ალიდან ნინომდე | დავით ჯიშკარიანი
24.11.2020 | 15 წუთიანი საკითხავიმწერლის აღწერით ალი არც ბოლომდე „ჩვენიანია“ და არც „შორეული,“ ის უფრო „ეგზოტიკურად ახლობელია.“
ამას ადასტურებს თითოეული ფრაზა, რითაც მწერალი ალის გარეგნობასა თუ ურთიერთობის ნიუანსებს აღწერს: პირი ოქროს კბილებით აქვსო გამოტენილი და როდესაც ბრაზდება ქართულად-რუსულად-აზერბაიჯანულად იგინება ხოლმე: „ქორია მამაზაღლო, სუკინსინო, ქოფოიოღლო, ისეთი ბებუთი დაკარგო ... ეხლა მე ჰარფუზი ნარაზრეზ როგორ გაყიდოს?“ ალიმ ქართული კარგად არ იცის, მაგრამ თავის თანაშემწე იბრაჰიმის მსგავსად ქართულად საუბარს ცდილობს, უბრალოდ, კარგად არ გამოსდით - ჭ-ს მაგივრად ჟ-ს ამბობენ, ძ-ს მაგივრად ზ-ს. „შენი ბიჟო, ძალიან ცემა ხომ არ მოუნდა?“ ბგერით ლაფსუსებს რომ თავი დავანებოთ, ალიმ არც ქართული ენის გრამატიკა იცის და, აქედან გამომდინარე, ვერც განათლებულობაზე აქვს პრეტენზია.
ნოდარ დუმბაძემ ეს მოთხრობა 1980 წელს დაწერა. ნებისმიერი მწერალი იმ დროის, სივრცის და სოციუმის ნაწილია, რომელშიც ცხოვრობს და ეს გარემო ზეგავლენები სრულებითაც არ აკნინებს. საბჭოთა ეპოქის გვიან პერიოდში ეთნიკური აზერბაიჯანელების ასეთი აღქმა, არა მარტო ნოდარ დუმბაძის პროზას ახასიათებდა, არამედ - თეატრსაც. სპექტაკლ „ხანუმაში“, რომელიც 1968 წელს დადგა რეჟისორმა რობერტ სტურუამ და მუსიკალურად გააფორმა გია ყანჩელმა არის ფრაზა „წინ დაგისვამ ცილინდრიან თათარსა“. ცილინდრი იმდროინდელი „განათლებული ხალხის“ ატრიბუტი იყო. ეს ფრაზა კი პაროდიაა, რომელიც შეუძლებელ მოცემულობას აღწერს, იმას, რაც არ შეიძლება მოხდეს - არ შეიძლება განათლებული, ინტელიგენტი „თათარი“ არსებობდეს. როგორც ლიტერატურათმცოდნე შოთა პაპავა აღნიშნავს, ეს ფრაზა „არც ცაგარელთან, არც დოლიძეს ოპერაში და არც „ქეთო და კოტეში“ არ არის“.
სრულიად განსხვავებულად ხედავდა ეთნიკურ აზერბაიჯანელებს მიხეილ ჯავახიშვილი. მისი მოთხრობის გმირი, აბდულ ქერიმი სარვანელია (მარნეულის ძველი სახელი). ვერც ის ლაპარაკობდა ქართულად სრულყოფილად, ვერც მას ეთქმოდა განათლებული, ის ბედისაგან დაჩაგრული და ამავდროულად სიმართლისთვის მებრძოლი ადამიანი იყო. მას გაასამართლებენ იმ დანაშაულისათვის, რომელიც არ ჩაუდენია. ციხეში მყოფი კი გაჰყურებს საურმე გზას, რომელიც მისი მშობლიური სარვანისაკენ მიდის. მოგვიანებით ეყოფა ვაჟკაცობა, რომ შრომა-გასწორებითი კოლონიიდან გაიქცეს, რათა საკუთარ სახლს ერთხელ კიდევ შეავლოს თვალი. სასამართლოს ვერდიქტი აბდულასათვის ძალიან მძიმეა, უდანაშაულოდ გაასამართლეს და პატიმრობა მიუსაჯეს. მიხეილ ჯავახიშვილისათვის „აბდულაჰ ვაჟაკაცია, ნამდვილი თათარი ვაჟკაცი“, ის ეთნონიმ ბორჩალოელ თათარში არა „უცხოსა“ და „სხვას“ არამედ საკუთარსა და შინაურს გულისხმობს. ეს ბუნებრივიცაა, რადგან ის სოფელ წერაქვში დაიბადა, ქვემო ქართლში, იმ ადგილებში სადაც აზერბაიჯანელები კომპაქტურად ცხოვრობენ, ამიტომ აზერბაიჯანელებს ვერ მიიჩნევს „ეგზოტიკურ“ ხალხად.
ლიტერატურული პერსონაჟები დამოუკიდებლად აგრძელებენ ცხოვრებას და ეთნოსის იმიჯის ფორმირებას უწყობენ ხელს. აქ ჩვენთვის მნიშვნელოვანია ვუპასუხოთ შეკითხვას: რა პოლიტიკურმა და სოციალურმა პროცესებმა განაპირობეს „აბდულაჰ-ს“ იმიჯის ცვლილება „ოქროსკბილებიან ალიმდე“?
ოდნავ შორიდან დავიწყოთ. 1835 წელს გრიგოლ ორბელიანმა, რომლის საგვარეული მიწები და ეკლესია ასევე ქვემო ქართლში იყო, თავის ძმას, ილია ორბელიანს, დასავლეთ საქართველოში წერილი მისწერა. ის უმცროს ძმას ჭკუას არიგებდა, ასწავლიდა, როგორ მოქცეული სამხედრო სამსახურში, მოუწოდებდა, დაეცვა დისციპლინა და ეწარმოებინა სამხედრო დღიური, რათა იმპერიის ღირსეული ოფიცერი ყოფილიყო. თუმცა ამავე წერილში არის საინტერესო დეტალი. „შენგან მოველი გრძელ წიგნსა, როგორ წახვედ შინითგან პოლკში, რა ნახე იმერეთში, ქუთაისში ვინ გაიცან თავადიშვილებთაგანი და ან რა არის მასში ღირსსახილველი, მათ ჩვეულება და ხასიათი)“. ამ სიტყვების ავტორი ქართლ-კახეთის მეფის ერეკლე მეორეს შვილიშვილი, განათლებული და ერუდირებული ადამიანია. უკვე მონაწილეობა აქვს მიღებული 1832 წლის აჯანყებაში, იცის რა ხდება რუსეთის იმპერიაში და მეტი წვდომაც აქვს ზოგადად ყველანაირ ინფორმაციაზე. და თუ ასეთი მდგომარეობის კაცმა პრაქტიკულად არაფერი იცის დასავლეთ საქართველოს ამბებზე, რიგით ეთნიკურ აზერბაიჯანელს, რომელიც ქვემო ქართლში ცხოვრობდა კიდევ უფრო ცოტა რამ ეცოდინებოდა ლიხს იქითა ცხოვრების შესახებ.
1853-1856 წლებში ყირიმის ომში განცდილი მარცხის შემდეგ, რუსეთის იმპერიის ხელისუფლებამ გადაწყვიტა მსხვილი ინდუსტრიული პროექტების განხორციელება, რაც უცხოური ინვესტიციების მოზიდვასა და ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებას გულისხმობდა. სამუშაო ადგილების გაჩენამ მოსახლეობას უბიძგა, დაეტოვებინათ ტრადიციული საცხოვრებელი ადგილები და ქალაქში გადასულიყვნენ საცხოვრებლად. ამ პროცესებმა ნაციონალური იდენტობის ფორმირებასაც შეუწყო ხელი. სამხრეთ კავკასიაში რკინიგზის ხაზის გაყვანამ, ქართულენოვანი პრესის გავრცელებამ, სკოლების გახსნამ და მასწავლებლების ქსელის გაფართოებამ დააჩქარა პოლიტიკური იდეების გავრცელება რეგიონებში. ამ პერიოდში გამომავალ გაზეთებში ხშირად შევხვდებით სხვადასხვა ტიპის ინფორმაციას საქართველოს კუთხეებზე. კორესპონდენტები წერდნენ ბორჩალოზეც და იქ მცხოვრებ ეთნიკურ ჯგუფებზეც.
სამხრეთ კავკასიაში მობილობის ზრდა არა მხოლოდ ვაჭრობაში, არამედ ინტელექტუალურ ცხოვრებაზეც აისახა. 1897 წელს კი, აკაკი წერეთელმა ქართულ ენაზე თარგმნა და სცენაზეც დაიდგა აზერბაიჯანული დრამატურგიის ფუძემდებლის, ფილოსოფოსისა და განმანათლებლის, მირზა ფათალი ახუნდზადეს - ახუნდოვის ოთხ მოქმედებიანი პიესა „ხანის ვეზირი“. 1905 წელს გაზეთი “ივერია” სიამოვნებით აღნიშნავდა, რომ „ქალაქ ნუხაში მცხოვრებებმა აბდულ-მამუდ-ჯალილ-ოღლი მუსტაფიევმა მთავრობის წინაშე შუამდგომლობა აღძრა, - ნება დაერთოს, გამოსცეს ტფილისში რუსულსა და აზერბაიჯანულ ენებზე ყოველდღიური გაზეთი „ვოსტოკი“.
სალათინი და მისი შვილები
პირველად ვინც საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები ეთნიკური აზერბაიჯანელების მიმართ პოლიტიკის წარმოება დაიწყო, პირველი რესპუბლიკის მესვეურები იყვნენ. მათ ფოლკლორული მრავალფეროვნების და ეთნიკური ჯგუფის კარნავალიზაცია კი არ დაიწყეს, ამ ადამიანების პოლიტიკურ ცხოვრებაში ჩართვას შეუწყვეს ხელი. 1919 წლის ადგილობრივი თვითმართველობის არჩევნების დროს ბორჩალოს მაზრა ხუთ საარჩევნო ოლქად დაჰყვეს. არჩევნების შედეგად ცხადი გახდა, რომ იწყებოდა მრავალპარტიული ცხოვრება. საერობო მოწყობის ეს ტიპი ბორჩალოს მაზრაში ყველა ეთნიკური ჯგუფის თანაბარ მონაწილეობას უზრუნველყოფდა ადგილობრივ თვითმმართველობაში. ეთნიკური აზერბაიჯანელები ასევე მონაწილეობას იღებდნენ ახალი სახელმწიფოს დაფუძნებაში, როდესაც დამფუძნებელი კრების დეპუტატი გახდა ჰუსეინ (სოინ) ყული-მამედ-ოღლი. ის აქტიურად იყო ჩაერთო სხვადასხვა კომისიაში, რომელიც მუსლიმების პრობლემებთან დაკავშირებული საკითხების გადასაჭრელად ჩამოყალიბდა. თუმცა, პირველი რესპუბლიკის ეს „ექსპერიმენტი“ 1921 წელს შეწყდა.
საქართველოს ბოლშევიკური ხელისუფლება, საბჭოთა ნაციონალური პოლიტიკის ნაწილი იყო. ადგილობრივი მთავრობა იქცეოდა ისე, როგორც საერთო საბჭოთა პოლიტიკა მათ კარნახობდა. სხვაგვარი პოლიტიკის წარმოების არც გამოცდილება და არც ცოდნა მათ არ გააჩნდათ. პრიორიტეტი ძირძველი, ისტორიული მოსახლეობის მიმართ იდენტობის პოლიტიკის გატარება იყო. ეთნიკური აზერბაიჯანელების შემთხვევაში კი კულტურული პოლიტიკის წარმოება და დაგეგმვა „სხვას“ - მეზობელ რესპუბლიკას - აზერბაიჯანს გადაეცა. 1929 წლისათვის საქართველოში არსებულ ეთნიკურ უმცირესობათა ზოგადასაგანმანათლებლო სკოლებში მოსწავლეებს მშობლიურ ენაზე საკმარისი სახელმძღვანელოები არ ჰქონდათ. საქართველოს საბჭოთა ხელისუფლება ამაზე „არ წუხდებოდა“ და წიგნები შესაბამისი სკოლებისათვის შემოჰქონდათ სომხეთიდან, აზერბაიჯანიდან და რსფსრ-დან. პარტიული ელიტა მაშინ ვარაუდობდა, რომ მდგომარეობას 1931-1932 წლებში მაინც მოაგვარებდნენ, თუმცა ეს ასე არ მოხდა. ამავე პერიოდში, ენობრივი ბარიერის გამო, ახალგაზრდებმა უმაღლესი, პროფესიული და ტექნიკური განათლების მისაღებად არა საქართველოში, არამედ მეზობელ რესპუბლიკაში დაიწყეს გადასვლა.
1921 წლიდან, ეთნიკური აზერბაიჯანელები საქართველოს კომუნისტურ პარტიაში, როგორც უმაღლეს მმართველობით ორგანოში ნომინალურად წარმოდგენილნი იყვნენ. თუმცა ეს სრულიად სიმბოლური აქტი იყო და აქტიურ პოლიტიკასთან კავშირი არ გააჩნდა. მათი წარმომადგენლობა ფოლკლორიზაციით, ეკონომიკური საქმიანობით და ვიწრო რეგიონული მოქმედების სივრცით შემოიფარგლებოდა. პოლიტიკურ ველში მათი საჭიროება და მოთხოვნები არ ისმოდა და არ ჩანდა. 1956 წელს, ნიკიტა ხრუშჩოვის გამოსვლამ XX ყრილობაზე, საქართველოში დიდი პროტესტი გამოიწვია. 5-9 მარტის დემონსტრაციები სახელმწიფომ დაარბია, იყო მსხვერპლი. ხელისუფლებამ საკუთარი ქმედებების „ლეგიტიმაციის“ მიზნით საქმეში აგიტატორები ჩართო. და აქ ისევ აღმოჩნდა, რომ უმნიშვნელოვანესი დოკუმენტის აზერბაიჯანული თარგმანი, ისევ მეზობელ რესპუბლიკაში უნდა მოეძებნათ.
ყოფილი კომუნისტური პარტიის არქივში მუშაობისას, რომელიც უმაღლესი ხელისუფლების მუშაობის მატიანეა, მკვლევარს რჩება განცდა, რომ საქართველოს კომუნისტურ პარტიას უფრო დიდი ინტერესი აქვს კულტურული პოლიტიკა აწარმოოს ირანში, კერძოდ ფერეიდანში ან თუნდაც თურქეთში მცხოვრებ ქართველებთან, ვიდრე საკუთარ რესპუბლიკაში მცხოვრებ ეთნიკურ უმცირესობებთან. ამ პოლიტიკის გამო ოფიციალური ისტორიოგრაფია და მისი შემქმნელი ინსტიტუციები რეალურად არა საქართველოს, არამედ ქართველი ერის ისტორიას ქმნიდნენ. საქართველოს კომუნისტური ხელისუფლებაც სრულიად ეთნოცენტრისტულ საფუძვლებზე არსებობდა, სადაც უმთავრესი ინტერესის ობიექტი ეთნოსი იყო და არა ტერიტორია ან გეოგრაფიული არეალი. 1987 წელს სვანეთში მომხდარი მიწისძვრის შემდეგ, სტიქიით დაზარალებული მოსახლეობის ჰუმანიტარული დახმარების მიზნით, ქვემო ქართლში გადმოსახლებაც ეთნონაციონალიზმით იყო განპირობებული - რეგიონში დემოგრაფიული სიტუაცია ქართველების სასარგებლოდ უნდა შეცვლილიყო.
საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებამდე და არც მის შემდეგ, პოლიტიკოსებს არ ჩაუთვლიათ საჭიროდ რომ ესაუბრათ, კონკრეტული პროექტები და იდეები შეეთავაზებინათ თუ რა ადგილი ექნებოდა ეთნიკურ აზერბაიჯანელებს დამოუკიდებელ საქართველოში.
პოლიტიკის ნაცვლად საქმეში ისევ ოფიციალური „ფოლკლორი“ ჩაერთო.
იგივე ითქმის ბათუმში ,,ალისა და ნინოს“ ქანდაკებაზეც. ოფიციალური ვერსიით, ის სიყვარულის სიმბოლოა. პოლიტიკოსები სიამოვნებით იყენებენ მას მანიპულაციისათვის. თუმცა, რეალურად ის ორი პრივილეგირებული ოჯახის წევრთა სიყვარულის სიმბოლოა და სრულებით ვერ ასახავს საქართველოში მცხოვრებ აზერბაიჯანელებს, მათ ყოფას, ისტორიას და მათ წინაშე არსებულ პრობლემებს.
ლამაზი, რომანტიკული ისტორია და ყურბან საიდის მშვენიერი რომანი არ არის საკმარისი იმისათვის, რომ ეთნიკური აზერბაიჯანელები საქართველოს ისტორიის ნაწილი გახდნენ.
ისევ ისტორიას მოვუბრუნდეთ, რომელიც არც ერთსახოვანია და არც ერთმნიშვნელოვანი, ხშირად მძიმეა და მრავალწახნაგოვანი. პოლიტიკოსი ისიდორე რამიშვილი, მცირე ხნით მასწავლებლად მუშაობდა ილია წინამძღვრიშვილის სკოლაში, რომელიც ქართველი ახალგაზრდების სამეურნეო უნარ-ჩვევებითა და ცოდნით აღჭურვას ისახავდა მიზნად. პრობლემები მაშინაც ბევრი იყო საგანმანათლებლო სივრცეში. ერთხელ მის შემცვლელად და მომავალ მასწავლებლად ახალგაზრდა ვაჟა-ფშაველა მივიდა და საცდელი გაკვეთილი ჩაატარა:
„ლუკა წარსდგა მოსწავლეების წინაშე და პირველი კითხვა მისცა. სად ვდგავარ ახლა მე? იატაკზე, - იყო მოწაფეების პასუხი. იატაკი რაზედ არის? - იკითხა ლუკამ. საძირკველეზეო, იყო პასუხი. საძირკველები რაზედ არის? მიწაზეო, მიწა ვისიაო? წინამძღვრიშვილისა, უპასუხა მოწაფეებმა, წინამძღვრიშვილის მიწა რა ქვეყანაშია? წინამძღვრიანთ-კარში - უპასუხეს ბავშვებმა. ასე კიდევ მრავალი კითხვის საშუალებით ლუკამ მიაღწია თავის წადილს, რომ მიწა, რომელზეც სკოლა იდგა და სკოლაში თვითონ იდგა იატაკზე, არის საქართველოს მიწა“.
ქვემო ქართლში და საქართველოს სხვა რეგიონებში მცხოვრებ ეთნიკურ აზერბაიჯანელ მოსწავლეებთან განმანათლებელი მასწავლებლები არც XIX და არც XX საუკუნეში არ მისულან, რომლებიც მათ „მრავალი კითხვის საშუალებით“ ათქმევინდებენ, რომ „მიწა, რომელზეც სკოლა დგას, საქართველოა“, ისინი კი, წარმოადგენენ ამ ქვეყნის სრულფასოვან მოქალაქეებს და უფრო მეტნი არიან, ვიდრე „უცხო“ ალი და „მშობლიური“ ნინო.
