრულდება, ეგ არის, რაც მათრთოლებს, როგორც კირკეგორი იტყოდა.
მაია: კიდევ ერთი რამ შეგვიძლია მოკლე და გრძელვადიანობის კონტექსტში განვიხილოთ. ვთქვათ, გავიაზრეთ, რომ ყველაფერი ცუდად არის. როგორ ვუმკლავდებით ამ ცუდად ყოფნას?
ამ კითხვას, მოგვიწევს, ვუპასუხოთ, რადგან ჩვენ, როგორც საზოგადოებამ, რაღაც ძალიან მნიშვნელოვანი დავკარგეთ – ჩვენ ყველამ დავკარგეთ პოლიტიკა, დავკარგეთ დემოკრატია და ახლა ამ დანაკარგს (lost object-ს რასაც ეძახიან) ვგლოვობთ.
ფროიდს რომ მივყვეთ, ამ დროს მელანქოლიაში გადავარდნა არაჯანსაღია, რადგან მელანქოლიაში უმოქმედო ხდები, ამიტომ იქ არ უნდა დარჩე, - ამბობს ფროიდი, - უფრო ჯანსაღი იქნება, როდესაც რაღაცას დაკარგავ, იგლოვებ და ამით დაასრულებ, გადახვალ სხვა რამეზე, ჩანაცვლებ ობიექტს. ფროიდი თავის მნიშვნელოვან ესეში “გლოვა და მელანქოლია” ამ ორს ერთმანეთისგან ასე ანსხვავებს.
ჩვენს საზოგადოებაში, მგონია, რომ რაღაცის დაკარგვისას სამ მიდგომას მაინც ვავლენთ.
დავკარგეთ დემოკრატია, ხო? როგორ ვრეაგირებთ?
შეიძლება, გარკვეული ხნის შემდეგ, ვთქვათ, რომ დიახ, დავკარგეთ, მაგრამ ვეღარაფერს შევცვლით. გამოვიგლოვებთ დანაკარგს და რაღაც სხვაზე გადავერთვებით – სხვა ქვეყანაში გადავალთ, სხვა საქმეს მივხედავთ – Lost Object-ს გამოცვლით.
მაგრამ, შეიძლება არ გამოცვალოთ და გავაგრძელოთ გლოვა.
და ამ გლოვაში, თავისთავად, ვიწყებთ ჩვენივე საზოგადოების დამუნათებას, საკუთარი თავის დადანაშაულებას – თვითგვემას.
ვახუშტი: “კარტოფილზე გაიყიდნენ”...
მაია: მელანქოლიის შემთხვევაში კი – თუ მას პოლიტიკურ მელანქოლიად ვაქცევთ – სულ სხვა პროცესს ვიწყებთ. ერთი მხრივ, ამ დროს უარს ვამბობთ დანაკარგის გამოგლოვებასა და მის დავიწყებაზე. უარს ვამბობთ, ქვეთავის დახურვაზე, ჩვენს შემთხვევაში – დემოკრატიის დავიწყებაზე. და კიდევ ერთი ნიუანსური, მაგრამ მნიშვნელოვანი მახასიათებელი: თუ ჩვეულებრივ მელანქოლიაში, როცა ვგლოვობთ, ნოსტალგიას განვიცდით იმის მიმართ, რაც დავკარგეთ, პოლიტიკური მელანქოლიის შემთხვევაში, ვგლოვობთ და ვნატრობთ იმას, რაც არასოდეს გვქონია. ვიწყებთ ბრძოლას იმის დასაბრუნებლად, რაც ჩვენი არ ყოფილა.
ჩვენი ინტერპრეტაციით, სწორედ ასეთი დანაკარგია დემოკრატია. ვგლოვობთ, რადგან დავკარგეთ, მაგრამ თან ისეთი დემოკრატია, როგორისთვისაც ვიბრძვით უკვე 30 წელია, არც არასდროს გვქონია.
სწორედ აქ შემოდის გრძელვადიანობა, როგორც მოცემულობა; შემოდის რუტინა და რიტუალი. თუ უარს ამბობ დემოკრატიის ქვეთავის დახურვასა და დავიწყებაზე (closure), გამოდის რუტინულად იბრძვი მის მოსაპოვებლად და თან კვლავაც გლოვობ მას, როგორც დანაკარგს. როცა ასე იქცევი, სწორედ მაშინ გარდაქმნი მელანქოლიას ძალად; სწორედ მაშინ ანიჭებ მას პოლიტიკურ მახასიათებელს – ესკაპიზმს კი არ მიმართავ, კვლავაც მისით მოცული ხარ და თან ბრძოლას იწყებ.
და რა გახსენებს იმას, რომ მისით ხარ მოცული? ცხადია, წარსული მარცხები. ვახუშტიმ როგორც თქვა, წარსული მარცხები და ისტორიის გამოცდილება მნიშვნელვანია იმისთვის, რომ ბრძოლაში დარჩე. მნიშვნელოვანია, გქონდეს ეს მახსოვრობა, რომ ამდენნაირი მარცხი გამოგიცდია. და ეს რიტუალები, ყოველდღიური პოლიტიკური ქმედებებებია ის, რაც არ გაძლევს გამოგლოვების და სხვა რამეზე გადართვის შესაძლებლობას. ეს ყოველდღიური რუტინული რიტუალები გჭირდება, რომ აცოცხლო მეხსიერება, რომ შენ რაღაც ძვირფასი დაკარგე და მას გლოვობ და მისთვის იღწვი.
ვახუშტი: ხოლო იმას, რომ გლოვის ობიექტია ძვირფასი, განაპირობებს არა მხოლოდ თვითონ ამ ობიექტის თვისებები, არამედ ძალისხმევა, რომელიც მის დასაბრუნებლად მთელი ამ დროის განმავლობაში გაიღე. თან – არა მარტო შენ, ინდივიდუალურად, ვახუშტიმ, მაიამ თუ სოფომ, არამედ ყველამ, ვინც ამ ბრძოლის ტრადიციას წარმოვადგენთ; ყველამ, ვინც ამ ჯაჭვში ერთიანდება, რომელიც შეიძლება საუკუნეების განმავლობაში მოდის და შენც თავს მათ ბრძოლას მიაკუთვნებ. ერთმანეთს აგრძელებთ იმ რაღაცის მოსაპოვებლად ბრძოლაში, რაც არასდროს გქონიათ. ეს ჯაჭვი, ძალისხმევა და ძალისხმევის განმეორეობადობა აქცევს ძვირფასად გლოვის ობიექტს.
მით უფრო, რომ ბოლომდე ხომ არასდროს იცი, რისთვის იბრძვი. ისე, როგორც შეუძლებელი იყო, იმ კონკრეტულ სოციალურ ფორმაციაში გაზრდილ ადამიანებს ნათლად წაროედგინათ, რა არის კომუნიზმი, ჩვენც, კონკრეტული ტიპის დემოკრატიაში ან არადემოკრატიაში გამოწვრთნილ ადამიანებს, არ შეგვიძლია, წარმოვიდგინოთ რეალური დემოკრატია. ამიტომ არ არსებობს პროექტი. ამიტომ პოლიტიკურ მელანქოლიაში მყოფს არ შეუძლია, დაპირება გასცეს, როგორი იქნება ის რეალობა, რისთვისაც იბრძვის, სამაგიეროდ, მან იცის, რომ რის წინააღმდეგაც იბრძვის, უსამართლობაა.
მაია: ხშირად ამის გასააზრებლად ქრისტიანულ მაგალითებსაც იშველიებენ, აბრაამს მაგალითად – როგორც ის მიჰყვება ხმას, სამართლიანობის იდეალია ეგ ხმა ჩვენთვის. ვტოვებთ ყველაფერ ძვირფასს და ამ ხმას მივყვებით. არც აბრაამმა იცის, წინ რა ელოდება, ან მიაღწევს თუ არა საერთოდ აღთქმულ მიწას (სამართლიანობას), მაგრამ აგრძელებ სვლას.
ვახუშტი: აბრაამს უკავშირდება ბიბლიური ეპიზოდის ერთი ძალიან საინტერესო ინტერპრეტაციაც. აბრაამი ღმერთს მსხვერპლად სწირავს იმას, ვინც ყველაზე მეტად უყვარს, ვისაც ნატრობდა დიდხანს – საკუთარ ვაჟს. ისააკს თმობს ღმერთისთვის, ვის მიმართაც აბსოლუტური პასუხისმგებლობით არის თვითონ გამსჭვალული.
მაგრამ ეს მსხვერპლშეწირვა რომ შეძლოს აბრაამმა; რომ გაწიროს ის, ვის მიმართაც აბსოლუტური სიყვარულით ხარ განსაზღვრული, ის აბსოლუტურად უნდა შეიძულო კიდეც იმიტომ, რომ სხვანაირად ვერ გაიმეტებ მოსაკლავად.
აი, ამ პარადოქსში, რომელიც თან აბსოლუტურ სიყვარულს მოითხოვს შენგან და თან აბსოლუტურ სიძულვილს, ყალიბდება პოლიტიკური ეთიკა იმის მიმართ, ვის მიმართაც შენ ხარ პასუხისმგებელი.
ჩემთვის ძალიან საინტერესო არის აქედან გამომდინარე ინტერპრეტაცია. ისეთი პასუხისმგებლობა, როგორიც აბრაამს აქვს იაჰვეს მიმართ, თანამედროვე ადამიანს აქვს პოლიტიკური საზოგადოების მიმართ, ანუ ერთობის მიმართ, რომლის ნაწილიცაა.
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თუ გსურს, პასუხისმგებლიანი იყო პოლიტიკური ერთობის მიმართ, გიწევს, უარი თქვა ყველაფერ იმაზე, რაც შენთვის ძვირფასია იმიტომ, რომ როგორც იაჰვემ მიანიჭა დიდი ხნის ნანატრი შვილი აბრაამს, ისე განიჭებს საზოგადოება შენც პოლიტიკურ სუბიექტობას, ანუ იმას, რისგანაც მოქალაქე და, შესაბამისად, პოლიტიკის სუბიექტი ხდები.
როგორც აბრაამს ისააკის არსებობა აძლევს შესაძლებლობას, რომ იქცეს აბრაამიანული მოდგმის მამამთავრად იმიტომ, რომ თუ შვილი არ ეყოლება, მამამთავარი ვერ იქნება, შენც ასევე გჭირდება სახელმწიფო იმისთვის, რომ იყო პოლიტიკური სუბიექტი, იყო რაღაც, რასაც სახელი ერქმევა. როგორც დელიოზთან და გუატართანაა, სახელის მქონე სუბიექტად რომ ჩამოყალიბდე, გჭირდება იყო პოლიტიკური ერთობის წევრი და მის მიმართ გქონდეს აბსოლუტური ვალდებულებები.
დელიოზის და გუატარის ერთი ცნობილი ციტატაა: სიყვარული არისო ვარჯიში დეპერსონალიზაციაში. ამ აზრში, დიდწილად, არ გულისხმობენ რომანტიკულ სიყვარულს, არამედ უფრო – სამოქალაქო სიყვარულს, რაც ნიშნავს იმას, რომ სუბიექტი სახელად მხოლოდ მაშინ იქცევა, თუ გააცნობიერებს იმას, რომ ის მოქმედებს საზოგადოებაში, რომელსაც არ გააჩნია არც რაიმე სტრუქტურა, არც რაიმე მიზიდულობის ცენტრი; და შენც თან ხარ ამ საზოგადოების წევრი, მაგრამ თან ინარჩუნებ ინდივიდუალობას. სიყვარულის მეტაფორაც ამას გვაუწყებს. სიყვარული, სინამდვილეში, ნიშნავს, რომ თან იყო რაღაცაში, ვიღაცაში ან ვიღაცებში ჩავარდნილი, მაგრამ თან ინარჩუნებდე საკუთარ თავს და საკუთარ სუბიექტურობას. და როცა პოლიტიკურ მიმართებაში გადმოვიტანთ ამ აზრს, გამოვა, რომ თან ხარ საზოგადოების ნაწილი, მაგრამ თან საზოგადოებაც არის შენი ნაწილი და მხოლოდ ამ პარადოქსულ დეპერსონალიზაციაში არის შესაძლებელი, მოიპოვო საკუთარი თავიც და მოიპოვო ისიც, რისთვისაც იბრძვი.
მესმის, რომ შესაძლოა მსჯელობის ამ ნაწილში იმედზე დაფიქრება არ არის გადამწყვეტი, მაგრამ მაიას მინდა გამოვეპასუხო იმედსა და რწმენას შორის განსხვავებაზე.
იმედი არის მოლოდინი იმისა, რაც შესაძლებელია, და რწმენა არის მოლოდინი იმისა, რაც შეუძლებელია. სხვანაირად რომ ვთქვა, იმედი არის მოქმედება იმისკენ, რაც შესაძლებელია და რწმენა არის მოქმედება იმისკენ, რაც შეუძლებელია.
იმედის დროს იბრძვი იმისთვის, რისი შანსიც არის და რწმენის დროს იბრძვი იმისთვის, რა პასუხისმგებლობაც გაკისრია და ამ აზრით შეიძლება ვთქვათ, რომ, სინამდვილეში, იმედი კი არ გჭირდება, გჭირდება რწმენა იმისა, რომ უსამართლობას უნდა აღუდგე; და არა იმედი, რომ რაღაც პატარა სამართლიანობას აღვადგენ აქ; რაღაც პატარა გამარჯვებას მივაღწევ იქ – პატარა დონეზე.
მგონი მივადექით ჩვენ მთავარ განსხვავებას. პანდორას ყუთი რომ გაიხსნა, ხო გახსოვთ, რომ ყველა ბოროტება და უბედურება ამოვიდა ამ ყუთიდან, მაგრამ ერთადერთი რაღაც დარჩა შიგნით და ის გახსოვთ რა იყო? იმედი.
მაია: ამის ერთი ინტერპრეტაცია შეიძლება ის იყოს, რომ იმედიც ერთ-ერთი ბოროტება იყო.
ვახუშტი: მეორე ინტერპრეტაცია არის ის, რომ სამყაროში ყველაფერია იმედის გარდა, ანუ იმედი კარგია, მაგრამ ყუთი დაიხურა და ამ სამყაროში ვერ ამოვიდა იმედი. ანუ სინამდვილეში იმედი არ გვაქვს. მე ორივე ინტერპრეტაცია მაწყობს.
კითხვა დარბაზიდან: რაკი პანდორა ახსენეთ, არსებობს გამოთქმა, რომელიც არ მარტო ქართულ ენაშია: იმედი კვდება ბოლოს. ანუ ადამიანი კვდება მაშინ, როცა ბოლო იმედიც მოკვდება. რას ფიქრობთ ამ კონცეფციაზე?
ვახუშტი: ამბობენ, რომ მოქმედების და წინააღმდეგობის სტიმული შეიძლება იყოს იმედი, რომელიც ბოლოს კვდება, მაგრამ რა ხდება მაშინ, როცა ისიც კვდება? რატომ აგრძელებენ ადამიანები ბრძოლას მაშინაც კი, როდესაც გამარჯვების იმედი მკვდარია?
სწორედ აქ იჩენს თავს პოლიტიკური რევოლუციის მთავარი პრობლემა.
ეს პრობლემა იმედისთვის იმაზე დიდი ფუნქციის მინიჭებაა, ვიდრე მას რეალურად აქვს. რუტინა მიუთითებს რაღაცაზე, რასაც თავს ვერ ვანებებთ და კიდევ და კიდევ ვიმეორებთ მოქმედებებს მის მოსაპოვებლად მიუხედავად ჩვენი წინანდელი მარცხებისა. ეს რაღაც სამართლიანობის დამკვიდრებაა. ეს რაღაც არის ჩაგვრის, უთანასწორობის, ადამიანების ტანჯვის მოსპობა. ამ მიზნებისთვის ბრძოლის მოტივაცია მხოლოდ ის ვერ იქნება, რომ წარმატებას იმედიანად ვუყურებთ. ამ გზაზე იმედები იხოცებიან, ამიტომ მგონია, რომ სწორედ ის, რაც იმედის სიკვდილის შემდეგ ხდის რუტინას შესაძლებელს, არის ბრძოლის ნამდვილი მოტივაცია. რაც მის მერე გაგრძელებინებს ბრძოლას, ეგ არის ნამდვილი მოტივატორი. და შენ გაიძულებს ბრძოლის გაგრძელებას უსამართლობის განცდა. ან, პირიქით, სამართლიანობის განცდა.
კომენტარი დარბაზიდან: ჩემი აზრით, ამას ახლავს იმედიც, მინიმუმ იმის იმედი, რომ ეს ბრძოლა გიღირს; რომ ამ ბრძოლაში ყოფნა მნიშვნელოვანია. არ არის ეს, მაინც და მაინც, გამარჯვების იმედად ბრძოლა, მაგრამ ბრძოლის გაგრძელება, ჩემი აზრით, მოიცავს იმედს და ხედვას, რომ ეს ბრძოლა ღირს.
მაია: ხშირად, უიმედობაში არ მოგვწონს ხოლმე ის, რომ გვგონია, ის დანებებას ნიშნავს. იმედი თუ მოკვდა, გამოდის, შენ მანამდე დანებდი და შენც კვდები, როცა უმოქმედოდ რჩები. ახლა, ამ დისკუსიით, ამ ხედვის შემობრუნებას ვცდილობთ: უამრავ ისტორიულ მაგალითში ჩანს, რომ იმედი არ არის მოქმედების ერთადერთი ძრავი; და რომ უიმედობა აუცილებლად დანებებას არ ნიშნავს. ვამბობთ, რომ სულ სხვაა საწვავი, რაც წინააღმდეგობას ცეცხლს უნარჩუნებს. და საქმეც ესაა, როგორ განვასხვავოთ ერთმანეთისგან ეს ორი ბიძგის მიმცემი. თუ მხოლოდ იმედს დავარქმევთ მას და მაღალ რეალობებს, შეიძლება რეალობას სრულიად მოწყვეტილიც იყოს ის, რისი იმედიც გვაქვს და შედეგად იმედგაცრუების ფაზა დაგვიდგეს, ანდა შემდეგ ახალი იმედი გაჩნდეს, მაგრამ იქნება კი ახალი იმედი ეს? თუ იქნება ახალი რამის – ახალი ობიექტის მიმართ იმედი, რითიც ხელახლა შევეცდებით შევინარჩუნოთ არსებობა და მოქმედება? და მაშინ რა გამოდის, რომ იმ ძველ მიზანს ჩამოვშორდით და ვუღალატეთ? და როგორღა ვიყოთ თან ერთგულები იმ თავდაპირველი იდეისადმი, რამაც აგვანთო – დემოკრატიისადმი მაგალითად და თან ბრძოლისუნარიანნი? აი, ამაში გვეხმარება არა იმედი იმისა, რომ დემოკრატია აუცილებლად გაიმარჯვებს, არამედ თვითონ პროცესი და მისი – იდეის, ისევ და ისევ, ამ შემთხვევაში, დემოკრატიის იდეის – ძვირფასობის განცდა. სამართლიანობაა იდეა, რომელმაც მოქმედება გვაიძულა? მაშინ ვერ ავიტანთ უსამართლობას. რუსთაველის გამზირზეც უამრავი ადამიანია, რომელიც ამბობს, ვაპროტესტებ იმიტომ, რომ სხვაგვარად არ შემიძლია. სხვა სიტყვებით: ვმოქმედებ, რადგან უსამართლობა აუტანელია. ამიტომ ვამბობთ, რომ მოქმედების ძალა სწორედ ამ სამართლიანობაშია და არა სამართლიანობის იმედში ან მის მოლოდინში.
კომენტარი დარბაზიდან: კი, მაგრამ იმედიც მაქვს. ეს გზა სადღაც უნდა მიდიოდეს და მე უნდა ვხედავდე მას. მე თუ არ მჯერა, რომ სწორ გზაზე მივდივარ და რაღაც დროს მიზანთანაც მივალ, მე, შეიძლება…
მაია: შეიძლება რა ქნა – შეეგუო უსამართლობას?
კომენტარი დარბაზიდან: არა, როგორ შევეგუო, ეგ არასწორია და იმიტომ ვაგრძელებ ბრძოლას. მაგრამ თან მაქვს იმედი, რომ ბოლოში, ჩემი ბრძოლით, რაღაცას შევცვლი.
მაია: წარმოიდგინე, არ გქონდეს იმედი, აიტანდი შენს გვერდზე ადამიანის რეპრესიას?
კომენტარი დარბაზიდან: თქვენ ამბობთ, რომ ბევრი ადამიანის ჩართულობაა ის, რაც გვჭირდება. და თუ პოლიტიკურად იმედი იყიდება, შესაბამისად, თუ პოლიტიკურად ბევრი ადამიანის ჩართულობას იმედი სჭირდება, სად დავანახოთ ის ხალხს?
მაია: არა, ასე ცალსახად არ წარმოგვიდგენია, რომ იმედი მარკეტინგულად კარგად იყიდება. ვთქვით, რომ, ერთი მხრივ, შეიძლება იყიდებოდეს, დიახ, მაგრამ მისი ეფექტი მოკლევადიანია, – აი, ამას ვამბობთ ჩვენ. ასევე, ასეთ იმედს აქვს მეორე მხარე – ის მარტივად მარცხდება. უამრავი სოციალური მოძრაობა რატომ სრულდება სასოწარკვეთაში ჩავარდნით? გავიხსენოთ, თუნდაც 1984-85 წლების ბრიტანეთის პროფკავშირების დიდი პროტესტი და ჩართულობა, მაგრამ მარცხის შემდეგ – ასევე დიდი სასოწარკვეთა.
ცხადია, შეიძლება, რომ ერთი მობილიზებით რევოლუციაც მოახდინო, მაგრამ უფრო ხშირ შემთხვევაში ხომ გრძელვადიან ბრძოლებში ვართ და ამ გრძელვადიან ბრძოლებში გვინდა, რომ შევხედოთ იმედის მეორე ბნელ მხარეს, როგორც ისტორიის ბნელ მხარეს, რადგან პარალიზებულს გტოვებს, თუკი მას კარგავ და იმედის დაკარგვის შანსი რეალურია დღევანდელ სამყაროში.
კომენტარი დარბაზიდან: თქვენი თემის სათაური ისეთი იყო, თითქოს, უპირისპირდებოდით იმ იმედიან ადამიანებს, ვინც რუტინაში არიან ჩაბმულები და ამბობდით, რომ მხოლოდ უიმედობას შესწევს ძალა, ხანგრძლივ წინააღმდეგობაში გაგვაძლებინოს.
არადა, შემიძლია კონკრეტული სახელი და გვარები ვთქვა, რომლებიც ამ წინააღმდეგობაში ძალიან დიდ ძალისხმევას წევენ, ყოველდღიურებას წევენ, ფაქტობრივად, და ამას ახერხებენ სწორედ იმით, რომ იმედი აქვთ.
თქვენი თემის სათაური კი ამ ადამიანების ძალისხმევასთან, თითქოს, წინააღმდეგობაში მოდის. თითქოს, იმედიანებს ეუბნებით: იმედი ვისაც გაქვთ, 4 ოქტომბერს ვინც ელოდით, მერე – 28 ნოემბერს, ანდა – გაზაფხულის აქციების ერთი წლის თავს, მალე მოსრიალდებით, ხელიდან გამოგვეცლებით. თუ ამ თარიღებზე ამყარებთ მოლოდინს, შეიძლება დაგკარგოთ, როდესაც მოლოდინი არ გაგიმართლდებათ, ჩვენ კი, უიმედოებს, უკვე გვაქვს გამომუშავებული ის უნარ-ჩვევები, როგორ დავრჩეთ ბრძოლის ყოველდღიურ რუტინაში.
ამიტომ საკითხი სხვაგვარად ხომ არ უნდა დაისვას? ისე, რომ არ დარჩეს შთაბეჭდილება, თითქოს, უპირისპირდებით ადამიანებს, ვინც იმედით ქაჩავს წინააღმდეგობას? მთავარი საკითხი, ალბათ, ის უნდა იყოს, თუ როგორ იპოვოს ძალა რუტინაში დასარჩენად იმ ადამიანმა, რომელსაც მოლოდინები აუცდა და მელანქოლიაში ჩავარდა – რაც დაემართა ზოგიერთს, ვინც 4 ოქტომბერს ელოდა; და, ვინ იცის, მარცხის მერე, პროტესტის ყოველდღიური რუტინიდან კიდეც გამოგვეცალა.
კომენტარი დარბაზიდან: კიდევ მეტად დაფიქრება მომინდა რწმენასა და იმედს შორის განსხვავებებზე, ასევე, მათ სხვა ნაირსახეობებზეც, კატეგორიზებასა და ურთიერთმიმართებაზეც. ალბათ, არსებობს “ზარმაცი რწმენის” მსგავსიც რწმენაც, რომელზეც ბებიაჩემი მახსენდება – ექიმთან არ მიდის, სწამს, რომ ყველაფერი კარგად ექნება.
დამაფიქრა პოლიტიკური მელანქოლია რასაც დაარქვით, იმ მდგომარეობამ, რადგან ძალიან არამიმზიდველი მდგომარეობაა – თან გლოვობდე რაღაცას, რომელიც წარსულში უნდა გქონოდა, მაგრამ არასდროს გქონია და თან იბრძოდე დღესაც მის მოსაპოვებლად. თუ ვამბობთ, რომ ამ მდგომარეობამ უნდა შეგვაძლებინოს ხალხის მობილიზება პოლიტიკურ წინააღმდეგობაში ჩასართავად, ძალიან გაგვიჭირდება. ფაქტობრივად, ეუბნები, მე ვარ მგლოვიარე ადამიანი, რომელიც არ ვნებდები მიუხედავად იმისა, რომ გამუდმებით ვკარგავ რაღაცას, რაც არასდროს მქონია. აქამდე სულ ვმარცხდებოდი და შეიძლება კიდევ დავმარცხდე, მაგრამ თუ გავიმარჯვე, ეს ჩემზე შეიძლება არც იყოს დამოკიდებული – შეიძლება, უბრალოდ, სამყარო დალაგდეს ასე?
მაია: არა, არა.
ვახუშტი: როგორ არა. მე ზუსტად ამას ვამბობ – ბრძოლის შედეგი შენზე სრულად დამოკიდებული ვერ იქნება.
მაია: “სულ ვმარცხდებოდი” – ეს არასწორია. ვამტკიცებ იმას, რომ მარცხის გააზრება მნიშვნელოვანია იმიტომ, რომ მარცხის მიუხედავად, არ მიმიტოვებია ბრძოლა სამართლიანობისთვის და დღეს სწორედ იმიტომ ვარ აქ, რომ მარცხისთანავე არც ჩვენი წინაპრები დანებებიან ბედს.
კომენტარი დარბაზიდან: ანუ მარცხებთან ერთად, გამარჯვებები მქონია?
მაია: რა თქმა უნდა, მხოლოდ იმას ვამბობ, რომ გამარჯვებები არ არის ერთადერთი, რამაც დღევანდელობამდე მოგვიყვანა.
კომენტარი დარბაზიდან: მე კი გეუბნებით, რომ ამ გამარჯვებების აღნიშვნაც ძალიან მნიშვნელოვანია.
კომენტარი დარბაზიდან: ახლა დავფიქრდი, გაცილებით უფრო ღირსეულია, როცა ბრძოლას აგრძელებ იმედის დაკარგვის მიუხედავად. ამიტომ უფრო სტოიკურ განზომილებას შემოვიტანდი: არსებობს შენთვის ძვირფასი რაღაც, რომელიც, იცი, რომ განწირულია, მაგრამ რადგან შენ ის გაქვს შინაგანად, რადგან ის არის რაღაც, რაც შენ გქმნის ადამიანად, მაინც იცავ მას იმიტომ, რომ სხვანაირად ადამიანი აღარ იქნები.
კომენტარი დარბაზიდან: რამდენიმე კითხვა უნდა გაგიზიაროთ, დისკუსიის მოსმენისას რომ მიჩნდებოდა.
პირველ რიგში, მსჯელობას სხვადასხვაგვარად განავითარებდა დაფიქრება იმაზე, თუ ვინ არის სუბიექტი, ვისზეც ვსაუბრობთ, როგორც იმედდაკარგულზე ან იმედიანზე. ისაა რუსთაველის გამზირზე მდგომი საზოგადოება, საზოგადოებრივი მაუწყებლის მარში, ისინი ერთად თავისი ნათესავებიანად; რომელიმე პარტია და მასთან დაკავშირებული პირები, თუ – მოსახლეობის დიდი ნაწილი? იქნებ, “ქართული ოცნების” ამომრჩეველი?
ერთი სიტყვით, ვინ არის სუბიექტი, ვისაც ვაბრალებთ, რომ მელანქოლიაშია?
მეორე კითხვაა, თუ როგორია ამ სუბიექტის ისტორია – რა გადახდა თავს მხოლოდ ახლა კი არა, ზოგადად, რა ხდებოდა.
ასევე, საინტერესოა, როგორია მისი სიმპტომები? თუ მეტ-ნაკლებად ფროიდის პერსპექტივიდან ვსაუბრობთ, რადგანაც თავიდანვე ახსენეთ მისი “გლოვა და მელანქოლია” და რადგანაც ფროიდის ამ ესეს პოლიტიზირება და ასე წაყვანა მართლაც ძალიან საინტერესოა, მით უმეტეს დაგვაინტერესებდა სიმპტომატიკა – როგორ გამოხატავს ცუდად ყოფნას: ხელებს იბანს 15 წუთში ერთხელ, თუ თვალს იკოცნის სამჯერ, თუ უჭირს მობილიზება?
ასევე, უნდა ვიცოდეთ, რა დაემართა მას – ტრავმის დრო და შინაარსი უნდა განვსაზღვროთ და ვიპოვოთ მომენტი, როცა დამარცხდა. იქნებ, რამდენჯერმე დამარცხდა, ვთქვათ რაღაც დროს დაკარგა ან რამდენჯერმე კარგავდა სამართლიანობის შეგრძნებას? ამან კი გამოიწვია ტრავმა, რის გამოც ვეღარ ხედავს პერსპექტივას, ობიექტი, რომელთანაც თავს აიგივებდა, აღარაა. აი, წეღან მაიამ ახსენა, რომ ჩვენმა საზოგადოებამ დემოკრატია დაკარგა. შეიძლება უფრო განზოგადებაც და იმის თქმა, რომ სამართლიანობის შეგრძნება გაუქრა, ანდა – უსაფრთხოების შეგრძნება.
თუმცა, ისიც ხომ საინტერესოა, რომ ეს ყველაფერი შეიძლება დაკარგა ადამიანების ერთმა ჯგუფმა, იმავე საზოგადოების მეორე ჯგუფს კი სამართლიანობა და უსაფრთხოება ისედაც არასდროს ჰქონია. თუ, ვთქვათ, ვცხოვრობ ტყიბულში, ჩემთვის ხომ ცხადი და ნათელი ყოველთვის იყო ის, რომ მე არც უსაფრთხოდ უნდა ვგრძნობდე თავს და არც სამართლიანობის განცდა უნდა მქონდეს, რადგან მათ გარეშე ცხოვრებაა ჩემთვის ბუნებრივი მდგომარეობა? ამიტომ მათ არქონასთან პრობლემა არ მაქვს. რამდენიც უნდა მიმტკიცოთ, რომ დემოკრატიის და სამართლიანობის დაკარგვა გაწუხებთ, მაინც ვერაფრით გაგიგებთ ამას.
აქედან გამომდინარე, პოლიტიკური ბრძოლის ნაწილში უნდა დავინახოთ, რატომ ემართება ადამიანს მელანქოლია. წეღანაც ახსენეთ სიყვარულის მაგალითი, რომ დეპერსონალიზების საუკეთესო გზა სიყვარულია იმიტომ, რომ სიყვარულის დროს, “მე’ ინვესტირებულია “სხვა”-ში; ეს არის მომენტი, როდესაც შენი თავის გარდა, სხვაზეც ფიქრობ.
ამ პოლიტიკურ ბრძოლაშიც ადამიანების დიდი ნაწილისთვის ასე იყო – ისინი იდენტიფიცირდებოდნენ რაღაცასთან, რაც გაქრა, მაგრამ არ იცოდნენ, რა იყო ის და ამიტომ თითოეული ადამიანის “მე” დაიკარგა – “მე” საფრთხეშია, რადგან “მე” იყო იდენტიფიცირებული პოლიტიკურ ბრძოლასთან…
გამოდის, რომ მელანქოლია არის გლოვის პათოგენი, როდესაც შენ ვერ აცნობიერებ დანაკარგს. ანდა, ვერ ხვდები, რომ რასაც მიიჩნევ დანაკარგად, ის დანაკარგი ცრუა, და ვიტანჯებით, მაგრამ გამოსავალი რა არის?
კომენტარი დარბაზიდან: მგონია, რომ ტერმინებსა და სახელდებებში გვაქვს აღრევა. ჩემთვის რწმენა არის ცალსახად ირაციონალური, იმედი კი არ არის ირაციონალური და მგონია, რომ თქვენ მას ირანციონალურობის კონტექსტში განიხილავთ. აქაა აცდენა. მოლოდინები და ხედვა – აი, ეს ორი კომპონენტიც დამაკლდა.
როცა არსებობს ხედვა, ჩნდება იმედი და როცა გიჩნდება იმედი, შემდეგ სახავ მიზნებს და ჩნდება უკვე მოლოდინები. ჩვენთან ეს მთელი ციკლი სრულიად არეულია. მაგალითად, მე და ჩემი მეგობრები, რომლებიც რუსთაველზე ყოველდღე დგანან, ვერ ვთანხმდებით მოლოდინებზე იმიტომ, რომ ჩემთვის აბსოლუტურად გაუგებარი მოლოდინები აქვთ; მოლოდინები, რომლებიც ყოველ თვეს იმედგაცრუებით სრულდება იმიტომ, რომ მათი მოლოდინები არ არის დაფუძნებული არც რაიმე ხედვაზე და შემდეგ არც რაიმე მიზანზე. ეს ხედვა შეიძლება შენ თვითონ გქონდეს, ან ჰქონდეს სხვას და მას ენდობოდე. ჩემმა მეგობრებმა კი არც ის იციან, ვის აქვს ხედვა და ვის ენდონ და მათი ფრუსტრაციის ძირითადი მიზეზიც ესაა.
მაია: ამიტომ ვახსენე, რომ იმედის რამდენიმე სახეობას განვასხვავებთ. არის იმედი, როგორც რწმენა, რომელიც ირაციონალურია, რომელსაც საფუძველი შეიძლება არ ჰქონდეს, რომელიც შეიძლება იყოს ილუზორული.
აი, მაგალითად, შარშან, არჩევნების დროს, ხომ გვქონდა იმედი, რომ რაღაც შეიცვლებოდა? და იმიტომ, რომ ასეთი მოლოდინი არსებობდა, ჩვენც შესაბამისად ვიქცეოდით. არა მგონია, გვცოდნოდა, რომ აუცილებლად ყველაფერი ცუდად დასრულდებოდა და მაინც ასე გულხელდაკრეფილი ვმსხდარიყავით.
და როდესაც აკრიტიკებენ ასეთ იმედს, ამით განასხვავებენ მეორე, მებრძოლ იმედს, რომელიც რეალობიდანაა ამოზრდილი – ესაა, როცა შენ შრომობ და ამ შრომის იმედი გაქვს და ჰაერზე არ გწამს, რომ მაინც ყველაფერი კარგად იქნება.
მაგრამ ამ მდგომარეობათა და ძალისხმევათა კრიტიკა იმიტომაც გვჭირდება, მათ შორის განსხვავებების პოვნა იმიტომაცააა აუცილებელი, რომ რეალობას თვალი გავუსწოროთ. შარშან თუ არ გავუსწორეთ რეალობას თვალი და ზედმეტად მივენდეთ იმედს, რომ ყველაფერი მაინც შეიცვლებოდა, ამან რაღაცები ბუნდოვანი გახადა; ვერ დაგვანახა, რომ სხვანაირად უნდა გვემოქმედა.
და სწორედ ამიტომ, რომ ისევ ყოველთვის არ შევცდეთ, ისევ რეალობასთან შეუსაბამო ნაბიჯები არ გადავდგათ, მნიშვნელოვანია, გავიაზროთ რეალობის სიმწვავე და ჩვენი მოქმედებაც იყოს რეალობის სიმწვავის ადექვატური. ესაა პირველი მიზეზი, რის გამოც ვსაუბრობთ იმედზე, მელანქოლიაზე და მათ სხვადასხვა კატეგორიებზე.
და მეორე მიზეზი: კითხვა, რომელიც მიემართება სუბიექტს – ვის ვგულისხმობთ, ვინაა ვინც იმედი დაკარგა? აი, დარბაზშიც ახსენეს, რომ ბევრია რუსთაველზე ისეთი, ვინც იქ იმედით დგას.
მოდი სუბიექტი, ჯერჯერობით, დავყოთ ორ დიდ ჯგუფად.
ერთ ჯგუფში მოვიაზროთ ყველანაირი ადამიანი, ვინც რუსთაველზე დგას და წინააღმდეგობაში ჩართულია შარშანდელი დეკემბრიდან.
მეორე ჯგუფში კი – საზოგადოება, რომელიც არც ახლაა ჩართული და არც არასოდეს ყოფილა, მაგრამ უკმაყოფილოა არსებული პოლიტიკური სისტემით.
აღმოვაჩენთ, რომ საზოგადოების სწორედაც დიდი ნაწილია ნდობადაკარგული პოლიტიკური პროცესების მიმართ. საზოგადოების დიდი ნაწილია გულაცრუებული და უიმედო და სწორედ ეს უიმედობა აქცევს უმოქმედოდ.
შესაბამისად, როცა განვიხილავთ უიმედობას, კი არ ვგულისხმობთ ჰიპოთეტურ ერთ დღეს, როცა უიმედობა დადგება, არამედ ვსაუბრობთ ახლანდელ რეალობაზე: საზოგადოების დიდი ნაწილი საქართველოში 30 წელია, უკვე იმედგაცრუებულია და ამიტომ არ მოქმედებს.
ახლა მივუბრუნდეთ იმ ნაწილს, ვინც რუსთაველზე გამოვიდა დეკემბრიდან. მათ წიაღში ვხედავთ, რომ დიახ, ამ ჯგუფს ჰყავს ბირთვი, რომელსაც დღემდე, ყველაფრის მიუხედავად, მაინც სჯერა გამარჯვების; და ეს უფრო ოპტიმიზმია, ვიდრე რეალობიდან ამოზრდილი იმედი, არა?
და ამავე ჯგუფში არიან ისეთებიც, რომელთაც, შეიძლება, მებრძოლი იმედიც ჰქონდათ, ან სხვა სახის იმედებიც ჰქონდათ, მაგრამ დრო გავიდა, იმედები ნელ-ნელა დაკარგეს და პროცესს ეთიშებიან, განზე მიდიან არა იმიტომ, რომ ერთ დღეს არ დაბრუნდებიან. რა თქმა უნდა, ისევ დაბრუნდებიან, როგორც კი გაჩნდება რაღაც ფორსმაჟორი, მორიგი კონკრეტული იმედი რეალობის შეცვლისა, ან აფექტი.
ახლა ვიწყებთ იმაზე საუბარს, თუ როგორ მივემართებით უკვე არსებულ წინააღმდეგობაში აქტიურ ადამიანებს და ამ აქტიურებში მათაც, ვისაც იმედის შემდეგ ჩამომდგარი ფრუსტრაციის გამო ვკარგავთ.
პირველი, რაც ერთმანეთს უნდა შევახსენოთ, არის: მოდი, ერთად დავარქვათ სახელი, რისთვის ვიბრძვით. არ ვეგუებით უსამართლობას? რატომ? იმიტომ, რომ ყველას რაც გვაერთიანებს, ესაა – სამართალი დავკარგეთ ყველამ, დავკარგეთ დემოკრატია და, შესაბამისად თუ ამ (საერთო დაკარგვაზე დაფუძნებულ) კავშირს ჩავებღაუჭებით, შეიძლება, ეს კავშირი ბევრად უფრო მნიშვნელოვანი წებო აღმოჩნდეს საზოგადოების შესაკავშირებლად,
კიდევ მინდა დაკონკრეტება.
რუსთაველზე მდგომთა უკვე იმ ნაწილშიც კი, ვინც ოპტიმისტია, ვხედავთ კრიზისს. ვხედავთ, როგორ ამუნათებენ საზოგადოებას და ამუნათებენ თანამებრძოლებსაც, ვინც წინააღმდეგობას გამოეთიშა. ეს დამუნათება, ბრალის და ბრაზის მიმართვა შენიანისკენ, კრიზისის მაჩვენებელია.
მეორე მხრივ, ვხედავთ ფართო საზოგადოებას, რომლის ბრაზის ადრესატიც უნდა იყოს ის, ვინც ამ სისტემის შემოქმედია, მაგრამ მისი ბრაზიც საზოგადოების მეორე, აქტიური ნაწილისკენ მიემართება.
აი, ეს არის რეალობის გაბუნდოვანება.
და ახლა ჯერჯერობით ძალიან მოთელვით ეტაპზე კი ვართ, მაგრამ ბევრი კითხვისა და მსჯელობის შემდეგ ვფიქრობთ, რომ უკვე ვპოულობთ პასუხებს, რომელთა გაზიარებაც შეგვიძლია. მაგალითად, უკვე ვგრძნობთ ინტუიციურად, რომ რეალობის გაბუნდოვანებით, მხოლოდ იმის დამსახურებით, რომ საზოგადოების რაღაც ნაწილი ახლა მოძრარობს, რუსთაველზე დგას, დროებით მოქმედებს, არ ნიშნავს, რომ გადავჭრით საზოგადოების კოლექტიურ პრობლემას – კოლექტიურ უკმაყოფილებას.
ვახუშტი: მაშინ როგორ ვრაზმავთ ამ ხალხს, თუ იმედის გამოყენებით არ ვცდილობთ მათ ამოქმედებას,? აქ მახსენდება ის, თუ რატომ არის მარქსისთვის პროლეტარიატი რევოლუციური კლასი. იმიტომ, რომ ის განძარცვულია ილუზიებისგან, მათ შორის იმედის ილუზიებისგან. იმიტომ, რომ იდეალიზებას არ ცდილობს, პირდაპირ თვალს უსწორებს რეალობას და ხედავს, რომ ყველაფერი ცუდად არის; და მან იცის, რომ ამ წესრიგისგან აღარაფერი ერგება.
ახლაც ასეა, თუ ამ წესრიგს გაუსწორებ თვალს, მიხვდები, რომ ის ვეღარაფერს მოგცემს, ამიტომ ერთადერთი მოტივი, რაც გამოძრავებს, ამ წესრიგის შეცვლაა. იმედის ილუზიებისგან გათავისუფლებული მოიპოვებ თავისუფალ სამყაროს.
მაია: ანუ ახლანდელ ხელისუფლებას სამართალს აღარ მოთხოვ იმიტომ, რომ უკვე აღიარებ: ეს ხელისუფლება უსამართლოა.
სადღაც ხომ უშვებდი, რომ არჩევნებში გაიმარჯვებდი შარშან? რეალობისთვის თვალი მაშინვე რომ გაგვესწორებინა, მივხვდებოდით, რომ – არა, უკვე გასული ვართ ასეთი ველიდან; კოსმეტიკური ცვლილებები ფუჭია. წესრიგი დასრულებულია.
ფართო, იმედგაცრუებული საზოგადოება და პროტესტში მყოფი, სამოქალაქო საზოგადოების ავანგარდი რომ შევადაროთ ერთმანეთს, ასე გამოვა: წინათ, ავანგარდი ქუჩაში რომ გადიოდა, რეჟიმი რაღაც წვრილ-წვრილ მოთხოვნებს უსრულებდა. ავანგარდიც გამოდიოდა ტალღურად, ვთქვათ, ბოლო 15 წელი და რაღაცას აღწევდა. მათ პარალელურად კი სულ გვყავდა ფართო საზოგადოება, რომელსაც, მთელი ეს წლები, იმედგაცრუება უგროვდებოდა. მათ ცვლილების იმედი დიდი ხნის წინ გაუქრათ და არც ახლა სჯერათ, რომ რამე შეიცვლება. ეს არის საზოგადოება, რომელსაც შეიძლება, ჩაგრულები დავარქვათ, მაგრამ მოდი, დავარქვათ ის, რაც საჭიროა – ეს ხალხია სუბალტერნი – ხალხი, რომლის ხმაც არასდროს ისმოდა იმ გაგებით, რომ პოლიტიკას ვერასდროს ცვლიდა. ამაშია სუბალტენის სპეციფიკა – განა არ ლაპარაკობს, ლაპარაკობს, მაგრამ მისი ხმა არ გვესმის. მისი პოლიტიკური მოთხოვნების ენა ხშირად გვეშლება და გვეშლებოდა დანაშაულში (ბათუმის ბუნტის მაგალითზე ვთქვათ). მაგრამ კრიმინალი პოლიტიკური ბუნტისგან – სუბალტერნის ამ ჯანყისგან – იმით განსხვავდება, რომ ის ყოველთვის საჯაროა – ჩუმად და ფარულად არ ხდება.
სამოქალაქო საზოგადოების ავანგარდს კი, მთელი ეს დრო, ეგონა, რომ ფლობს პოლიტიკური მოთხოვნების წამოყენების ენას. თუმცა, ბოლო წლებში გამოჩნდა, რომ აღარც მისი ხმა ესმის სისტემას. ამ გაგებით მივიღეთ სამოქალაქო საზოგადოების სუბალტერნიზაცია და, შესაბამისად, მძიმე მელანქოლია, თუ მანამდე ჩაგრულთა ფენებში გვქონდა, უკვე სამოქალაქო საზოგადოებაზეც ვრცელდება.
ამიტომაა რეალობისთვის თვალის გასწორება ერთადერთი წამალი. ერთად უნდა ვიფიქროთ, ამ ნამსხვრევებიდან რაღაც ახალი როგორ ავაშენოთ და თუ ახლაც დავუშვებთ, რომ ბზარების შეწეპებით კვლავაც შევძლებთ ძველი სამყაროს გადარჩენას, არასოდეს დადგება დრო. მივაღწევთ მხოლოდ ამ ძველი დროის გახანგრძლივებას.
ახლა ის უნდა მოვიფიქროთ, როგორ ვთქვათ, რომ ეს დასრულდა და ამ ბორკილებაში როგორ ვიპოვოთ საერთოობა.
ვახუშტი: თქვენ იკითხეთ, თუ რა ღირებულება აქვს დამარცხებას. ის საერთოდ ღირებულებებისგან დაცლილია? ანუ აქამდე რაც ვაკეთეთ, თუ ვმარცხდებოდით, ეს გამოცდილებები ღირებულებისგან დაცლილია? ამაზე პასუხად მაიამ თქვა, რომ უნდა ვიპოვოთ და შევაგროვოთ ნამსხვრევები, რომლებსაც გამოვიყენებთ მომავლისთვის.
დავამატებ იმას, რომ დიახ, აქამდე მხოლოდ მარტო მარცხები გვაქვს. გამარჯვება რომ გვქონოდა, მაშინ დღეს საბრძოლველი აღარაფერი გვექნებოდა. ანუ, დიახ, ჩემი აზრით, გლობალურად დამარცხებული ვართ – ვცხოვრობთ რეჟიმში, ყოველდღე იჭერენ ათობით ჩვენგანს.
მაგრამ მარცხსაც, როგორც გამოცდილებას და იმ ტაქტიკურ გამარჯვებებსაც, როგორც გამოცდილებას, აქვს ღირებულება მომავლის შესაცვლელად.
თუ ასე მივუდგებით, გამოვა, რომ კი არ უგულვებელყოფთ წარსულს, არამედ ამ ნამსხვრევებს, ამ ნანგრევებს და გამოცდილებათა ამ ნაშთებს ვიყენებთ, როგორც მასალას.
მაგრამ რა გვაერთიანებს? იმიტომ, რომ სოლიდარობაც ახსენეთ აქ. ერთი ავტორი გვეუბნება, რომ სოლიდარობა არის სოლიდარობა ტკივილში, ანუ სოლიდარობის ნამდვილი აზრი არის ის, რომ შეძლებ სხვისი ტკივილის გათავისებას, იმ ბოროტების გასიგრძეგანებას, რომელიც ვიღაცას დაატყდა თავს.
რეპლიკა დარბაზიდან: თანაგრძნობა?
ვახუშტი: არა, თანაგრძნობა უფრო პასიური ფორმაა.
მაია: ანდა, დიახ, თანაგრძნობა, რომელიც თანადგომამდე მიგიყვანს.
ვახუშტი: ხომ ყველა ვაცნობიერებთ, რომ გამონაკლისების გარეშე ვიტანჯებით? უკმაყოფილება ხომ იმდენად ყოვლის მომცველია, რომ ის საერთო სიმპტომი ხდება? ანუ ესაა, რაც გაგვაერთიანებს მოქმედების დასაწყებად. აი, სწორედ აქაა განსხვავება იმედსა და პოლიტიკურ ინსტრუმენტად ქცეულ მელანქოლიას შორის. ჩვენ გეუბნებით: სინამდვილეში იმედი კი არა, ტკივილი გვაერთიანებს, ტკივილი ყოვლის მომცველია, რადგან ყველგან უსამართლობას ვხედავთ.
ანდა, ასე ვთქვათ, იბრძვი იმისთვის, რაც არასდროს გქონია, მაგრამ იბრძვი არა იმედით იმიტომ, რომ იმედი არის პოზიტიური შეგრძნება იმისა, რომ მოხდება ის, რასაც ისურვებდი. ხოლო ბრძოლას იმისთვის, რაც არასდროს გქონია, უმთავრესად გამოუვალი სიტუაცია გაწყებინებს – იბრძვი, რადგან სხვა გზა არ გაქვს. მაგრამ ერთიცაა: გარანტია არ არსებობს, რომ მიაღწევ მიზანს. მეტიც, სავარაუდოდ, ვერ მიაღწევ. და თუ მიაღწევ, იმიტომ კი არა, რომ შენმა ბრძოლამ შედეგი გამოიღო, უფრო იმიტომ, რომ შენი ბრძოლა და სხვა, გაუთვალისწინებელი შემთხვევითობები ერთმანეთს დაემთხვა.
ესაა, რაშიც არ ვეთანხმებით ერთმანეთს მე და მაია.
მაია: წარმატების გარანტია არ გაქვს – ამის ნაცვლად, მე ვხედავ, რომ სისტემას, რომელსაც უპირისპირდები, ბზარები აქვს და რადგან დაიბზარა, ესე იგი, შეიძლება, შენი სულისკვეთება კარგადაც დასრულდეს, მაგრამ ასევე შეიძლება დასრულდეს ცუდად. ასე თუ შეხედავ ბრძოლას, ეცდები ორივესთვის მომზადებას.
საბოლოო ჯამში, მთავარი სათქმელი ესაა: უსამართლობის, ბორკილების საერთოობის გააზრება უნდა იყოს ბიძგი. იმის გააზრება, რომ შენც სამართალს ითხოვ, მეც და არ უნდა დავნებდეთ იმის მიუხედავად, იმედი გვაქვს თუ არ გაქვს.
ვახუშტი: მიუხედავად იმისა, ეგ სამართალი დადგება თუ არა.
კომენტარი დარბაზიდან: მგონია, რომ ბევრ ადამიანს იმის იმედი, რომ “საქართველო ბელარუსი არასდროს გახდება”, უმოქმედობისკენ უბიძებს. მგონია, რომ ზოგი ამ ფუჭი იმედით იკვებება და მერე ხელსაც არ ანძრევს, რომ საქართველო რადგან პატარა ქვეყანაა და ყველა ყველას ნათესავია, აქ დიქტატურა არასდროს დამყარდება. ეს კი უაზრობაა, მაგრამ, მეორე მხრივ, მაინც ძალიან რთულ მისიად მესახება, ადამიანებს დაანახო რეალობის სიმწვავე ისე, რომ აპათიაში და ნიჰილიზში არ გადააგდო. მოკლედ, ერთ მხარეს ეს არხეინი იმედია და მეორე მხარეს აპათია.
ვახუშტი: ამ ზაფხულს ერთ მაღალი რანგის შეხვედრაზე ბევრ ადამიანთან საუბარში, სულ ფიგურირებდა ფრაზა: აქამდე როგორ მოვედით?
არადა, ეს კითხვა, “აქამდე როგორ მოვედით”, გულისხმობს იმას, რომ სადღაც სხვაგან ვიყავით მანამდე და არ ელოდი, რომ მერე სხვაგან გადაუხვევდი.
საზოგადოების მეორე ნაწილი კი ამბობს, რომ თუ შენ იბრძვი, ვთქვათ, 2015 წლისთვის, მე შენს ბრძოლაში მაშინ აზრს ვერ ვხედავ იმიტომ, რომ 2015 წელსაც, ზუსტად ისე ვიყავი, როგორც 2025 წელს ვარ, ანუ მუდმივად იქ ვიყავი, სადაც შენ აღმოჩნდი ახლა.
რა გამოდის? რომ ახლა ყველანი გავთანაბრდით უუფლებობაში, უგულვებელყოფაში, რეპრესიაში, მიგდებაში. ამიტომ უნდა ვიბრძოლოთ არა იმისთვის, რაც გვგონია, რომ, ვთქვათ, 2015 წელს გვქონდა და აღარ გვაქვს, არამედ იმისთვის, რაც არასდროს გვქონია.
მხოლოდ ასეთი ბრძოლა თუ დააინტერესებს ფართო მასებს. ბრძოლა, რომელიც ევროკავშირსა და პირობით 2015 წელს მიღმაა.
კიდევ ერთი რამ უნდა იყოს მკაფიო. ხალხს ვერაფერს დაჰპირდები. ვერ ეტყვი, რომ თუ გავიმარჯვებთ, მოგცემ ამას. დაპირება შეეხება მხოლოდ ბრძოლას: მე, როგორც ერთი ჯარისკაცი და შენ, როგორც ერთი ჯარისკაცი.
კომენტარი დარბაზიდან: საარჩევნო პროგრამაში ამას როგორ ჩაწერთ?
მაია: როცა პირისპირ ესაუბრები იმედგაცურებულ ადამიანს, ძირითადად, იმას გეუბნება, რომ არავის დაპირების არ სჯერა. ლოგიკის დონეზე ვხვდები, რომ ხალხს უნდა ვუთხრათ – სამოთხეს კი არ დაგპირდები, არამედ – ბრძოლას ისეთი სივრცისთვის, სადაც შენი წარმოსახული ქვეყანა შესაძლებელი გახდება. ჩართული დემოკრატია გვინდა, როცა თანამონაწილეობით, ყოველდღიურობაში, გადავწყვეტთ ერთად.
