„მიქელაძე მგელაძე“: ქვიარ ისტორიის (ვერ)წერა საქართველოში | თამთა მელაშვილი

ეს, თითქმის ცარიელი დოკუმენტი, ცოტა უცნაური სახელით – „მიქელაძე მგელაძე“, მგონი, შვიდი წელია დრაივზე მაქვს. დღემდე არცერთი წინადადება არ დამიმატებია, მაგრამ არც წავშალე. მის უკან საკმაოდ სევდიანი ისტორიაა: დიდხანს ვცდილობდი, პირველად წყაროებზე დაყრდნობით, არქივებში შემორჩენილი მასალის საშუალებით, კატო მიქელაძესა და საფო მგელაძეს შორის წარსულისგან გადაშლილი, მაგრამ მაინც შესაგრძნობი ინტენსიური, ემოციური და სულიერი კავშირები ამომეკითხა.

ამ ძაფების პოვნა ადვილი არ იყო. ერთი მხრივ, არქივების სიმწირის და, ზოგადად, საარქივო პოლიტიკის შედეგად, ქალების არქივები, როგორც წესი, ისტორიას არ რჩება. ან თუ რჩება – ძალიან ფრაგმენტულად. არქივი, როგორც პოლიტიკური ინსტიტუცია, უკიდურესად პატრიარქალურია, ის კაცებს და მათ მემკვიდრეობას მეტ მნიშვნელობას ანიჭებს. მაგალითად, საფო მგელაძის არქივი ცალკე არსებული და დახარისხებული არსად არსებობს: მისი დოკუმენტები და, ძირითადად, წერილები სხვა მწერლების და მეტწილად, ქალების არქივებშია მიმობნეული. კატო მიქელაძის არქივი მხოლოდ ლიტერატურის მუზეუმშია შემონახული. იქ, სასწაულით გადარჩენილ, ფემინისტური ისტორიოგრაფიისთვის განსაკუთრებულად მნიშვნელოვან რამდენიმე წერილს ნახავთ ქალ კოლეგებთან მიწერილს, მაგრამ სხვა დანარჩენი, ძირითადად, 1930-იან წლებში დამუშავებული, გამოუქვეყნებელი მონოგრაფიებია „ვეფხისტყაოსანზე“, მოგონებები აკაკი წერეთელზე, მწერალთა კავშირისთვის შევსებული ბლანკები და ამავე ინსტიტუციისთვის დაწერილი მშრალი ავტობიოგრაფია. და კიდევ ლექსების ორიოდე რვეული – აშკარად გადაწერილი და დაცენზურებულ-დამუშავებული ამავე პერიოდში, ზუსტად მაშინ, როცა სტალინური ტერორი და მისი ზეწოლა გაძლიერდა.

თავისთავად, ძალიან მძიმეა ტოტალიტარული წარსულის მემკვიდრეობა, რომელმაც ისედაც ბევრი რამ გადაშალა ჩვენი უახლესი ისტორიიდან, მით უმეტეს, პირადი და მით უმეტეს ის, რაც ოდნავ მაინც სექსუალობასთან იკვეთება. მით უმეტეს, ქვიარ სექსუალობასთან. ამ სამმაგ წნეხში – პატრიარქალურში, ტოტალიტარულსა და ჰეტერონორმატიულში, რა გასაკვირია, რომ ქალები და ქალებს შორის ურთიერთობების ნებისმიერი ფორმა წაიშალოს. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, დიდი იმედგაცრუების ფონზეც, მაინც რჩება იმედი, რომ თუ არქივებს არ შეეშვები, ინტენსიურად იმუშავებ ძველ პრესასთან, საბჭოთა ცენზურას გამოვლილ და წიგნებად დაბეჭდილ მოგონებებთან, რაღაც სურათი მაინც შეიკვრება.

მეორე მხრივ, ხელისშემშლელია პირადი და საოჯახო საარქივო პოლიტიკაც – თვითცენზურა და ცენზურა ბევრ სხვადასხვა დონეზე. ჯერ რა აღწევს სახელმწიფო არქივებამდე? და რას იტოვებს ის ამ დოკუმენტებიდან? ან საერთოდ, რას ტოვებენ თავად ქალები თავიანთ არქივებში? ალბათ, მემკვიდრეობის მეოთხედს? რა ინახება ოჯახში/შთამომავლობასთან და რა ნადგურდება? და რასაც ინახავს, რამდენად ხელმისაწვდომია ის მკვლევრისთვის, თუნდაც ქალის სიკვდილიდან ათწლეულები იყოს გასული? ესეც იმ შემთხვევაში, თუ ქალს შთამომავლობა ჰყავს. თუ არ ჰყავს, მისი ნაწერები კი არა, საფლავი იკარგება სიკვდილიდან ოც-ოცდაათ წელიწადში, მაგალითად, როგორც მიქელაძის შემთხვევაში მოხდა.

კატოს ფემინისტურ რადიკალიზმში სხვა ქალების მიმართ უპირობო თავდადება და სოლიდარობა იკითხება. საფო კატომ „აღმოაჩინა“, მან დაუთმო საგაზეთო გვერდები ახალბედა პოეტს ფემინისტურ გაზეთში „ხმა ქართველი ქალისა“, რომელსაც თვითონვე გამოსცემდა. ის შეეგება აღფრთოვანებით მის ნიჭს და წაახალისა, რომ ეწერა. პატრიარქატის წინააღმდეგ ქალების შეკავშირებას და მათ შორის მხარდაჭერას მიქელაძისთვის ძალიან დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა. კატო ქალებისთვის ხსნიდა ყველანაირ სივრცეს და მათ შორის, ფიზიკურსაც. ბევრ მოგონებაში ამომიკითხავს, როგორ შეუფარებია საკუთარ ვიწრო ბინაში, სხვადასხვა მიზეზით ჭერს გარეთ დარჩენილი ქალები, მათ შორის, მარიამ გარიყული და ბაბილინა ხოსიტაშვილი.

ამის ამოკითხვა გაბნეულ წყაროებში ნამდვილად შეიძლება. ასევე შეიძლება უკიდურესი სევდის, სინაზის, სასოწარკვეთისა და გლოვის ამოკითხვა კატოს დაწერილ და შემორჩენილ სამ ლექსში, რომელიც მან საფოს მიუძღვნა მისი ტრაგიკული სიკვდილის მერე. საფოსთანაც შეიძლება მისი ბოლომდე ვერრეალიზებული ნიჭის, ემოციური მსხვრევადობის და ჭლექით გაწამებული სიცოცხლის შეგრძნობა; სხვა მწერალ ქალებთან მის ღრმა და მრავალშრიან ურთიერთობებზე თვალის მიდევნება.

მაგრამ როგორ შეიძლება მოვახდინოთ კატოს და საფოს შორის ურთიერთობის სახელდება, რომელიც მგონია, რომ მაინც განსაკუთრებული იყო, იმ მწირ წყაროებზე დაყრდნობითაც კი, რაც გვაქვს? ქალებს შორის ურთიერთობა მრავალმხრივი და მრავალფეროვანია და მათზე წერას პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს, მაგრამ შეგვიძლია ვუწოდოთ ამ ორ ქალს შორის ურთიერთობას ქვიარ ურთიერთობა, რადგან ის ჰეტერნორმატიულ და პატრიარქალურ ჩარჩოებში არ ექცევა? რადგან ის ასეთი სოლიდარული, სულიერი, მჭიდრო და ემოციურია? მერე რა, რომ რომანტიკა და სექსუალობა შემორჩენილ წყაროებში ასე პირდაპირ არსად იკითხება? განვსაზღვროთ ისტორიულად ქვიარობა აუცილებლად რომანტიკული და სექსუალური ურთიერთობებით? იყო საერთოდ ისინი მგელაძესა და მიქელაძეს შორის კავშირის ან განმსაზღვრელი, ან შემადგენელი? ან საერთოდ, როგორი ინტერპრეტაცია უნდა გავუკეთოთ არსებულ წყაროებს, თუ ქვიარ ისტორიის დაწერას ვცდილობთ? ან რა გვაქვს ხელთ ინტერპრეტაციისთვის, თუკი წყაროები თითქმის არ არსებობს?

ლიტერატურის მუზეუმში დაცულ მიქელაძის არქივში, შვიდი წლის წინ, იმ მონოგრაფიებსა და ოფიციალურ დოკუმენტებს შორის, მართლა რაღაც სასწაულით შემორჩენილ პატარა ბარათს წავაწყდი. იქ დაწერილი რამდენიმე სიტყვა არასოდეს დამავიწყდება.

კატო საფოს წერს: „რატომ არ მოხვედი? ის მარმელადი სულ შემომეჭამა“.

ამ სიტყვებზე ადამიანური, ნაზი და, ვაღიარებ – რომანტიკულიც, არცერთ არქივში არასდროს არაფერი შემხვედრია.

ფოტო გარეკანზე: ეფემია მესხი, საფო მგელაძე, კატო მიქელაძე, ნატო მესხი. დაბა წვერი, 1918