რუსთაველის კულტურული რევოლუცია

ვის შევჩივლო, რუსთაველი მკვდარია!
იეთიმ გურჯი

რა კარგია, რომ რუსთაველი მეტროა და წერეთელი გამზირი
რეაქტიული კლუბი

ვთქვენი ქებანი ვისნი მე, არ-ავად გამორჩეულნი
რუსთაველი

საქმესა თვისსა ვინცა ეწიოს, ვაქოთ საქმენი შე-რა-ვიტყოთა
ფრანსუა ვიიონი და დავით წერედიანი

შინაარსი:

1. პროლოგი

2. რა ხდებოდა ქართულ ლიტერატურაში რუსთაველამდე?

3. რუსთაველის პოეტური რევოლუცია

4. რუსთაველის კულტურული რევოლუცია

1. პროლოგი

1840 წელს ინგლისელმა მწერალმა თომას კარლაილმა გამოაქვეყნა წიგნი „გმირების, გმირთა თაყვანისცემისა და გმირობის შესახებ ისტორიაში“, სადაც, სხვათა შორის, წერდა, რომ ერს რაც უნდა თოფ-ზარბაზანი და ჯაბახანა ჰქონდეს, მაინც არაფრის მაქნისია, თუ არა ჰყავს გამოჩენილი მწერალი, რომელიც ამ ქვეყნის შვილებს ერთ ერად სამუდამოდ შეკრავს და შეადუღაბებსო. ასე, პოლიტიკურად დაქსაქსულ იტალიელებს დანტე უფრო აერთიანებთ, ვიდრე „მუნჯ“ რუსებს მეფე თავისი კაზაკებითო. ამ წიგნის მერე ყოველმა ერმა დაიწყო თავის წიაღში გამოჩენილი მწერლების ძებნა, რომლებიც იტალიაში – დანტეს, ინგლისში – შექსპირს და გერმანიაში – გოეთეს დაეტოლებოდა. ქართველებს ამ საკითხზედ დიდი ფიქრი და სჯა-ბაასი არ დასჭირვებიათ, რუსთაველს ვერც XIX საუკუნეში გაუწევდა ვინმე კონკურენციას და ვერც მას შემდეგ. მართალია, რუსთაველის უპირობო პირველობას ყოველთვის და ყველა არ იზიარებდა. აქეთ, თეიმურაზ I ეტოლებოდა, იქით, ანტონ კათალიკოსი წერდა, ამაოდ დაშვრაო, ზოგი ჩახრუხაძეს ანიჭებდა დაფნის გვირგვინს და ასე, მაგრამ ბოლოს მაინც რუსთაველი დარჩა გამარჯვებული. ქართველებს როცა გვინდა, განსაკუთრებულად ვიამაყოთ, ვიტყვით, ჩვენა რუსთაველის ერი ვართო. ამით ხაზს ვუსვამთ ჩვენი კულტურის სიძველეს, რომ აგერ, ჯერ კიდევ XII საუკუნეში ასეთი პოემის დამწერი ერი (თითქოს ყველას ერთად გვეწეროს) ხელწამოსაკრავი ხომ არ იქნებაო. შალვა ნუცუბიძეს 1947 წელს რუსულად აქვს დაწერილი წიგნი „რუსთაველი და აღმოსავლური რენესანსი“, სადაც, ძალიან თუ გავამარტივებთ, ასაბუთებს, რომ ქართველებს, რუსთაველის სახით, რენესანსი უფრო ადრე ჰქონდათ, ვიდრე იტალიელებს.

რუსთაველი საქართველოს ერთ-ერთ მთავარ სიმბოლოდ, მისი კულტურულობის გამომხატველად იქცა. ყოველივე ამის მიუხედავად, ამ კაცის შესახებ გასაოცრად ცოტა რამ ვიცით. იმდენად ცოტა, რომ დაბეჯითებით ვერც იმას ვიტყვით, ვინ იყო და ვერც იმას, როდის უცხოვრია. ქართული ფილოლოგიის ბუმბერაზებსაც კი, რუსთაველის ვინაობასა და მისი ცხოვრების თარიღებზე შეთანხმებული პოზიცია არა ჰქონიათ. აკადემიკოს კორნელი კეკელიძეს ქართული ლიტერატურის ისტორიის პირველ გამოცემაში ევარაუდა, რომ რუსთაველი სინამდვილეში სარგის თმოგველი უნდა ყოფილიყო, სანამ ეს აზრი პარტიამ და მთავრობამ არ შეაცვლევინა. კიდევ ერთ აკადემიკოსს, ნიკო მარს კი, 1917 წელს გამოეთქვა აზრი, რომ შოთა უნდა ყოფილიყო XIV საუკუნის მუსლიმი ავტორი მესხეთიდან. ვარაუდი და უფრო მარჩიელობა კიდევ ბევრი იყო. პავლე ინგოროყვამ, კარგმა, მაგრამ მოუთოკავი ფანტაზიის მქონე ფილოლოგმა, დაგვიტოვა რუსთაველის ბიოგრაფია, სადაც გამოგონილი ბევრად სჭარბობს ფაქტიურს – ცოტა უტრირებულად რომ ვთქვა, წერია, რა ნიშანი ჰყავდა პატარა შოთას სკოლაში და რა გვარის იყო მისი ქიმიის მასწავლებელი.

არ ვიცით, როგორ გამოიყურებოდა რუსთაველი. მისი პორტრეტი, რომელიც გაგარინის ნახატის მიხედვით მასობრივად გაამრავლა ფოტოგრაფმა როინაშვილმა და რომელიც დღეს ჩვენს ასლარიან კუპიურებს ამშვენებს, უკიდურესად აღიზიანებდა აკადემიკოს ივანე ჯავახიშვილს, რომელიც ამბობდა, ამ პორტრეტზე ვიღაცა სპარსია გამოსახული და ამ სურათის საიუბილეოდ გამოყენება უხერხულიც კი იქნებაო. მერე ეს პორტრეტი მივამსგავსეთ ინგლისელ მოდელს, რიჩარდ ბიდულს. გვაქვს თითქოს ფრესკა იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში, მაგრამ იმასაც, გარდა იმისა, რომ შოთა ჰქვია, „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორთან უფრო მტკიცე კავშირი არ აქვს.

ჩვენი მთავარი კულტურჰეროსის ბიოგრაფიის უცოდინრობამ ისიც გამოიწვია, რომ 1937 და 2017 წლებს შორის რუსთაველის იუბილე სამჯერ ვიზეიმეთ. პირველად, როდესაც იოსებ სტალინი მიხვდა, რომ პროლეტარი მწერლებისგან ხეირიანი არაფერი გამოვიდოდა და კლასიკოსების რეაბილიტაცია ბრძანა. 1937 წელს, ასე აღნიშნეს საკავშირო მასშტაბით, დიდი ზარითა და ზეიმით, პუშკინის იუბილე, რომელსაც შედარებით მცირე ზომის, რეაბილიტირებული ილია ჭავჭავაძის იუბილე მოჰყვა და მერე ისევ დიდი, საკავშირო, ბუკითა და ნაღარით, რუსთაველის 750 წლის იუბილე. აბა, სტალინს და ბერიას ვინ შეედავებოდა, რომ რუსთაველი მართლაც 1187 წელს დაიბადა. 1966 წელს რუსთაველი 800 წლის შეიქნა, ხოლო 2016 წელი იუნესკომ, ამ თარიღიდან ზუსტად 50 წლის შემდეგ, რუსთაველის წლად გამოაცხადა. საქართველოს მთავრობამ რატომღაც 2017 წელი არჩია რუსთაველის 850 წლის აღსანიშნავად. ასე რომ, წელს რუსთაველი ისევ იუბილარი გვყავს და სწორედ ამ შემთხვევით ვსარგებლობ მეც.

რუსთაველის ამ საყოველთაო და საერთო აღიარებაში, რომელიც მართლა აერთიანებდა ყველა წოდებისა და ფენის ქართველს, ამასობაში ერთი უცნაური რამე მოხდა.

შესანიშნავი წიგნი, რომელიც დღემდე ცოცხლად და საინტერესოდ გვიყვება სიყვარულის და მეგობრობის ამბავს, დაიქსაქსა საზეპიროებად და აფორიზმებად ისე, რომ ცხელი სისხლი ცივ ძეგლობაში გადაიცვალა.

ჩვენ ვიცით, რომ „გველსა ხვრელით ამოიყვანს ენა ტკბილად მოუბარი“, რომ „ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს თუნდა ხვადია“ და აქედან გამოგვყავს, რომ საქართველოში მეთორმეტე საუკუნიდან გენდერული თანასწორობა სუფევს, რომ „ქმნა მართლისა სამართლისა ხესა შეიქმს ხმელსა ნედლად“, ოღონდ გვავიწყდება, რომ ამ ფრაზით ნესტანი თავისი საქმროს, ხვარაზმშას შვილის მკვლელობას ამართლებს. ანეკდოტად დადიოდა ამბავი, რომ ეროვნული მოძრაობის გარიჟრაჟზე, როდესაც „დიდება სკკპ-ს“ და სხვა მისთანა პლაკატების ეროვნული შინაარსის გამონათქვამებით ჩანაცვლება დაიწყეს, კახეთში კარგა ხანს ნახავდით, თანამედროვე ენით რომ ვთქვათ, ბანერს, რომელზეც ეწერა: „ნახეს უცხო მოყმე ვინმე, ჯდა მტირალი წყლისა პირსა“.

რუსთაველის ეს საყოველთაო პოპულარობა არ ყოფილა მარტო იმით გამოწვეული, რომ ის დიდი პოეტი იყო, რომელსაც შევამკობთ ხოლმე ზედსართავი სახელით „სწორუპოვარი“. ვინც არ უნდა ყოფილიყო რუსთაველი და როცა არ უნდა ეცხოვრა, ის ქართული კულტურის რევოლუციონერი იყო. რევოლუციონერობაში იმას ვგულისხმობ, რომ მან სრულიად ახალი საძირკველი ჩაუყარა ქართულ კულტურას, რომელზეც დღემდე ვდგავართ და სანამ ვდგავართ, იქამდე არც რუსთაველს ემუქრება რამე.

სწორედ ამ ახალ საძირკველზე მინდა დავწერო ორიოდე სიტყვა.

2. რა ხდებოდა ქართულ ლიტერატურაში რუსთაველამდე

ქართული ლიტერატურა, ისევე როგორც ქართული ანბანი, ქრისტიანობის გავრცელების მიზნით შეიქმნა და მისი თავდაპირველი დანიშნულება ახალი და ძველი აღთქმის და ლიტურგიული ტექსტების თარგმნა იყო. ასე, მეათე საუკუნემდე ქართული ლიტერატურა საეკლესიო შინაარსის წიგნებისაგან, თარგმანებისა და ორიგინალური აგიოგრაფიული და ჰიმნოგრაფიული ტექსტებისაგან შედგებოდა.

IX-XI საუკუნეებში საქართველოში და საქართველოს გარეთ (მათ შორის, პალესტინასა და ათონის მთაზე) გაჩენილი დიდი სამონასტრო ცენტრები უზარმაზარ მთარგმნელობით სამუშაოს ეწეოდნენ. სქოლასტიკური ლიტერატურის რაღაც ნაწილი ქართულადაც არსებობდა. ნათარგმნი ყოფილა პლატონის და არისტოტელეს ტექსტები, ისევე როგორც ნაწყვეტები „ილიადიდან“, ყოველ შემთხვევაში მისი გვიანდელი, ბიზანტიური ვერსიიდან. თარგმანის სამონასტრო ცენტრებმა თუ მთლად არ ჩამოაყალიბეს, მნიშვნელოვნად გაამდიდრეს ქართული ლიტერატურული ენის გამოხატვის საშუალებები.

მართალია ირიბად, მაგრამ საერო ლიტერატურის გაჩენა საქართველოში ასევე მონასტრების დამსახურებაა. პირველი ათასწლეულის მიჯნაზე ბერმა ექვთიმე ათონელმა ქართულიდან ბერძნულად თარგმნა „სიბრძნე ბალაჰვარისა“, ბუდას ცხოვრების გაქრისტიანებული ვერსია, რომელიც ქართულად სირიულიდან ითარგმნა. როგორც აღმოჩნდა, ეს იყო ყველაზე მნიშვნელოვანი წვლილი, რაც ქართულენოვანმა წიგნმა ევროპულ ლიტერატურაში შეიტანა, რადგანაც ბალაჰვარის ცხოვრების უამრავი თარგმანი (ისლანდიურიდან დაწყებული და რუსულით დამთავრებული) სწორედ ათონელის ბერძნულ თარგმანს ეფუძნება.

თუმცა, საერო ლიტერატურის დაბადება საქართველოში მაინც უფრო სხვა ტრადიციას უკავშირდება, კერძოდ კი, სპარსული ლიტერატურის „რენესანსს“ XI საუკუნეში. ქართულად მაშინვე ითარგმნა რამდენიმე ძალიან მნიშვნელოვანი სპარსული ნაწარმოები, ამათ შორის იყო მეთერთმეტე საუკუნის სპარსი ავტორის, ფახრ ალ-დინ ასად გორგანის დრამატული და ეროტიკული პოემა „ვისრამიანი“ (პოემა, რომელიც დაბეჯითებით არა, მაგრამ სავარაუდოდ გახდა „ტრისტანი და იზოლდას“ შთამაგონებელიც, ნიზამი განჯელის სასიყვარულო პოემა „ლეილმაჯნუნიანი“ და სპარსული პოეზიის ოქროს ხანის მარგალიტი, ფირდოუსის „შაჰ-ნამე“.

პირველი ქართული საერო ტექსტები, მაგალითად, „ამირანდარეჯანიანი“, ისეთ გავლენას განიცდიდა სპარსული ლიტერატურისას, რომ აკადემიკოს ნიკო მარს ისინი სპარსულიდან თარგმნილადაც კი მიაჩნდა.

ნიკო მარი იყო ასევე პირველი, ვინც შეეცადა, ქართული ლიტერატურა არა ვიწრო, ეროვნულ ჩარჩოებში დაენახა, როგორც ამას ყველა აკეთებდა, არამედ იგი ორი დიდი კულტურული წრის, ბიზანტიური და სპარსული კულტურების კონტექსტში წაეკითხა.

საერო ლიტერატურის გაჩენა საქართველოში, დიდი ალბათობით, XI საუკუნეში გაერთიანებული საქართველოს სამეფო კარის ჩამოყალიბებას და XI საუკუნის ბოლოდან საქართველოს ბიზანტიისაგან თანდათანობით ემანსიპაციასაც უნდა უკავშირდებოდეს. ამ დროს ქართველი მეფეები (დავით აღმაშენებლიდან მოყოლებული) ეძებდნენ სამეფო კარის ცხოვრების ისეთ ფორმებს, რომლებიც თავისუფალი იქნებოდა ბიზანტიური გავლენისაგან და მათ სპარსულ კულტურაში მიაგნეს. ამ დროს ქართულ ლიტერატურას უკვე ჰქონდა კარგა ხნის ლიტერატურული ტრადიცია, ოღონდ მას აკლდა საერო შინაარსი. სწორედ ამ საერო შინაარსის იმპორტი მოხდა სპარსული საგმირო პოეზიიდან.

3. რუსთაველის პოეტური რევოლუცია

აი, ასეთ ლიტერატურულ და კულტურულ კონტექსტში დანერგა რუსთაველმა თავისი პოეტური და კულტურული სიახლეები. ერთი მხრივ, მან დახვეწა სპარსული ლიტერატურის თარგმანებში გამოყენებული ენა, რომელიც მაშინდელ სალაპარაკოსთან ძალიან ახლოს იყო და დღევანდელი მკითხველისთვისაც მეტწილად გასაგებია.

მეორე მხრივ, გამოიგონა პოეტური ფორმა – შაირი, არაბული სიტყვიდან წამოსული ცნება, რომელიც ქართულად ლექსს ნიშნავს, ოღონდ მნიშვნელობით უფრო ფართოა და თექვსმეტმარცვლიანი ლექსით დაწერილ „გულის გასაგმირ“ გრძელ ამბავს ნიშნავს. „ვეფხისტყაოსნის“ პროლოგში შაირობა მოხსენიებულია, როგორც სიბრძნის (შესაბამისად, ფილოსოფიის და თეოლოგიის თანასწორი) „ერთი დარგი“, ისაა „საღმრთო“ და „საღმრთოდ გასაგონი“, რაც იქამდე სრულიად წარმოუდგენელი და, ცუდი კალამბურით რომ ვთქვა, უადგილო იყო. პოეზიას შესწევს უნარი, რთული შინაარსი მოკლე და მჭიდრო ფორმით გადმოსცეს. ოღონდ, როგორც რუსთაველი გვეუბნება, პოეტი ის კი არაა, ვინც ვერსიფიკაციას ფლობს და ორ-სამ სიტყვას ერთმანეთს გაურითმავს, არამედ ის, ვინც გრძელი და თანმიმდევრული ამბის ლექსით გადმოცემას შეძლებს.

რუსთაველი, შაირთან ერთად, აღიარებს კიდევ ორ პოეტურ ფორმას: „მეორე ლექსი“, რომელიც შინაარსის და გამოხატვის თვალსაზრისითაც ჩამოუვარდება შაირს და „მაღალი“ (გულის გასაგმირი) ამბების გადმოსაცემად არ გამოდგება („დიდსა ვერ მოკვლენ, ხელად აქვთ, ხოცვა ნადირთა მცირეთა“). და მესამე, რომელსაც შეიძლება სულაც არ აკლდეს სრულყოფილება გამოხატვის თვალსაზრისით, მაგრამ არ გამოგვადგება გრძელი და თანმიმდევრული ამბების გადმოსაცემად.

ფაქტობრივად, „ვეფხისტყაოსნის“ პროლოგში რუსთაველმა დაამკვიდრა ახალი ლიტერატურული კანონი, ანუ ჟანრთა ახალი იერარქია, რომელიც იქამდე ბიზანტიური რიტორიკული სკოლის ქართულ ნაირსახეობას ეყრდნობოდა.

ჩვენ არა გვაქვს რაიმე მყარი საბუთი იმისა, რომ რუსთაველი კლასიკურ რიტორიკულ ტრადიციას იცნობდა. სამაგიეროდ, „ვეფხისტყაოსანში“ მრავლად წავაწყდებით ნეოპლატონური ფილოსოფიის ცოდნის კვალს. ნეოპლატონური ფილოსოფიის ყველაზე ცნობილი მცოდნე და გამავრცელებელი საქართველოში იყო იოანე პეტრიწი, იოანე იტალოსის მოსწავლე და გელათის აკადემიის, ახლებურად რომ ვთქვა, რექტორი. პეტრიწს ნათარგმნი და კომენტირებული აქვს პროკლეს „თეოლოგიის საფუძვლები“. გადმოცემით, მასვე ნათარგმნი ჰქონია არისტოტელეც, რომელიც, სამწუხაროდ, არ შემონახულა. როგორც ჩანს, პეტრიწი იყო ქართული რიტორიკული სკოლის დამფუძნებელიც.

რუსთაველიდან 500 წლის შემდეგ, კათალიკოსმა ანტონ პირველმა სცადა განეახლებინა ძველი რიტორიკული ტრადიცია, რომელიც მთლიანად დავიწყებულიყო და ადგილი დაეთმო სპარსული პოეზიის გავლენის ქვეშ მყოფი ქართული პოეზიისათვის. თავისი რიტორიკა, რომელსაც „წყობილსიტყვაობა“ დაარქვა, კათალიკოსმა დავიწყებული იამბიკოებით დაწერა. ანტონს უნდოდა, ყოველ შემთხვევაში მე ასე ვფიქრობ, დაენგრია ის ლიტერატურული კანონი, რომელიც რუსთაველმა დაამკვიდრა და რომელიც 500 წლის განმავლობაში ქართულ ლიტერატურაში უკონკურენტოდ ბატონობდა.

ანტონ კათალიკოსის ლიტერატურული პრიორიტეტები ნათელია: „წყობილსიტყვაობის“ მეშვიდე ნაწილში ჯერ საეკლესიო მოღვაწეებს ასახელებს, მერე კი საეროს. პეტრიწისგან განსხვავებით, რომელსაც 12 აღფრთოვანებულ იამბიკოს უძღვნის, შოთა რუსთაველს ერთი იამბიკოთი აქებს. როცა უნდოდაო, შოთა „ღმრთის-მეტყუელიცა მაღალ“ იყოო, ამბობს ანტონი, მაგრამ „ამაოდ დაჰშურა, საწუხ არს ესეო“ – ამაოდ დაშვრა, რადგანაც თავისი ნიჭი და სიბრძნე „ღმერთის მეტყუელებას“ არ მოახმარა. ანტონისათვის შინაარსი უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე გამოხატვა. ავტორის და ჟანრის ლიტერატურულ მნიშვნელობას მისთვის მხოლოდ შინაარსი განაპირობებს, ხოლო შინაარსს ლიტერატურის საგანი განსაზღვრავს. მართლმადიდებლობასთან სრული თანხვედრა ანტონისათვის გადამწყვეტია.

რუსთაველამდეც, როგორც ჩანს, ისე ყოფილა, რომ „მაღალი სტილი“ მხოლოდ სიბრძნისმეტყველებისთვის იყო განკუთვნილი, ხოლო სიბრძნისმეტყველება გაიგივებული იყო ღვთისმეტყველებასთან, ანუ თეოლოგიასთან. რუსთაველმა ჟანრთა ეს დამკვიდრებული იერარქია შეცვლა თავისი შაირით, მაგრამ რატომ იყო შაირი „საღმრთო, საღმრთოდ გასაგონი“? დავუბრუნდეთ რუსთაველს და ყურადღება მივაქციოთ არა მარტო მის მიერ დამკვიდრებულ პოეტურ ფორმებს, არამედ მასთან განუყოფლად დაკავშირებულ შინაარსსაც.

4. რუსთაველის კულტურული რევოლუცია

რუსთაველს უბრალოდ არ მოუყოლია საგმირო ამბავი ლექსად. მან იპოვა ახალი საგანი, რომელიც დაუკავშირა მისებურ „მაღალ სტილს“ და ეს იყო მიჯნურობა.

შაირსაც და მიჯნურობასაც „ვეფხისტყაოსნის“ პროლოგში საპატიო ადგილი უპყრიათ, რომელიც, როგორც მკითხველს შესანიშნავად ახსოვს, პოემის ფორმისა და შინაარსის თეორიულ პროგრამას წარმოგვიდგენს. პროლოგის დადგენილი ტექსტის 31 სტროფიდან (პავლე ინგოროყვა აუთენტურად მარტო თხუთმეტს მიიჩნევდა) 7 ეძღვნება შაირს და 13 მიჯნურობას.

რუსთაველი ორგვარ სიყვარულს განასხვავებს: ზენა, ღვთაებრივ სიყვარულს („იგია საქმე საზეო, მომცემი აღმაფრენათა“), რომელიც ენით აღუწერელია („ენა დაშვრების, მსმენლისა ყურნიცა დავალდებიან“). ამასთან ერთად, არსებობს „ქვენა“ სიყვარულიც, რომელიც ზენას იმიტაციას, მიბაძვას წარმოადგენს. სიტყვა „ქვენა“ („ქვენანი“) ქართულად ამქვეყნიურის გადმოსაცემად გამოიყენებოდა (მაგალითად, „ქართლის ცხოვრებაში“ „ქვენანი მოქალაქეობანი“ მეფეთა ამქვეყნიურ საქმეებს აღნიშნავდა, რომელიც მართალია ღირსეული იყო, მაგრამ განსხვავდებოდა წმინდათა საქმეთაგან). მეორე სიყვარულის პირველისაგან განსასხვავებლად, რომელსაც რუსთაველისათვის რელიგიური კონოტაცია ჰქონდა, მან დაამკვიდრა სპარსული სიტყვა „მაჯნუნისაგან“ (ხელი, შმაგი) ნაწარმოები სახელზმნა მიჯნურობა. მიჯნურობა გადმოქართულებული არაბული სიტყვაა, რომელიც სიყვარულით შეპყრობილს ნიშნავს და სპარსული პოემის „ლეილმაჯნუნიანის“ სათაურში ფიგურირებს.

სრულიად უეჭველია, რომ რუსთაველმა თავისი საგანი სპარსული სამყაროდან შემოიტანა. ჯერ კიდევ IX საუკუნეში არსებობდა კარგად ჩამოყალიბებული არაბული სასიყვარულო დისკურსი (სწორედ ამქვეყნიურ სიყვარულს ვგულისხმობ). იყო აბუბაქრ მოჰამად იბნ აბი სულეიმან დავუდ ალ ისფაჰანის „ქითაბ ალ ზოჰრაჰ“ (ყვავილთა წიგნი), იყო იბნ ჰაზიმის „მტრედის მძივი“, იყო სხვებიც და ეს წიგნები კარგად ჰქონდა ათვისებული სპარსულ პოეზიას. ჩვენ არ ვიცით, მოაღწია თუ არა ამ წიგნებმა საქართველომდე, მაგრამ რუსთაველამდე საუკუნით ადრე სპარსული სასიყვარულო პოეზია ორიგინალშიც და თარგმანშიც მაღალი ფენის ქართველთათვის ხელმისაწვდომი იყო.

თუმცა მაინც ქრისტიანულ სალიტერატურო რეპერტუარზე აღზრდილი ქართველებისთვის დიდი მგრძნობელობისა და ეროტიკის პოემა „ვისრამიანი“ სრულიად შოკისმომგვრელი უნდა ყოფილიყო. სწორედ ამ ქრისტიანულ გარემოში გაბედა რუსთაველმა და ხორციელი სიყვარული აქცია მაღალი ლიტერატურის, მაღალი სტილის თემად, რომელიც იქამდე მხოლოდ თეოლოგიისათვის იყო განკუთვნილი.

რუსთაველის მიჯნურობა ამქვეყნიური და ხორციელი სიყვარული კია, მაგრამ ის მაინც უნდა განვასხვაოთ ალ ისფაჰანის, იბნ ჰაზიმის, „ლეილმაჯნუნიანის“ და „ვისრამიანის“ სიყვარულისაგან. ეს არაა არც „ვისრამიანის“ პოლიგამიური სიყვარული და არც „ლეილმაჯნუნიანის“ განუხორციელებელი სიყვარული. მიჯნურობა, როგორც რუსთაველი გვეუბნება, არის „ტურფა“, მაგრამ „საცოდნელად ძნელი გვარი“. იგი არაფრით არ უნდა ავურიოთ მარტო ხორციელ კავშირში, ანუ სიძვაში. გამოდის, რომ მიჯნურობა მართალია ხორციელი, მაგრამ მონოგამიური განხორციელებული სიყვარულია, რომელმაც დიდ და მძიმე გამოცდებს უნდა გაუძლოს. მხოლოდ ამ ფორმით შეიძლება მიჯნურობა იყოს „ზენა“, ღვთაებრივი სიყვარულის ამქვეყნიური ხატი.

შევაჯამებ: რუსთაველმა შეარყია ბიზანტიური ტრადიციის რიტორიკული სკოლის საფუძვლები, რომელიც მაღალ სტილს ღვთისმეტყველებისათვის იყენებდა. მაღალი სტილისათვის ჩვეული იამბიკოების საპირწონედ, რუსთაველმა შემოიტანა შაირი, ძლიერი პოეტური ფორმა, რომელიც შესანიშნავად იყო მორგებული გრძელი და თანმიმდევრული ამბის მაქსიმალური ექსპრესიით გადმოსაცემად. ისევე, როგორც იამბიკო იყო დაკავშირებული საღვთისმეტყველო თემასთან, შაირი ახალ, სეკულარულ საგანს დაუკავშირდა. ეს საგანი კი იყო იმპორტირებული სპარსული ლიტერატურიდან, მაგრამ რუსთაველმა ის ახალი, საერო, სეკულარული ეთიკის რანგში აიყვანა. ეს ახალი, სეკულარული ეთიკა რუსთაველის ეპოქის ერისკაცს საშუალებას აძლევდა, თავისი ცხოვრებისათვის მიენიჭებინა ბერთა, მღვდელთა და მონაზონთა ქრისტეს მიბაძვის საპირწონე აზრი და მნიშვნელობა, რომელიც რუსთაველამდე მთლიანად განსაზღვრავდა ადამიანის ცხოვრების ჰორიზონტს. რუსთაველმა მიჯნურობა აიყვანა „ზენა“, საღვთო სიყვარულის ამქვეყნიური მიბაძვის რანგში.

მისი შაირი, როგორც პოეტური ფორმა, სცილდება მხოლოდ პოეტურ კატეგორიზაციას. ის არის ახალი, საერო, სეკულარული ფილოსოფიის და რელიგიური მარწუხებისაგან ემანსიპირებული ცხოვრების სიმბოლო.

ამიტომ რუსთაველი მნიშვნელობით მართლა ჰგავს რენესანსურ ავტორებს. ოღონდ მისი საერო ლიტერატურა არ ემყარება ანტიკურ საფუძვლებს, როგორც ეს შალვა ნუცუბიძეს ეგონა. რუსთაველის „რენესანსის“ წყარო სპარსულ-არაბული წინაისლამური კულტურაა, რომელიც მან გადმოაქართულა, შინაარსი და დანიშნულება შეუცვალა და ქართულ კულტურას ის საფუძველი შეუქმნა, რომელზეც დღემდე ვდგავართ. 

ილუსტრაცია: ზურაბ კაპანაძე