ზურაბ რთველიაშვილი – ახალი ფუტურიზმის მიმდევარი

ზურაბ რთველიაშვილი – პოეტი, მულტიმედიაარტისტი, დადა პრეზიდენტი და ანარქო მონარქია. ბევრი პოეტისგან განსხვავებით, ის ძალიან ჰგავს თავის ლექსებს – ცხოვრებაშიც და ფურცელზეც შეურიგებელია. სწორედ ამ შეურიგებლობის გამო, ზურაბ რთველიაშვილს მოუწია შვედეთში გადაბარგება, სადაც უკვე მერვე წელია ცხოვრობს.

ინდიგო: რა უნდა ვქნათ, რომ დამყარდეს პოეზიის დიქტატურა? თანაც ერთხელ და სამუდამოდ?

ზურაბ რთველიაშვილი: ჩვენ უკვე ვცხოვრობთ ეპოქაში, რომელშიც აღარაფერი მყარდება ერთხელ და სამუდამოდ. ყველამ ვიცით, რომ მუდმივი, უცვლელი ფორმა და ბუნება არაფერს გააჩნია, მათ შორის, არც ისეთ განსაკუთრებულ ფენომენს, რასაც პოეზიას ვუწოდებთ. აქ მთავარია, რას ვგულისხმობთ – პოეზია ხომ ადამიანური ბუნების ერთ-ერთი გამოვლინებაა, განსაკუთრებული ფორმაა იმ ცნობიერებისა, რომელსაც ადამიანები სხვადასხვა შემოქმედებით იმპულსსა და აქტში ვავლენთ. პოეზიის დიქტატურა რომ დავამყაროთ, ჯერ საკუთარი თავიდან უნდა გამოვაძევოთ ის სტატიკური პოზიცია, რომელიც ახალი აღმოჩენებისათვის მუდამ მომართული იმპულსების გაჩენაში გვიშლის ხელს; რომელიც გვაფერხებს, რომ დადგენილი ჭეშმარიტებების საზღვრები გავარღვიოთ. და უნდა გავთვალოთ ისიც, თუ რა ქმნიდა პოეზიის დიქტატურის დასამყარებლად საჭირო წინმსწრებ განწყობას ისტორიაში; რა იყო კონცეპტუალური ნიშნები – ამ ყველაფერს ხშირად ვპოულობთ ძველ არტისტულ გამოცდილებებში: ილია ზდანევიჩმა, კარლ ჰაინც შტოკჰაუზენმა, ჯონ კეიჯმა, მარსელ დუშანმა და სხვა მნიშვნელოვანმა თანამედროვე ხელოვნების ადეპტებმა დიდი ხნის წინ გვასწავლეს ახალი, არტისტული, გნებავთ, პოეტური აზროვნება.

ინდიგო: აქვე გკითხავ შენს ბოლო კრებულზე „პოეზიის დიქტატურაზე“, რომელიც სულ ცოტა ხნის წინ გამოიცა. ვფიქრობ, როცა ავტორი ლექსებს წიგნად კრავს და თავს უყრის, რაღაც ერთი დიდი გზავნილი აქვს ჩაფიქრებული. რა არის შენი გზავნილი ამ წიგნიდან გამომდინარე?

ზურაბ რთველიაშვილი: პირველი კრებული სახელწოდებით „პოეზიის დიქტატურა“ გამოსცა შვედურმა გამომცემლობამ. სულ ცოტა ხანში ეს კრებული ამავე სახელწოდებით გამოიცემა ლონდონსა და ბერლინში. სამივე გამოცემაში თითქმის მსგავსი მასალაა შესული, მაგრამ ამჯერად ჩემი ქართული ლექსების კრებულზე გეტყვი, რომელიც გამომცემლობა „ინტელექტმა“ გამოსცა. ახალ წიგნში თავმოყრილია სხვადასხვა წლებში დაწერილი ლექსები. წინასიტყვაობა ეკუთვნის ცნობილ ქართველ არტისტს, მაესტრო გია ეძგვერაძეს, რაც შემთხვევითი არაა, რადგან კრებულში თავმოყრილი მასალა თავისი პერფორმატიული არსით, სწორედ გიასნაირ განსხვავებულ მიდგომას, ახალი ტიპის ფუტურისტულ ხედვას მოითხოვს.

ვიცი, ყოველ შემთხვევაში მინდა მჯეროდეს, რომ ვერბალური კონსტრუქციებისგან აგებული გვირაბის მიღმა იწყება ახალი, ძველი ესთეტიკისგან დაცლილი პოეტიკა. აი, ალბათ, ასე გამოიყურება ის მთავარი მისწრაფებაც და გზავნილიც, რომელიც მკითხველს ჩემს ახალ პოეტურ წიგნში ეპატიჟება...

კიდევ ერთი კონცეპტუალური დატვირთვა აქვს წიგნის სათაურს, მოკლედ რომ ვთქვათ: იქ სადაც ავანსცენაზე გამოდის პოეზია, დუმილს არჩევს პოლიტიკოსიც და მილიტარისტიც და ეს ხდება მაშინ, როდესაც მყარდება ყველაზე ჰუმანური დიქტატურა, პოეზიისა და სიყვარულის დიქტატურა ადამიანის ცნობიერებაში.

ინდიგო: მახსოვს, ოდესღაც მძაფრ სამოქალაქო აქტივიზმში იყავი ჩართული. შვედეთმა – ამ დალაგებულმა და მშვიდობიანმა ქვეყანამ ხომ არ მოგადუნა? რა შეიძლება გააპროტესტო დღეს შვედეთში? კამიუ ამბობდა, მე ვეძებ ჩემი ამბოხების მიზეზს, რომელიც ჯერ ვერ ვიპოვეო. შენ სად ხედავ შენი ამბოხის მიზეზს მაშინ, როცა შვედეთში ხარ, რომელ სფეროში ან ადამიანებში?

ზურაბ რთველიაშვილი: გეთანხმები, რომ შვედეთი ერთ-ერთი ყველაზე მშვიდობიანი ქვეყანაა მსოფლიოში, თუმცა აქ სხვა ტიპის ბატალიებია, უფრო კულტურული, არტისტული, სხვადასხვა დონის სოციალურად მწვავე საკითხებიც იშვიათად, მაგრამ მაინც ამოყოფს ხოლმე თავს. მაგალითად, სახელმწიფოს მიერ აშენებული ბინების მწვავე დეფიციტია, წინა წლებთან შედარებით ბევრად შემცირებულია კულტურული პროექტების დაფინანსებაც.

მე უფრო არტისტული ტიპის ბატალიებში ვარ ჩართული, თუმცა ზოგჯერ ადგილობრივ მემარცხენეებთან ერთად, მონაწილეობას ვიღებ ცალკეული საჭირბოროტო საკითხების გადაჭრაში, ანტინაცისტურ საპროტესტო აქციებსა და მსვლელობებში.

ინდიგო: შენს ლექსებში მუდმივად ისმის სიტყვა „რევოლუცია“ და ისმოდა მწერალთა სახლშიც, სადაც შენი პერფორმანსი და წიგნის პრეზენტაცია გაიმართა. რევოლუციას გულისხმობ, როგორც ენობრივ ფენომენს, თუ უფრო კულტურულს? ან იქნებ სულაც პოლიტიკურია? თუმცა, შეიძლება ეგ ერთსა და იმავესაც ნიშნავდეს, არა?

ზურაბ რთველიაშვილი: რევოლუციას, როგორც ცალკე მდგომ ფენომენს არასოდეს განვიხილავდი, ეს კომპლექსური მოვლენაა, რომელშიც გაერთიანებულია ამბოხის ან მწვავე კრიტიკის ყველა შესაძლებელი კომპონენტი, გარშემო ხომ ყველაფერი მჭიდრო ურთიერთკავშირშია – ნებისმიერი ვიბრაცია კოსმოსში ახდენს ერთმანეთზე პირდაპირ ან ირიბ ზეგავლენას და ეს ჩვენი პოლემიკაა გარე და საკუთარ სამყაროსთან. ვფიქრობ, ასეთი ენერგოინფორმაციული ურთიერთობის დროს იბადება ნებისმიერი ტიპის რევოლუცია, უბრალოდ, ერთადერთი პრობლემაა მისი პრაქტიკული რეალიზებისა და გაცნობიერების ხარისხი. „ალბათ“, როგორც ცალკეული სიტყვა, შემთხვევით არ მიხსენებია, რადგან ის არის ჩვენს კვანტურ განწყობებს შორის შეგნებულად ჩასმული პაუზა. მარადიული ხიბლვისათვის გამზადებული ჭეშმარიტება, რომელიც ალბათობის ფილტრში გავლის შემდეგ ერთჯერადი მოხმარების ხდება: სოციალური, კულტურული ან თუნდაც პოლიტიკური დატვირთვის მატარებელ იარაღად იქცევა შემდგომ კვანტურ ნახტომამდე.

თუ ხედავ, როგორი ფორმალური დემაგოგიის უნარით არის დაჯილდოებული ჩვენი გონება? არადა ის, რაზეც ორიოდე წამის წინ ვლაპარაკობდი, ვერბალური დიქტატურის სივრცეში, გარკვეულ სინამდვილესაც შეიცავს. მე ნებისმიერი კატეგორიის რევოლუციას, როგორც სპეციალურ სუბსტანციას, ვატარებ ჩემში, ჩემს ცეცხლგამძლე, ბგერებისგან აგებულ უხილავ სხეულში, და როდესაც შინაგანი გულისრევის შეგრძნება მძლავრობს, ვთავისუფლდები ამ ალმოდებული ვიბრაციებისგან; იმისგან, რაც წვავს გზადაგზა ჰაერში მიმოფანტულ გამომშრალ ფრაზებს, იდეებს, გამოფატრულ კონცეფციებს. დამიჯერე, მათგან არაჩვეულებრივი კოცონის დანთებაა შესაძლებელი, უბრალოდ, თვალი არ უნდა მოსწყვიტო კოცონს და ბოლომდე ამ ცეცხლთან უნდა დარჩე, ვიდრე ის საბოლოოდ არ ჩაინავლება და არ იქცევა ფერფლად. მხოლოდ ამის შემდეგ შეიძლება განხორციელდეს ნებისმიერი რევოლუცია, მნიშვნელობა არა აქვს, იქნება ის ზოგადად კულტურული, პოლიტიკური თუ სხვა.

ინდიგო: მომისმენია აზრი, რომ ზურა რთველიაშვილი არ უნდა წაიკითხო, არამედ უნდა მოისმინო. ამ აზრის მქონენი გულისხმობენ იმას, რომ შენი დეკლამაციით უკეთ აღიქმება ლექსი. ფიქრობ, რომ საჭიროა დამატებითი მედიუმი?

ზურაბ რთველიაშვილი: ნებისმიერ აზრს აქვს არსებობის უფლება, ჩემო ძვირფასო მეგობარო, თუმცა, ნება მომეცი, მე ჩემს საკუთარ აზრზე დავრჩე კვლავინდებურად: თანამედროვე პოეტი, იმავდროულად, ახალი ცნობიერების შემომტანი არტისტიცაა. მას, ვისაც ეჩვენება, რომ ჩემი წაკითხვა არაა საჭირო, არასოდეს წაუკითხავს ჩემი ტექსტები, ან ჩაუდენია ეს ლიტერატურული გადაცდომა, ოღონდ ისე, რომ გონება არ დაუტანებია. ანდა კიდევ, ეს უსუსური, პროვოკაციული განცხადებაა იმ კოლეგების მხრიდან, რომლებსაც რაღაც გაუცნობიერებელი პანიკა იპყრობთ არა მხოლოდ ჩემ, არამედ ყველაფერი ახლის მიმართ და ექსპერიმენტული ფორმა ხელოვნებაში მათი შფოთვისა და უძილო ღამეების მიზეზი ხდება. შესაბამისი დეკლამაციის მეშვეობით, მართლაც სრულდება გარკვეული პოეტური რიტუალი, ეს მსმენელთან ენერგეტიკული კავშირის დამყარებისა და გამყარების სპეციალური ფორმაა, თუმცა მას კიდევ სხვა დატვირთვაც აქვს, მისი მიზანია კვლავ დაუბრუნოს ტექსტს მკითხველი, რომელმაც ცოტა ხნის წინ პოეტურ რიტუალში მიიღო მონაწილეობა. ვფიქრობ, კარგი, ანალიტიკური გონების მკითხველისთვის უფრო იოლია, პოეტის მოსმენის შემდეგ, მისი ტექსტების კონცეპტუალური მხარე სწორად აღიქვას.

ინდიგო: შენი ესთეტიკა მოდერნისტულია – დადაიზმის და ანარქიზმის ჯახი, ზაუმის თუ ობერიუს ელემენტები. რა ინსტრუმენტებს უპირისპირებ პოსტმოდერნიზმს, იმისათვის, რომ მისგან თავი დაიცვა? არის ასეთი აზრიც, რომ პოსტმოდერნიზმი აბსოლუტურია, ანუ დღეს მოდერნისტული ტექსტის დაწერაც პოსტმოდერნისტულ ჟესტად ითარგმნება. იზიარებ ამ აზრს?

ზურაბ რთველიაშვილი: პაატა, შენ წარმოიდგინე, რომ მეც ასე მეგონა რამდენიმე წლის წინ, მაგრამ შემდეგ მივხვდი, რომ რაღაც სრულიად ახალს გვიმზადებს განგება, იმას, რაც ერთი ხელის მოსმით განათავსებს ყველანაირ კულტურულ, პოლიტიკურ და რელიგიურ დოქტრინას ერთ სამუზეუმო სივრცეში. ახალი კოსმოგონიის შესასწავლად, საჭიროა აბსოლუტურად განსხვავებული ტიპის ტექნოლოგიები, რაც ბევრად უფრო მასშტაბურ, რევოლუციურ ხედვას მოითხოვს. აქ ლაპარაკია რევოლუციაზე, რომელიც რადიკალურად შეცვლის ადამიანური ცნობიერების ფორმებს. ამჟამად ხშირად საუბრობენ კაპიტალიზმისა და პარალელურად სოციალიზმის კრიზისზე, საუბრობენ პოსტმოდერნული ფილოსოფიის კრახზე, ისევე, როგორც რელიგიური ინსტიტუციების პოზიტიური როლის ამოწურვაზე სულიერი და საზოგადოებრივი ცხოვრების სფეროში. მხოლოდ დალაი ლამას განცხადება რად ღირს იმის შესახებ, რომ მოვიდა დრო, ვეძებოთ ალტერნატიული გზები, რომლებიც სულიერებისა და ეთიკის ახალ გაგებამდე მიგვიყვანს. და ეს მოხდება რელიგიური ინსტიტუციების ჩარევის გარეშე, რელიგიებმა დიდი ხანია ამოწურეს თავიანთი პროგრესული ფუნქცია თანამედროვე ცივილიზაციის პირობებში.

ყოველივე ზემოთ თქმულის გათვალისწინებით, მე თავს პირობითად ახალი ტიპის ფუტურიზმის მიმდევრად მივიჩნევ. ვფიქრობ, ამ ეტაპზე მოღვაწე ყველა არტისტი მეტ-ნაკლებად უნდა ცდილობდეს, კონცეპტუალური ბაზა მინიმუმ იმისათვის შეამზადოს, რომ ტექსტუალური გოდოლიდან რაც შეიძლება შორს გაიყვანოს კაცობრიობა; რომ ეს მოასწროს მანამ, სანამ ეს ძველი, ძალადობრივი კონსტრუქცია ქვეშ არ მოიყოლებს იზმებითა და პოსტდაუსრულებლობებით გაბრუებულ ცივილიზაციას.

ძველი, ავანგარდისტული ესთეტიკის გამოყენება იმას არ ნიშნავს, რომ კონკრეტულად რომელიმე მათგანის მიმართ საფუძვლიან დამოკიდებულებას ვგრძნობ, თუმცა არ დავმალავ, რომ ბევრი მათგანი მიყვარს ისე, როგორც შეიძლება გიყვარდეს საკუთარი მშობელი და უახლოესი წინაპარი, მაგრამ ეს არანაირად არ ნიშნავს, რომ მე მათ გაყვანილ მაგისტრალს ზუსტად მივყვები.

კი, ბატონო, დღემდე ყველაზე ახლოს ჩემთან ავანგარდისტული ესთეტიკა დგას, თუმცა ისიც, სულ მოკლე ხანში, სამუზეუმო აკლდამიდან აღდგენის შემდეგ, თავის კუთვნილ აკლდამას მიუბრუნდება. აღარაფერს ვამბობ ზედმიწევნით ტრადიციულ მიმართულებებზე ხელოვნებაში, მათ შორის, ლიტერატურაში.

ინდიგო: უამკითხვოდ არ გამოვა არაფერი. მოდი, ცოტაოდენი პროვოცირების შანსი მივცეთ საკუთარ თავს და კრიტიკა გავაკრიტიკოთ. ან ნუ გავაკრიტიკებთ, უბრალოდ, შევაფასოთ ქართული და, მაგალითად, შვედური კრიტიკა. ვის უფრო სჭირდება ის – მწერალს თუ მკითხველს? ან იქნებ სულაც არცერთს? ლიბერტარიანელების ტერმინით რომ ვთქვათ, ბაზარმა უნდა დაარეგულიროს?

ზურაბ რთველიაშვილი: კრიტიკის კულტურა საუკუნეებია არსებობს და ბევრი რამ გააკეთა იმისთვის, რომ ადამიანი ჩამოეყალიბებინა, როგორც მოაზროვნე არსება. უკლებლივ ყველა ჩვენგანში ცხოვრობს შინაგანი ცენზორი, რომელიც პასუხისმგებელია პიროვნების შემოქმედებითი პროცესის დახვეწაზე, უკვე განვლილი პროცესის შეფასებასა და გადაფასებაზე. თანამედროვე კრიტიკის არარსებობის პირობებში, არაერთი პროფანი გაჩნდა ქართულ ლიტერატურულ სივრცეში. ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ასეთი ადამიანი სრული დილეტანტია. არა, იგი შეიძლება საკმაოდ ერუდირებულიც იყოს და გამართული ტექსტების წერაც ეხერხებოდეს და ამით წარმატებული და მიმზიდველი ლიტერატორის ილუზიასაც ქმნიდეს. სწორედ ასეთი კულტურული პარაზიტების გამოსავლენად და გამოსამჟღავნებლადაა საჭირო, არსებობდეს თანამედროვე კრიტიკის ტელესკოპით შეიარაღებული პროფესიონალი, მაგრამ მარტო ამიტომაც არა – კრიტიკოსი მკითხველისათვის გზამკვლევის როლსაც ასრულებს, ტექსტის კონცეპტუალური კლიტისთვის სპეციალურ გასაღებს ამზადებს და თან ლიტერატურული ქსოვილის ხარისხსაც ადგენს.

ნეოლიბერალურმა მიდგომამ არა მარტო ლიტერატურა, არამედ ზოგადად ხელოვნებაც არასახარბიელო მდგომარეობაში ჩააყენა. ბაზრის ინტერესები ხშირ შემთხვევაში არ ემსახურება საზოგადოების მენტალური და სულიერი დახვეწის საქმეს. არადა, მაღალი შემოქმედების რანგში აყვანილი კრიტიკა ლიტერატურული და არტისტული კულტურის განუყოფელი და სასიცოცხლოდ აუცილებელი ნაწილია.

ინდიგო: რა მოვლენას შეიძლება ეწოდოს არაპოეტური? ჩემთვის, მაგალითად, არაპოეტურია სიკვდილი. არ შეიძლება პოეტი მოკვდეს, სრული უხამსობაა. მე პირადად სწორედ ამის გამო ვაპირებ, არ მოვკვდე არასოდეს. შენ როგორ ფიქრობ, რა არის არაპოეტური ან სულაც ანტიპოეტური?

ზურაბ რთველიაშვილი: არაპოეტურია ნებისმიერი მოვლენა, რომელსაც არ გააჩნია შემოქმედებითი ბუნება, ასევე არაპოეტურია, როგორც შენ ამბობ, სიკვდილი, უფრო სწორად, სიკვდილის კულტურა, ის რაც მყარად დგას ვერბალური ნიშნების საძირკველზე, რაც დგას დასაზღვრულ ცნებებზე და არ გააჩნია ახალი, ფუტურისტული მიმართება, ახალი, სულიერი ხედვისაკენ სწრაფვა. არაპოეტურია მესჩანიზმით გაჟღენთილი, კონსუმერისტული საზოგადოება. არაპოეტურია ენა, რომელიც ეკუთვნის ნებისმიერი რანგის ბიუროკრატსა და პოლიტიკოსს, მაგრამ, ამავე დროს, პოეზიას ერთი ჯადოსნური თვისება აქვს – მას შეუძლია, ნებისმიერი არაპოეტური სიტყვა პოეზიის განუმეორებელ ნიმუშად აქციოს.

ინდიგო: ვინ არის პოეტი დღეს? მენტორი, პატრიარქი, ზეკაცი, ადამიანის სულის ინჟინერი თუ უბრალო ჰუმანიტარი?

ზურაბ რთველიაშვილი: პოეტი დღესაც ის არის, ვინც იყო დაახლოებით 15 ათასი წლის წინ, და ამას დამატებული ყველა ის სახელდება, რომელიც ახლა ჩამოთვალე, ოღონდ ყველაფერი ცოტ-ცოტა და არა ცალკე.

მაგალითად, მართლმადიდებლური ქრისტიანობის მიხედვით, ქრისტეს ორი ბუნება აქვს – ადამიანური და ღვთაებრივი. ქრისტე პოეზისის ანუ შემოქმედებითი ენერგიის უმაღლესი გამოვლინებაა ჩვენს კულტურაში, ბუდისტებისთვის ასეთი ბუდაა, ზოროასტრელებისთვის – ზარათუშტრა. თანამედროვე პოეტის შორეული წინაპრები არიან ასევე ამირანი და ორფეოსი, რომლებიც, თავის მხრივ, კიდევ სხვა ტიპის მისტერიების მატარებლები იყვნენ.

პოეტი ყველაზე ნაკლებადაა ლიტერატორი, გრამატიკოსი, ენობრივი ბიუროკრატი, პოეტს აქვს ყველაზე მეტად გამოხატული ერთ-ერთი ცენტრალური, ინდუისტური ღვთაების, შივას ბუნება, რომელიც ფერფლად აქცევს ძველ სამყაროს, რათა მის ადგილზე აღმოცენდეს ახალი, ბევრად უფრო პროგრესული ცივილიზაცია, ვისი პოეზისიც აბსოლუტურად სხვა ფორმებში გამოვლინდება, ვიდრე ეს იყო და დღემდე არის ჩვენი, ვერბალური ცნობიერების პირობებში.