ნაციონალობის რეკვიზიტი და არა მხოლოდ

გესმის რაიმე ტალღებისა და ქარის გარდა?

საღამოს ტბის მოპირდაპირე მხარეს, 2022 წლის ოქტომბრის ქარიან და მზიან შუადღეს 23 წლის ბიჭს ინგლისურად ველაპარაკები. ბიჭი ამავე სოფლიდანაა - სოფელ საღამოდან. ის მამამისს, სამველ მარგარიანს, გზისპირა სასადილოსა და ჰოსტელის მართვაში ეხმარება. ჩემი კანადელი სტუმრები გვერდით მდგარ ხის ფანჩატურში კატებივით მიწოლილან და თვალებმოჭუტულები გასცქერიან გადაღმა ტბასა და ტბის შემდეგ ამოზრდილ და სხვადასხვა ფერად აელვარებულ აბულის მთებს. ზღვის დონიდან 2000 მეტრზე გადაშლილი ტბების, ვულკანური წარმოშობის მთის წვეროებისა და მომნუსხველად უსასრულო ჰორიზონტის გარემოცვაში სხვაგვარად ვერ მოიქცევი - მხოლოდ გარემოს უმზერ და ყურს უგდებ მას. როგორც კი მზე ჩასვლას იწყებს, ქარს ნისლი მოაქვს და წყლის დიდ მასას ჩამოაფარებს; მერე ღამის სიშავე ჰაერის გამჭვირვალობასაც ბოლომდე დასძლევს და არა თუ ტბის, თვალი პატარა სოფლის ნიშან-წყალსაც კი ვეღარ არჩევს. ფანჯრების აქა-იქ მბჟუტავ შუქებს თუ არ ჩავთვლით, ჩაუქროლებ სოფელს დაღამებულზე, და თითქოს, აქ სოფელი ყოფილა და არც ყოფილა.

ბიჭს თავზე თბილი, ნაქსოვი ქუდი ახურავს და ლაპარაკისას ქურთუკის საყელოს ნიკაპზე იწევს. ბლოკნოტში სწრაფად ვიწერ მცენარეების სახელებს, რომლებზეც მიყვება - მხოლოდ ჩვენთან მოდის, ვაგროვებთ და მხალს ვამზადებთ, ძალიან გემრიელიაო. ინგლისურად მცენარის სახელი არ იცის, რუსულად - მე ვერ ვხვდები რომელია.

ჩემთვის სომხური, მისთვის კი ქართული, საუბრის დასაწყისშივე მივხვდით, რომ საკომუნიკაციოდ გამოირიცხა.

ამიტომაც გადავედით ინგლისურზე. ახლა, ამ საუბრის დეტალების აღდგენას რომ ვცდილობ, ვფიქრობ, ნეტავ, მხალის შესატყვისად რა ინგლისური სიტყვა მითხრა-მეთქი. დავასკვენი, რომ, ალბათ, „მოშუშვას“, saute-ს იტყოდა. „მოვშუშავთ ხახვთან, ნიორთან, მწვანილებთან და ხმელ სუნელებთან ერთად“ - ალბათ, ასე თქვა. ქართული სკოლაში ვერ გვასწავლეს ვერაფრითო, მასწავლებელი არ ვარგოდაო. არც მოტივაცია გვქონდაო. აბა, აქ რაში უნდა გამომადგესო. გზისპირა ჰოსტელის მართვამ კი მიახვედრა, უფრო ხელსაყრელი იქნებოდა ინგლისურში გაწაფულიყო. ამიტომ ვერ ვხვდები რომელ მცენარეზე მიყვება -

მისი ენა ჩემსას არ ემთხვევა. ცხოვრობს ამ სოფელში, დაბნელების მერე მანქანების მგზავრებისთვის უჩინარი რომ ხდება.

დღისით თევზაობს ხან ტბაზე, ხან მდინარეზე, შეუგროვებია მინდვრების ნაყოფი, კარტოფილის დათესვა-აღების დროსაც უშრომია. ამ მონოტონური ჯაფის მიღმა მისი ფიზიკური ყოველდღიურობის ნათელი წერტილები უცხოელ სტუმრებთან შეხვედრებია; ნამდვილი მხიარულება, შემეცნება და გართობა კი მისთვის მხოლოდ ვირტუალურ სივრცეში - ინგლისურ, სომხურ და რუსულენოვან ონლაინ არხებში გუგუნებს - ქართულენოვან შინაარსს ვერც იქ ირგებს. ამ ვირტუალურ არხებში ყველა თანამედროვე ადამიანი ეშვება მთელი ძალით და ბევრ ცხოვრებისეულ დანაკლისსაც იქ ივსებს, ან ასე ისვენებს; და, რა გასაკვირია, ამ ყოფნა-არყოფნის ზღვარზე მცხოვრები სოფლის ბინადრისთვისაც ინტერნეტი რომ ხსნიდეს უცხო, სასიამოვნო და მიმზიდველ ჰორიზონტებს.

თუმცა, ცხადია, ისევე, როგორც დანარჩენების, არც ამ ბიჭის ყოველდღიური ყოფა ქრება სადმე.

უფრო ის ხდება, რომ სოფელ საღამოს და მთელ მიმდებარე დასახლებებს, სადაც ჯავახი სომხები ცხოვრობენ, ჩვენ ვერ ვამჩნევთ. აი, მეც მისი მშობლიური სომხურიდან ინგლისურად ერთხელ უკვე თარგმნილი სიტყვის მნიშვნელობა უკეთ რომ გამეგო, ზედმეტად გადავაქართულე - ჩემთვის, ბლოკნოტში ჩასანიშნად, „მხალად“ ვთარგმნე. ამით კი, ძალაუნებურად, როგორც დომინანტური კულტურის წარმომადგენელმა მისი კულტურის ჩემსაზე მორგება, მისი ნაგულისხმევის გაქართულება ვცადე. 

ახლა, ამ ტექსტის წერისას, სოფელი საღამო მესახება პატარა ერი-სახელმწიფოს საზღვრებში მოქმედ მეტაფორასავით, როცა ქვეყანა უმცირესობებს, მათ შორის, ეთნიკურს, ზუსტად ამ სოფელივით, დრო და დრო, ვერ ხედავს. და არც ყურს უგდებს. თუმცა, ამის ბრალი ბუნების მოვლენები - ნისლი ან დაღამება - სხვა სიტყვებით, რამე ისეთი გარემო პირობა კი არ არის, რისი გამოსწორებაც მის ძალას აღემატება, არამედ მოვლენები, რომელთა შეცვლაც რეალურად ხელეწიფება. 

რატომ სჭირდება ამდენი წელი საზოგადოების კიდეზე, “მეორე ნაპირზე”, “გარეუბანში”, “მიყრუებულში” მცხოვრები უმცირესობებისთვის მზერის გასწორებას?

ანდა, ამ შემთხვევაში უფრო შესაფერისი იქნებოდა, გვეკითხა - რატომ სჭირდება ამდენი დრო სმენის დაძაბვას, საერთო საკომუნიკაციო ენის შექმნას? ენა მხოლოდ ურთიერთობის არხი არაა. ენას, ასევე, მოიმარჯვებს უმრავლესობა, როგორც იარაღს და ან მიანიჭებს მას, როგორც უფლებას მის ტერიტორიაზე მცხოვრებ უმცირესობას, ან ამოაცლის. შესაბამისად, ან აღიქვამს თანასწორად - საერთო ენობრივ სივრცეში მისი შემოყვანით, თან მისი უნიკალური სამეტყველო სივრცის პატივისცემით; ან უენოდ დატოვებს - მათ ძალაუფლების შესანარჩუნებლად ისე გამოიყენებს, როგორც თავად სურს, თუნდაც საყოველთაო არჩევნებში საკუთარ გამარჯვებას მათ მორჩილ ხმებზე დააშენებს. 

დომინანტური ენის გავრცელება-შეზღუდვით იქმნება ენის კულტურული, სოციალური, პოლიტიკურ-ეკონომიკური ძალაუფლების ველი. სანამ საქმე იდენტობრივ-ნაციონალურ იდეებამდე მივიდოდა, საერთო ენობრივი კონტინუუმი იმპერიებსაც სჭირდებოდათ დაპყრობილ-მიმხრობილი (და ერთ ენაზე მეტყველი) ხალხებისგან მეტი ეკონომიკური სარგებლის მისაღებად, მათი მართვის გასაიოლებლად, პოლიტიკური ძალაუფლების ხანგრძლივად შესანარჩუნებლად. თუმცა, ასევე, დიდი ხანია უკვე, ენის დომინაციის საკითხს სახელმწიფოებრივი, მოქალაქეობრივი, იდენტობრივი და უფლებრივი შრეები დაემატა.

ენა არა მარტო პოლიტიკური ძალაუფლებაა; ენა უფლება და პასუხისმგებლობაა.

სამოქალაქო ნაციონალიზმის პრინციპით მცხოვრებ სახელმწიფოში ეთნიკურ უმცირესობას აქვს უფლება, შეინარჩუნოს და განავითაროს თავისი მშობლიური ენა და აქვს პასუხისმგებლობაც, სრულფასოვნად ფლობდეს მოქალაქეობრივი იდენტობის ნიშანს - სახელმწიფო ენას სახელმწიფოში სხვა დაუცველ ჯგუფებზე ზრუნვისთვის, საკუთარი კეთილდღეობის მიღწევისთვის, პროცესში ორგანულად მონაწილეობისთვის. 

ეს იდეალური სურათია; უფრო მისწრაფება, რომლის სიშორეც ძალაუნებურად გვაბრუნებს უკვე დასმულ კითხვასთან:

რატომ სჭირდება ამდენი დრო ქვეყანას თავისი უენო არეალებისთვის ყურის მისაგდებად?

რა შეიცვალა სახელმწიფო ენის გავრცელების, ეთნიკური უმცირესობების საკუთარი ენის ცოდნის უფლებების დაცვის თვალსაზრისით მას მერე, რაც საქართველოს სახელმწიფოებრიობა აღდგა?

ყველაზე ბოლოს ამ თემაზე ოქტაი ქაზუმოვს ვესაუბრეთ, თუმცა, სხვა ეთნიკური უმცირესობების თემთა წევრების მოსაზრებები და გამოცდილებებიც შეგვიგროვებია. და ახლა, ამ დიალოგებზე დაყრდნობით, ვასკვნით: ზემოთ დასმული ორი კითხვა ერთმანეთისგან ვერაფრით გაიყოფა. იქ, სადაც სახელმწიფო ზრუნავს სახელმწიფო ენის გავრცელებაზე სხვადასხვა საგანმანათლებლო პროგრამების შემოღებით, იმავდროულად, ზრუნავს იმაზეც, რომ იცოცხლოს სივრცემ ეთნიკური უმცირესობების უფლებების განვითარებისთვის. ენაც ასეთი უფლებაა. უფლება - ნაციონალისტური შიშების საბაბით და, უფრო ფართოდ, პოლიტიკური ძალაუფლების შენარჩუნების მიზნით - არ იწნეხებოდეს ეთნიკური ჯგუფის წარსული, მისი უნიკალურობა. 

“ქიმერები ცოცხლობენ, თუ დასჭირდათ, გამოიყენებენ”

1990-იანი წლების განსაკუთრებით პირველი ნახევრის პრესის კვლევის დროს ერთ სიტყვაზე მიბმული ფრაზა ხმაურობს ძალიან. ესაა “გენოფონდი”. ქართული გენოფონდი. რომელიც საფრთხეშია. იმ წლებში, ასევე, ფუნქციონირებს ორგანიზაცია, რომელიც ქართული გენოფონდის დაცვის საკითხებზე მუშაობს. იწერება წერილები ქართული გენოფონდის გადარჩენის შესახებ. დღეს, მრავალფეროვან მედიაგარემოში მცხოვრები საზოგადოებისთვის, ეს ეთნონაციონალისტური მღელვარებით ნასაზრდოები საგაზეთო წერილები შეიძლება აღნიშნავდეს მხოლოდ ერთ-ერთ არხს მრავალთაგან, რომელსაც ან აქვს ან სულაც არ აქვს გავლენა მოქალაქეთა დიდ ჯგუფზე. თუმცა ქვეყანაში, რომელიც აბსოლუტური უმრავლესობით ირჩევს პირველი დამოუკიდებელი ქვეყნის პირველ ეროვნულ ხელისუფლებას; რომელიც თვითგამორკვევის პროცესს იწყებს საბჭოთა ისტორიის სახელმძღვანელოებით ნასწავლი ნაციონალიზმის პრაქტიკაში გადმოტანით, ქართული გენოფონდის გადარჩენის შესახებ მედიანარატივს შეიძლება არათუ იზიარებდეს, არამედ თავადაც უკვეთავდეს პრესას. ეს ის დროა, როცა ელექტროენერგია გაბმით ითიშება, ტელევიზია (რომელიც მხოლოდ ცენტრალური არსებობდა და ნელ-ნელა იწყებს გამრავალფეროვნებას) შეფერხებით მაუწყებლობს, ინფორმაციის გასავრცელებლად სხვადასხვა პოლიტიკური ძალები ე.წ. “საინფორმაციო მიტინგებს” აწყობენ - ანუ ქუჩებში იძახებენ ხალხს, რადგან სხვაგვარად სათქმელის მათთან მიტანა უჭირთ. კომენდანტის საათის, გაჩერებული ტრანსპორტისა და მწვავე კრიმინოგენურ სიტუაციაში მცხოვრები საზოგადოებისთვის ამიტომ გაზეთის ყიდვა მთავარი საზრდო ხდება. იმედი, რომ რაღაც ახალს გაიგებს, და ასევე გაზეთი მის რომელიმე ფიქრთა დინებას შეეხმიანება - დაუდასტურებს ვარაუდს, შეაგულიანებს საბრძოლველად.

1997 წელს მსჯელობს პარლამენტი მოქალაქის დამადასტურებელ მოწმობაში ეროვნების გრაფის ამოღების შესახებ. ამ დროს მრავალი ეთნონაციონალისტური შუღლი უკვე გაღვივებულია სხვადასხვა კუთხეში. მაგალითად, უკვე მომხდარია აზერბაიჯანულ თემთან სვანი ეკომიგრანტების შეჯახების ინციდენტების სერია დმანისში (რასაც პრესის გარკვეული ნაწილი “პროქართული ინტერესებიდან” აშუქებს).

არმენოფობიული ხუმრობებიც არსად გამქრალა. ამიტომ საქართველოს წაგვართმევენ ტიპის შიში საზრდოს მუდამ პოულობს.

1999 წელს პარლამენტი, დეპუტატ გურამ შარაძის ინიციატივით, კვლავ უბრუნდება პირადობის დამადასტურებელ მოწმობაში ეროვნების გრაფის საკითხს (შემდეგ იგივე თემა 2003 წლის სესიებზეც წამოიჭრება და, დრო და დრო, პერმანენტულად ჩნდება). საკომიტეტო მოსმენას 1999 წელს გაზეთის დამწყები კორესპონდენტის ამპლუაში მეც ვესწრები. სტატიის მომზადებისას მთავარი პასაჟები დარბაზში გამართული ჩხუბის და ლანძღვის აღწერებს დავუთმე ძალაუნებურად, თუმცა, შინაგანად დავიწყე რაღაც მნიშვნელოვანის რღვევა - 20 წლის ასაკში იმის გაცნობიერება, რომ დახასიათება “ქართველი” მოქალაქის იდენტობის დოკუმენტში არა ეთნიკური წარმომავლობის ხაზგასმას, არამედ მოქალაქეობრივ კუთვნილებას უნდა აღნიშნავდეს. მხოლოდ ასე გავთავისუფლდები საკუთარი თავის მსხვერპლად წარმოდგენისგან, სხვისი დაცინვის ატანისგან, რითაც 20 წლის ასაკში მოზარდობის დროიდან უკვე საკმაოდ დავიღალე. ეს იყო ძალიან ამაღელვებელი გაცნობიერება, რომლით მოხიბვლამაც და ამ მოხიბვლაზე დაფუძნებულმა საკუთარი პროგრესულობით თავმოწონებამ ჩემთვის საკმაოდ დიდხანს გასტანა. გასტანა მანამ, სანამ არ გამიჩნდა ახალი კითხვები: მოქალაქეობა - ქართველი - ხომ არ ნიშნავს ეთნიკური ჯგუფების ასიმილაციას, რაც, სავარაუდოდ, ამ ჯგუფებს არ მოეწონებათ? როგორ შეიძლება მოხერხდეს, რომ ამ ჯგუფებმა თავი მეორეხარისხოვან მოქალაქეებად არ იგრძნონ, თან ქართულ საკომუნიკაციო ველში ჩაერთონ, თან თავიანთი ენაც ჰქონდეთ, როგორც თვისება, რომელსაც ვერ დაივიწყებენ? 

თუმცა 1990-იანებში და ადრე 2000-იანებში შინაგანი დისკუსიის ასე გაფართოებამდე ჯერ შორია. ეთნიკური უმცირესობები ფრთხილობენ, რადგან “გაუმარჯოს დამოუკიდებელ საქართველოს” მათზე როგორ მოქმედებს, მათ რა როლში აყენებს, ჯერ ვერ წარმოუდგენიათ. ეს რბილად რომ ვთქვათ - ვერ წარმოუდგენიათ. უფრო რეალისტურად კი, ახალი სახელმწიფოს შენების პირველ პერიოდში მათთვის შევიწროების, თავდასხმის შიშის, და ამ შიშის გამო გაჩუმების წლები იწყება. 

1992 წლიდან მოყოლებულ დროს მაშინდელი სკოლის მოსწავლე ოქტაი ქაზუმოვი ასე აღმიწერს:

“მეოთხე კლასში ვიყავით, საკონტროლოს ვწერდით, კლასში სიჩუმე იყო. მასწავლებელმა ორი წუთით დაგვტოვა. უცებ წამოვარდა ჩემი კლასელი და შაჰ-აბასს აგინა. მაშინ კარგად კი არ ვიცოდით, შაჰ-აბასი ვინ იყო, ან რა ჰქონდა გაკეთებული, მაგრამ მივხვდით, რომ ამით კლასელი ჩვენ გვაგინებს. ანუ შაჰ-აბასი ჩვენ ვგონივართ. ჩვენ რა ვქენით? ჩვენ გიორგი სააკაძეს ვაგინეთ. რა თქმა უნდა, ჩვენც და მათაც ეს ყოველივე სახლებიდან მოგვქონდა. ორ ჯგუფად გავიყავით და, რამდენადაც შეუძლია იჩხუბოს ათი წლის ბავშვს, ვიჩხუბეთ. საკონტროლოს რვეულები სულ აქეთ-იქით ფრიალებდა. მაგრამ ძალიან მკაცრი დირექტორი გვყავდა - ციური ხარანაული და ამ ეთნიკურ დაპირისპირებებს იმით დაუსვა წერტილი, რომ განურჩევლად ეთნიკურობისა, ყველა დაგვსაჯა. არავისთვის დაუფარებია ხელი. ეს კი მაშინ გმირობა იყო, რადგან ჩამოსახლებული ეკომიგრანტი სვანების ეშინოდათ დანარჩენ ქართველებასაც. იარაღი ჰქონდათ, ჯგუფურად დადიოდნენ. მარტო მათ ბავშვებთან გვიწევდა დაპირისპირება, არც მთიულებთან, არც მუხრანელებთან, არც ასურელებთან. და თუ მაინც გვიხდებოდა მათთან ჩხუბი, ესეც სვანების წაქეზებით იყო. იყო წამოძახილები, ეს თათრები, მუსლიმები, მაჰმადიანები, საქართველოს მტრები ხართ. 95-ში ეს ბავშვები აღაიანის სკოლაში გადავიდნენ და ჩვენი კლასიც დაწყნარდა. მეათე კლასში ვიყავით, როცა კვლავ დაბრუნდნენ, უკვე სხვა აზროვნებით და მერე ერთად დავამთავრეთ სკოლა”. 

აზერბაიჯანული თემი ამ წლებში ორმაგად გაირიყება. სარწმუნოებაზე რომ აღარაფერი ვთქვათ, მათი ენაც კი არა მარტო უცხოა, არამედ - მტრის ენას ჰგავს. 

“როცა ახლაც კი, პოლიტიკოსები, საჯარო გამოსვლებში, თუნდაც დაუფიქრებლად, მაგრამ მაინც გახსენებენ, რომ შენი ისტორიული სამშობლო არის აზერბაიჯანი, ხვალ შეიძლება კატეგორიულად მოგთხოვონ, წადიო. სწორედ ეს მოთხოვნა იდგა 1990-იანებშიც. დმანისის სოფლებში ხალხს მე რასაც ვუსმინე, თმები ყალყზე დამიდგა. იქ დღესაც 1990-იანი წლებია, არადა, ჩავლილი მეგონა. თურმე, ეს ქიმერები ცოცხლობს. უბრალოდ ხელსაყრელი პირობები სჭირდება და ეს პირობები თუ დასჭირდებათ პოლიტიკოსებს, კიდეც გამოიყენებენ”. 

ოქტაი ქაზუმოვის მამა ფილოლოგია. თსუ-ში ლიტერატურული ურთიერთობის და თარგმანის ისტორიის კათედრაზე სწავლობდა. როცა საჭიროების გამო პროფესია გამოიცვალა, მაინც არ დაშორებია თავისი ინტერესის სფეროს - თარგმანს, აზერბაიჯანულისა და ქართულის კვლევას. “აზერბაიჯანელების უმეტესობას ასეთი ფუფუნება არ ჰქონიათ. ამიტომ ყოველთვის ვამბობდი, ჩემზე ნუ აიღებთ სწორებას. ათი წლის ვიყავი, ცოცხალი მეცნიერი მყავდა ნანახი. ბესიკ ხარანაულიც კი არის ნამყოფი ჩვენთან. ჩემი ორიენტირი იყო იმირ მამედლი ორენოვანი პოეტი კასპის რაიონიდან, რომელმაც პირველი ლექსი ქართულად დაწერა. თარგმნა “ვეფხისტყაოსანი” ორიგინალიდან, “ალუდა ქეთელაური” და “სტუმარ-მასპინძელი” თარგმნა აზერბაიჯანულად. და მერე მისი წაბაძვით მე ვთარგმნე “გოგოთურ და აფშინა”. მოკლედ, მოზარდობაში მივხვდი, რომ ქართულსა და აზერბაიჯანულ სალიტერატურო ენებს შორის დიდი უფსკრულია და განვიზრახე, მათ შორის ხიდის როლი შემესრულებინა”, - ამბობს ოქტაი. 

იმ გარემოზე კი, სადაც გამონაკლისები არ ხდებოდა, აქტივისტი სამირა ბაირამოვა მიამბობს. მისი სოფელი მარნეულის რაიონს ეკუთვნის და აზერბაიჯანელთა ერთ-ერთი მსხვილი კომპაქტური დასახლებაა. ქალაქიდან ნახევარი საათის სამანქანო გზაზეა. თუმცა, 2000-იანების დასაწყისში გაუვალი გზების გამო მგზავრობას საათნახევარიც სჭირდებოდა. ამიტომ სამირას ეგონა, რომ გარესამყარომდე ძალიან შორია; ისიც ეგონა, რომ ყველაფერი ისეთი ერთგვაროვანია, როგორც მის სოფელში - სკოლის სახელმძღვანელოებში, რომლებიც ბაქოდან ჩამოაქვთ, აზერბაიჯანის ჰიმნი წერია და სახელმწიფო დროშაა გამოსახული, ტელევიზორში სულ აზერბაიჯანულ არხებს უცქერენ - ფილმებს, სიმღერებს, ინფორმაციას იქიდან იღებენ. ადრე ორიათასიანებზე მიყვები-მეთქი? როცა ვკითხე სამირას მარნეულში, 2021 წლის ნოემბერში ჩვენი შეხვედრისას, მიპასუხა, რომ “ფაქტობრივად ახლაც იგივეა. არხებს ისევ აზერბაიჯანულს უფრო მეტს უყურებენ თანასოფლელები. კი, მეტი კავშირია, უმაღლეს სასწავლებელში, ქართულენოვან პროგრამაზეც გაცილებით მეტი სწავლობს, მაგრამ თვე თვეს ისე მისდევს ხოლმე სოფელში, ქართულის გამოყენება არ დაგჭირდება. ყველის საყიდლად თუ გაჩერდებოდა ვინმე მარნეულიდან ან კოდადან ჩამოსული ქართველი და ისიც რუსულად გაგვესაუბრებოდა”. 

ოქტაი ამბობს, რომ ეთნიკური უმცირესობების სკოლებში ბავშვებს ქართულს “უღიმღამოდ ასწავლიან”. სამირას ნაამბობიც მაფიქრებინებს, რომ ბევრი რამ მასწავლებლის მონდომებაზეა. მით უფრო, რომ მოსწავლეებს სახელმძღვანელოებში ქართულენოვანი მასალის ადაპტირების საკითხიც აწუხებთ. “ძველი ქართული ლიტერატურის ტექსტები ისე გვაფრთხობდა. უნდა დაგვეზეპირებინა. “ვეფხისტყაოსანი”, ჰაგიოგრაფია - ისე მეშინოდა, რომ ვერ ვიგებდი, რომ დავასკვენი, ქართული ურთულესი ენაა და არც კი უნდა ვცადო. ისეთი შთაბეჭდილება მქონდა, რომ სახელმწიფო ენას კი არა, უცხო ენას მასწავლიან - ინგლისური, რუსული და ქართული რა”. 

სამირა ჰყვება, რომ ერთი მასწავლებელი, ზეინაბ მასწი, პირდაპირ ეუბნებოდათ, რომ ქართული არაფერში დასჭირდებოდათ, შენ მაინც აზერბაიჯანელი ხარ და აზერბაიჯანში წახვალო.

“ჩემთვის არაფერი განსაკუთრებული ამაში არ იყო, თავს არც შეურაცხყოფილად ვგრძნობდი. ხო, ვარ აზერბაიჯანელი და ხო, წავალ, აზერბაიჯანში მივიღებ განათლებას. ასე იყო - ბაქოში ვიყავი ნამყოფი და თბილისში ჯერ არა. ახლა ვიღაც თუ მეტყვის, რომ შენ აზერბაიჯანელი ხარ, დიდ ამბავს ავტეხ, მაგრამ მაშინ მთელი ჩემი სამომავლო გეგმები ბაქოს უკავშირდებოდა”. 

სამირამ, საბოლოოდ, თბილისში შემთხვევით დაიწყო სწავლა: დედას ქორწილში შეხვდა ძველი ნაცნობი და მან ურჩია, არა უშავს, თუ ბაქოში ჯერ ვერ გაგზავნით გოგოს, სცადოს თბილისში, აქაც ხომ არის ინსტიტუტიო. “პირველი მეგობრები რომ გავიჩინე ამ ჩემთვის სრულიად უცხო ქალაქში, აი, მერე, ნელ-ნელა, მთელი ბაქოს გეგმა ჩამოიშალა. სრულად აქაური ვარ ახლა, აქტივისტიც აქაური ვარ.

ჩემს სახელმწიფოზე ვიყავი გაბრაზებული. მე თუ მოქალაქე ვარ და ეთნიკური ქართველიც მოქალაქეა და ისინი რა წინ არიან, რამდენი რამ იციან და მე სად ვარ - როგორი ჩამორჩენილი.

ვთქვათ, პოეტები, რომლებიც მათ იცოდნენ, მე თავიდან უნდა მესწავლა, უნდა მესწავლა საგნები, საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მეაქტიურა, ამდენს ვერ ვასწრებდი და ვშფოთავდი”.

საბავშვო ბაღიდან

“1+4” - შემოკლებით ასე ჰქვია საგანმანათლებლო პროგრამას, რომელმაც 2010 წლიდან მოყოლებული, სამირასავით, ბევრი ეთნიკური უმცირესობის თემის წევრი მიაბრუნა ქართულენოვანი უმაღლესი განათლების დაწესებულებებისკენ. ამ პროგრამის მიხედვით, აბიტურიენტები ინსტიტუტში მშობლიურ ენაზე უნარების გამოცდის ჩაბარებით ირიცხებიან და უფინანსდებათ ერთწლიანი სასწავლო პროგრამა ქართული ენის შესასწავლად. თავდაპირველად ეს პროგრამა ნაკლებ გამოხმაურებას იწვევდა, თუმცა, შემდეგ მოთხოვნა გაიზარდა და სახელმწიფოს მხრიდან დაფინანსების სიმცირის გამო, პერიოდულად, მედიაში ვრცელდება ცნობები იმის შესახებ, თუ როგორ აფინანსებს აზერბაიჯანულენოვანი სტუდენტების სწავლას მსხვილი აზერბაიჯანული კომპანია “სოკარი”. 

“ამ შემთხვევაში დაიჩაგრნენ სომხები, - ამბობს ოქტაი, - რადგან “სოკარმა” ეთნიკური ნიშნით სომეხი აბიტურიენტების დაფინანსებაზე უარი თქვა. მერე ინიციატივით გამოვიდა რამდენიმე სომეხი ბიზნესმენი. საერთო ჯამში კი, ეს ყველაფერი შეცდომაა, რადგან საქართველოს სახელმწიფო გველაპარაკება სახელმწიფო ენის სწავლასა და ინტეგრაციაზე და აღიარებს, რომ თავისსავე ვალდებულებას, რომელსაც ადრეული და საშუალო განათლების დონეზე ვერ ასრულებს, უმაღლესი განათლების ეტაპზეც სანახევროდ მეზობელი სახელმწიფოს კერძო კომპანიის იმედზე ტოვებს. სხვა თემაა, მაგრამ ძალიან პრობლემურია უცხოური გაცვლითი პროგრამებიც. ამ საერთაშორისო გაცვლით პროგრამებშიც ეთნიკური ნიშნით დისკრიმინაცია ჩანს. ამიტომ ვამბობ, რომ ინტეგრაციული პროგრამები ჩვენთან ინერციით მიმდინარეობს და დამოკიდებულია საერთაშორისო დონორებზე. ბავშვებს მეც ვეუბნები ხოლმე, რომ ინგლისური ისწავლონ და პირდაპირ საერთაშორისო დონორებისგან მიიღონ განათლების შესაძლებლობები. ოღონდ არა აზერბაიჯანის, რადგან აზერბაიჯანის საელჩო ძალიან რეგრესულად აზროვნებს, ფაქტობრივად, საბჭოთა ყალიბია მცირე კოსმეტიკური ცვლილებებით. მათ კრიტიკულად მოაზროვნე თაობის წარმოშობა არ აინტერესებს”. 

კრიტიკულად მოაზროვნე, თავისუფალი მოქალაქის აღზრდა უპირისპირდება იმ უენობას, რაზეც სამირასთან, ოქტაისთან და სხვა უმცირესობების წარმომადგენლებთან ვსაუბრობთ. ოქტაი ერთგან მეუბნება, რომ ქართული ენის ცოდნა საჭიროა არა იმიტომ, რომ შემდეგ ამ ენაზე დუმილს ირჩევდე. სახელმწიფო ენაზე სამოქალაქო ხმის ამაღლება - ესეც ენის თანამედროვე სამყაროში დამკვიდრებული განზომილებაა, რომელიც საზოგადოებას აერთიანებს. სწორედ ეს დუმილის არარჩევა აუვნებელყოფს ორ ნეგატიურ ფენომენს: ერთი მხრივ, დომინანტური (ამ შემთხვევაში ქართული) ენის ძალაუფლებრივ პოტენციალს და მეორე მხრივ, უმცირესობის ენის ყოფით განზომილებაში ჩატოვებას, შესაბამისად, მის გაღარიბებას და საბოლოოდ - სიკვდილს.

“ნელ-ნელა, ჩვენს თემში, ქართული ენის მნიშვნელობა იზრდება და ამგვარ დროს ჩვენი ხალხი უკვე აზერბაიჯანულ ენაზე სწავლა-განათლებას იმხელა ყურადღებას აღარ უთმობს. დღეს აქ მცხოვრები აზერბაიჯანელი ბავშვი ფიქრობს, აი, მე თუ ვისწავლი ნიზამის, რაში გამომადგება, ვის დასჭირდება. მგონია, რომ პროცესების კვალდაკვალ ეს ბევრ ცუდ რაღაცას მოიტანს”, - ამბობს ოქტაი და ახსენებს სალიტერატურო აზერბაიჯანულს, რომლის ცენტრიც დღეს აქ ქართველი აზერბაიჯანელებისთვის ბაქოა, რადგან ქართული აკადემიური აზერბაიჯანული, რომელზეც ტექსტები შეიქმნებოდა საქართველოში, არ გვაქვს. “ვინც წერდა, ისევ ბაქოს ითვალისწინებდა ძალაუნებურად, რადგან სახელმძღვანელოები იქიდან ჩამოდის და გინდა თუ არა - სალიტერატურო ენის თვალსაზრისით და არა დიალექტის - მიბმული ხარ აზერბაიჯანის რესპუბლიკაზე. ეს არის კლასიკური მოდელი. აზერბაიჯანულენოვანი ბურჟუაზია აქ ჯერ არ გვყავს”, - ამბობს.

ენის სიცოცხლის საკომუნიკაციო, ყოფით დონეზე შენარჩუნებას, შესაბამისად, ორგვარი შედეგი მოაქვს: სახელმწიფო ენას სწავლობ მხოლოდ იმიტომ, რომ საზოგადოებას ეურთიერთო საჯარო სივრცეში, საჯარო მომსახურების მიღებისას და მშობლიურ ენაზეც თუ არ ქმნი ცოდნას,

თუ არ წარმართავ შემოქმედებით პროცესს, მის ფუნქციებსაც ზღუდავ. 

ოქტაი ამბობს: “როცა მარნეულში აზერბაიჯანელთა კულტურის ცენტრის სტიპენდიანტი გავხდი - პროგრამის, რომელიც ფინანსდებოდა აზერბაიჯანიდან, აღმოვაჩინე, რომ იქ ვისაც ვხვდებოდი, მათზე უკეთესი აზერბაიჯანული მე ვიცოდი. რადგან ენისადმი ინტერესის გამო, მის განვითარებაზე სულ ვმუშაობდი. ჩემით ვადგენდი ლექსიკონებს, ვიზეპირებდი აზერბაიჯანულ და ქართულ შესატყვისებს. და ამ თარგმნა-თარგმნაში საბოლოოდ მთარგმნელად ჩამოვყალიბდი. მერე კი ისე მოხდა, რომ ქართულ და აზერბაიჯანულ საზოგადოებებში პოპულარული გავხდი სწორედ ენის ცოდნის დონით.

ჩემი პიროვნება ამ ორი ენით არის მოზელილი. ჩემთვის ცალმხრივი განვითარება იქნებოდა ან ერთის ან მეორეს გარეშე ცხოვრება.

თსუ-ში სწავლისას, 93-ე აუდიტორიაში ტარდებოდა შეხვედრები. იქ გავიცანი ბევრი ჩემი მეგობარი. განსაკუთრებით საინტერესო იყო დიანა ანფიმიადთან ურთიერთობა, რადგან ორივე ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენელი ვიყავით და  ქართული ენა გვაერთიანებდა, როგორც ლინგუა ფრანკა. იქ ვკითხულობდი ჩემს თარგმანებს და მაშინ მივხვდი, რომ არაფერი დამიკარგავს, რომელიმე ერთ ენას რომ არ გავყევი.

აზერბაიჯანულის გარეშე ნახევარი ვიქნებოდი ისევე, როგორც - ქართულის გარეშე”.

თუმცა, ის თავად გვიმეორებს, რომ გამონაკლისია. ბოლო გამოკითხვების მიხედვითაც, “ეთნიკური უმცირესობების 63% ცუდად ან ძალიან ცუდად ცნობს ქართულ ასოებს და კითხულობს სიტყვებს.

საქართველოში მცხოვრები ეთნიკური უმცირესობების 60%-ს, მათივე შეფასებით, ძალიან ცუდად ან ცუდად შეუძლია ქართულ ენაზე მოსაუბრე ადამიანთან კომუნიკაცია, ხოლო ქართული ლიტერატურის კითხვა და ტექსტის შინაარსის გაგება ძალიან ცუდად ან ცუდად შეუძლია კიდევ უფრო დიდ ნაწილს (84%)”. ამ მაჩვენებლების კითხვისას, ალბათ, ყველას გაახსენდება საავადმყოფოს ან ბანკის რიგში მდგარი არაქართულენოვანი მოქალაქე, რომელსაც ჯანმრთელობის ანამნეზი თუ საბანკო ოპერაციის დეტალები თითქმის არ ესმის. ხშირად აქ პატრიარქალური წესებიც ირთვება.

აზერბაიჯანელ ქალებს ზოგჯერ ოჯახის მამაკაცი წევრები დაჰყვებიან მთარგმნელებად და ქალებს მათი საშუალებით ექიმების კითხვებზე პასუხი უჭირთ. 

დღეს და ხვალ

დღეს ქვეყანას აქვს ათ წელზე გათვლილი “სახელმწიფო სტრატეგია ეთნიკური უმცირესობების სოციალურ და ეკონომიკურ მონაწილეობაზე”, ეს ცხადია ენის პოლიტიკის ასპექტებსაც ითვალისწინებს. თუმცა, სიტუაცია ნელა იცვლება, ან სრულიად უძრავია. ის კრიტიკა, რაც უმაღლესი განათლების დონეზე ჩნდება ეთნიკური უმცირესობების განათლების თვალსაზრისით, შემსუბუქდებოდა, სახელმწიფო ენის შესწავლა ადრეული განვითარების ეტაპზევე რომ იწყებოდეს. სოციალური სამართლიანობის ცენტრის 2023 წლის ოქტომბრის სტატიის მიხედვით ასეთი დასკვნა შეიძლება გამოვიტანოთ - საბავშვო ბაღების მიღმა მასობრივად რჩებიან ეთნიკური უმცირესობების სხვადასხვა თემში დაბადებული ბავშვები. “მაგალითად, მარნეულის მუნიციპალიტეტში, რომელშიც ერთი ქალაქი და 82 სოფელია გაერთიანებული, სულ 14 ბაღია, თუმცა, აქედან მხოლოდ 11 მუშაობს… მარნეულის მერობის კანდიდატი და ახლა უკვე პარლამენტის წევრი, ზაურ დარგალი მუნიციპალიტეტის მოსახლეობას 4 ახალი ბაგა-ბაღის აშენებას დაპირდა, თუმცა წინასაარჩევნო დაპირება არ შეუსრულებია. ბაღების გაერთიანების დირექტორი, ზაურ ქარიმოვი ამბობს, რომ 2026 წლამდე 10 ბაღის აშენებაა დაგეგმილი და აქედან 3-ის მშენებლობა წელსვე უნდა დაიწყოს”.

ეს ბოლო დაპირება რომც შესრულდეს, აქტივისტები ფიქრობენ, რომ მნიშვნელოვანი იქნება საბავშვო ბაღებში ორენოვანი სწავლების დაწყება. მხოლოდ ასე ამოიზრდება ბავშვი თავისი მშობლიური ენის მიკროგარემოდან დიდ საზოგადოებამდე, რომლის წევრადაც უნდა ჩამოყალიბდეს - მხოლოდ ასე, ანუ ორივე ენობრივ არეალში განვითარებისას. 

თუმცა, საბოლოოდ, ესეც ტექნიკური საკითხია. მთავარი პოლიტიკური ნებაა, რომ ხელისუფლებამ მხოლოდ კონსერვატორი ამომრჩევლის პასუხად “არ მოაწყოს ქვეყანა” - ამბობს ოქტაი და დასძენს, - დღესაც, ამხელა ცვლილებების ფონზეც, კონსერვატორ უმრავლესობაში ჭარბობს განწყობა: რატომ უნდა მაინტერესებდეს, რომ ქვემო ქართლში აზერბაიჯანელმა ისწავლოს ქართული, მიიღოს განათლება და მერე დაიკავოს თანამდებობა; რატომ უნდა დაიკავოს თანამდებობა, რა, ეს აზერბაიჯანია? წადით და იქ მოითხოვეთ, მართულები ჰგონიათ. ეს ნაციონალისტური ნარატივები კი დეზინტეგრაციულ პროცესს, იმედგაცრუების წყაროს ამძაფრებს”.

“დღეს ძალიან მტკივნეულ და საინტერესო ფაზას გავდივართ. გვყავს თაობა, რომელიც დაკავებულია კედლის ნგრევით. ამიტომ მგონია, რომ მათი შვილები უფრო შორს წავლენ. სათემო ცენტრები გაიხსნა, იქვე ამზადებენ აბიტურიენტებს. და ამ ახალგაზრდებს დიდი ქალაქის დანახვაზე, ქართველებთან პირველ ურთიერთობაზე კულტურული შოკი უკვე აღარ ექნებათ - ეს ეტაპი ჩვენ გავიარეთ. მოდის დრო, როცა აღმოჩნდება, რომ შევასრულეთ ჩვენი მოვალეობები ინტეგრაციის გზაზე და აბა, სად არის ჩემი უფლებები? - აქტივისტები ამას უკვე ითხოვენ”. 

მისწრაფება. მომავალ

“ერთხელ  დავფიქრდი, რატომ ვუყვარვარ ჩემს ქართველ მეგობრებს? იმიტომ, რომ მართლა საყვარელი ვარ, თუ მათ გულს რაც ელამუნება, იმას რომ ვლაპარაკობ? ვკითხე, რას ფიქრობთ, რომ საქართველოს პრეზიდენტი იყოს, ვთქვათ, ეთნიკური აზერბაიჯანელი-მეთქი. არაო, შანსი არ არისო. აი, ტესტი. როცა ამ კითხვაზე პასუხი ეთნიკურ ყალიბს გასცდება და სამოქალაქო განზომილებაში გადავა, ვირწმუნებ, რომ ინტეგრაცია შედგა. ძალიან კარგია, რომ ნოვრუზ ბაირამს აღნიშნავს ქართველი აზერბაიჯანელი და რომ ხელისუფლება მას ამ დღესასწაულს ულოცავს ისე, როგორც ებრაელს, სომეხს - თავიანთ დღესასწაულებს, მაგრამ ინტეგრაცია იქნება, როცა ეს დღესასწაულები საქართველოს ყველა მოქალაქეს გააერთიანებს; როცა უქმე იქნება ყველასთვის, რადგან ერთმანეთის მნიშვნელოვან დღეებს პატივს ვცემთ”, - ამბობს ოქტაი და მომავალში კიდევ ერთ სურათს ხედავს:

“სულ მახსოვს ის, რომ აზერბიჯანული თეატრის დასის წევრები ორენოვანები არიან. ანუ შეუძლიათ ქართული სპექტაკლი ქართულადაც ითამაშონ და აზერბაიჯანულადაც, ასევე, პირიქით. ეს ფასდაუდებელი რესურსია, შეიძლება პიესები დაიწეროს და შემდეგ - გათამაშდეს. მხატვრული ნაწარმოები ვთქვათ, გმირზე, რომელიც სამცხე-ჯავახეთიდან ჩამოდის… ენაზე ასეთი მრავალდონიანი საჭიროება თუ არაა, მერე ქრება. ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ გლობალიზებულ სამყაროში სხვა საფრთხეებიც უხვად აქვს მცირე ენებს, ადგილობრივ დიალექტებს, კილო-კავებს. აზერბაიჯანულისთვის გამოწვევაა მაგალითად თურქულის მომძლავრება. სალიტერატურო აზერბაიჯანულშიც დაიწყეს თურქული ტერმინების გამოყენება. მარნეულელი გოგო-ბიჭებიც სოციალურ ქსელში სტატუსს რომ წერენ, თურქულ სიტყვებს იყენებენ, რადგან ტელევიზია მუშაობს, ფილმები. მე კი, ეს განსხვავებულობები კილოებს შორის, ურთიერთგავლენებზე დაკვირვება არ მემეტება დასაკარგავად. ამიტომ ველი დროს, როცა საქართველოში მცხოვრები უმცირესობების ენები სხვაგვარ სიცოცხლეს გამოავლენს”.