Æрлæууæн Сиукъаты | Юза, 83-аздзыд, Знауыр.

Смотрите текст на русском языке ниже

Уыд мын æртæ сывæллоны – дыууæ чызджы æмæ иу лæппу. Алы хатт дæр бæллыдтæн, цæмæй мæ сывæллæттæ уæлдæр ахуырад райстаиккой.

Мæ лæппу зæнæджы хистæр уыд, хорз ахуыр кодта. Тынг зæрдæргъæвд уыд.

Æз æртæ ран куыстон – телеграфы, кинотеатры кассæйы æмæ æхсæвы хъарагъулæй. Мæ сывæллæттæн уæлдæр ахуырад райсыны фадат радтаин, уый йедтæмæ мæхиуыл нæ ауæрстон. Æмæ мын цы рауад?

Мурат скъола каст фæцис 80-æм азы æмæ уыцы аз бацыд ахуырмæ Харьковы институтмæ. Æфсады йæ куы акодтой, уæд райдыдта хæст Афганистаны. Акодтой йæ уырдæм. Цалдæр мæйы дзы ницы бæрæг зыдтам. Æз мæ лæгæн загътон, цæмæй ацыдаид æмæ йæ ссардтаид. Уый службæ кодта Уралы.

Мæ лæг æдзухæй дæр Муратæн дзырдта институты фæудмæ, дам, дын уыдзæн «Волга».

Мурат фæцис йæ ахуыр æмæ æрыздæхт Харьковæй 1991 азы. Ам сабыр нал уыд. Куыд вæййы, афтæ, куы æрыздæхт, уæд-иу арæх ацыд уазæгуаты, æмбæлд йæ æмбæлттимæ. 27 февралы йе ‘мбæлттимæ бадтысты, стæй ацыдысты Оконойы хъæуы ‘рдæм. Уыцы хъæу ардæм тынг æввахс у. Уым мæ лæппу фесæфт.

Бирæ йæ агуырдтон, дыууæ азы дæргъы Гуырдзыстоны ахæм бынат нал баззад, æз кæм нæ уыдтæн. Дыууæ хатты мын мæхи дæр æрцахстой.

Æгæрыстæмæй, бæллыдтæн мæ лæппуйы мард бауар ссарынмæ дæр. Мæ лæппуйыл уыд нысан. Æфсады сарæзта татуировкæ: йæ иу къахыл фыст уыд «Они усталы», иннæуыл та – «На Урале» æмæ цы æфсæддон хайы службæ кодта, уый номыр.

Иу хатт мын загътой, Тбилисы психиатрон рынчындоны, дам, ис, æбæрæгæй чи фесæфт, ахæм адæймæгтæ. Уырдæм дæр та ацыдтæн, фæлæ мæ лæппуйы не ссардтон. Уый фæстæ дæр дам-дум кодтой, зæгъгæ, зæххæнкъуысты фæстæ ирон амынæтты акодтой Сачхеремæ. Уырдæм дæр бæргæ ацыдтæн, фæлæ та – æнæхъуаджы. Уырдыгæй куы рацæйздæхтæн, уæд мæ æрцахстой Карелы районы. Автобусмæ схызтысты æмæ бафарстой, автобусы ирæттæ ис æви нæ. Автобусæй мæ æрхизын кодтой æмæ мæ бакодтой цыдæр бæстыхаймæ. Уыдис дзы дыууæ хатæны. Бакодтой мæ мидæггаг хатæнмæ, фæлæ иннæ хатæны цы дзырдтой, уый хъуыстон. Иу нæлгоймаг дзырдта: «Ауадзут æй, цы дзы домут, йæ лæппуйы агуры». Дыккаг ын дзуапп лæвæрдта, зæгъгæ, «шпион у, цæуы æмæ информаци æмбырд кæны». Мæн фервæзын кодтой дыууæ нæлгоймаджы, сæ дыууæ дæр уыдонæй уыдысты. Уыдон зыдтой мæ лæджы. Мæн дæр базыдтой. Уыдон мын баххуыс кодтой рудзынгæй рабырынæн, сбадын мæ кодтой урс «Нива»-йыл æмæ мæ Агарайы ‘рдæм аластой. Æз æнхъæлдтон марынмæ мæ ласынц, фæлæ мæ баластой Атоцы хъæуы онг. Уыцы хъæу Знауырмæ æввахс у. Фæдзырдтой хъæуæй дыууæ гуырдзиаг сылгоймагмæ æмæ сын загътой, цæмæй мæ арæны онг ахизын кæной. Фæндаг дзы нæ уыд æмæ цыдыстæм быдырыл. Æз абон дæр нæ зонын, чи уыдысты уыцы адæймæгтæ, фæлæ сæ абоны онг дæр бузныг дæн. Фæстагмæ мын уыцы дыууæ нæлгоймаджы загътой, цæмæй макуыуал ацæуон уыцы ‘рдæм, зæгъгæ, мæ базыдтой æмæ, гæнæн ис, амарой мæ.

Хæдзармæ æрбаздæхтæн æмæ та мын цасдæр рæстæджы фæстæ нæ хъæуккаг сылгоймаг загъта, зæгъгæ, Сачхерейы бирæ ис уацайрæгтæ. Ногæй та мæхи балцмæ сцæттæ кодтон, фæлæ ацы хатт ацыдтæн Къуыдары æфцæгыл Синагурмæ, уыцы хъæу Гуырдзыстонимæ арæныл ис, Онмæ æввахс у. Ардыгæй тынг дард у, цалынмæ уырдæм цыдтæн, уæдмæ баталынг ис. Уынджы иу зæронд лæгыл фембæлдтæн æмæ йæм бахадытæн, цæмæй мæ æхсæвиуат кæнынмæ бауадза хæдзармæ. Уый мæ акодта йæ хæдзармæ. Йæ ус дзултæ фыхта. Тынг хорз мæ райстой. Æз сын мæ хабæрттæ радзырдтон, цæмæн æрцыдтæн æмæ мæ Гуырдзыстоны цы хъæуы, уыдæттæ сын фæдзырдтон. Зæронд лæг мын загъта, зæгъгæ, йæ хо Сачхерейы цæры, «йæ сывæллæттæ гуырдзиæгтæ сты, фæлæ гуырдзæгтæ кæй сты, уымæ ды ма кæс, æз сæ мæхæдæг схъомыл кодтон, ам мæнмæ сыстыр сты. Уыдон дын æнæмæнг баххуыс кæндзысты». Дыккаг бон мæ аласта Сачхеремæ, йæ хомæ æмæ 7 бон æмæ æхсæвы уыдонмæ уыдтæн. Алы райсон дæр-иу йæ лæппутæ сыстадысты æмæ мæ алы рæттæм ралас-балас кодтой, уыдон дæр мемæ агуырдтой мæ лæппуйы. Фæлæ та мæ фыдæбæттæ ныр дæр æнæхъуаджы уыдысты. Уыдонмæ Цъонмæ æрластой æмæ уырдыгæй рацыдтæн хæдзармæ.

Иу хатт мæм нæ хъæуккаг лæг æрбацыд, уый автобусы шофырæй куыста, цыд Цхинвал-Дзæуджыхъæуы рейсыл. Уый мын загъта Цæгат Ирыстоны йæм кæй бацыдысты æмæ йын загътой: «Йæ лæппу кæмæн фесæфт, йæ мыггаг Пухатæй, уыцы знауыраг сылгоймагæн зæгъ, цæмæй Дигорамæ æрцæуа». Нæдæр адрес радтой, нæдæр ном загътой. Æз ацыдтæн Дзæуджыхъæумæ, мæ хæстæджытæм æрлæууыдтæн æмæ алы бон дæр цыдтæн Дигорамæ æмæ уым бадтæн автобусты æрлæууæны. Фæндзæм бон мæм æрбацыд иу сылгоймаг æмæ мæ бафарста, æрвылбон уым цæмæн бадын, кæй агурын, уый тыххæй. Æз ын радзырдтон, цæй фæстиуæгæн бадын, уый тыххæй. Уый мын радзырдта, мæ сыхæгтæ, дам, Гуырдзыстонæй лигъдæттæ сты, æмæ чизоны уыдон хуыздæр зонынц ахæм адæймаджы. Уыцы сылгоймаг сæ бафарста æмæ йын загътой, уыдон, зæгъ, мах стæм. Иу нæлгоймаг уадидæгæн мæ фæдыл рацыд автубусты æрлæууæнмæ æмæ мæ хæдзармæ акодта. Йæ усы йын хæдзары баййæфтон сауты мидæг. Ус мын радзырдта, зæгъгæ, сæ лæппу æмæ мæ лæппу уацары иумæ уыдысты. Йæ лæппуйæн ралидзын бантыст, фæлæ дыууæ мæйы фæстæ амард Цæгат Ирыстоны. Уыдон баныхас кодтой, зæгъгæ, чи аирвæза, уый иннæйы бинонтæн радзурдзæн, цы æрцыд, уый тыххæй. Уый дзырдта, зæгъгæ, Карелы ис уæлмæрд æмæ уым ис цыппар æнæном ингæны, æмæ дзурынц, зæгъгæ, дам, сæ иуы ныгæд ис знауыраг лæппу. Уыцы сылгоймаг загъта: «Мæ иннæ лæппу Хашуры цæры, ис ын гуырдзиаг ус, уырдæм ацу æмæ дын уый баххуыс кæндзæн уыцы бынат ссарынæн». Цæгат Ирыстонæй æрыздæхтæн æмæ та ацыдтæн Карелмæ æмæ бацыдтæн милицимæ. Тынг сын балæгъстæ кодтон, цæмæй мын баххуыс кæной мæ лæппуйы ингæн ссарынæн, цæмæй йын йе стджытæ уæддæр баныгæнон. Уыдон мын фæтæригъæд кодтой, архивтæ систой. Куыд рабæрæг, афтæмæй сæм уыцы рæстæгæй ис цыппар марды, мæ лæппу куы фесæфт, уæдæй та рацыд иу афæдзæй фылдæр. Уыдон мын равдыстой цыппар адæймаджы къамтæ, мæ разы сæ æрæвæрдтой. Æртæйæ уыдысты, 60 азы бæрц кæуыл цыд, ахæм нæлгоймæгтæ, иу та уыд хæрзæвзонг лæппу. Йæ къухыл уыд татуировкæ «Бекошвили Н.» Базыдтон æй уый мæ лæппу кæй нæ уыд. Милиционертæ мæ бафарстой, мæ лæппуйыл исты бæрæг нысан уыд, æви нæ. Æз сын радзырдтон мæ лæппуйы къæхтыл цы татуировкæ уыд, уый тыххæй: «Они устали» «На Урале». Милиционертæй сæ иу уый куы фехъуыста, уæд йæ сæрыл ныххæцыд. Куыд радзырдта, афтæмæй-иу æрбацыд ахæм инфомациимæ ориентировкæтæ. Уый кæмæдæр фæдзырдта телефонæй. Райдыдтой кæрæдзи фæрсын. Æз бавзæр дæн, бауадзыг дæн. Тагъд æххуысы машинæ мæ аласта æмæ мæхи æрæмбæрстон рынчындоны. Дыккаг бон мæм æрцыд мæ чызг. Мæхи тынг лæмæгъ хатыдтæн, рынчындоны фæдæн фондз боны. Рынчындонæй куы рацыдтæн, уæд та ногæй бацыдтæн уыцы милиционермæ æмæ йæм бахадыдтæн, цæмæй мын радта уыцы ориентировкæ, документ. Уый мын радта уыцы гæххæтты халдих. Уый уыд Мцхетайы горæты тæрхондоны эксперты скъуыддзаггæнæн. Документы та рарвыста Мцхетайы горæты прокуратурæ. Мцхетамæ дæр та ацыдтæн прокуроримæ фембæлыны тыххæй. Стыр ныфс мæ нæ уыд. Æз ирон дæн. Чи мæ айсдзæнис? Нымæрдар сылгоймаг гæххæт айста æмæ прокурормæ бахызт. Прокурор мæ йæхимæ айста. Бафарста мæ:

- Уыцы лæппуйæн цы бавæййыс?

-Йæ мад дæн.

- Ныры онг кæм уыдтæ?

Уый мын радзырдта, зæгъгæ, сæм уыцы хъуыддаг Дзеверайæ æрбарвыстой. Мард буар доны ‘рцахстой. Ацыдысты милицийы минæвæрттæ дæр æмæ прокуратурæйы кусджытæ дæр.

Уыдон мæ аластой уæлмæрдмæ, цыран ныгæдтой æбæрæг мæрдты. Фæлæ дырысæй ничи зыдта, чи кæм ныгæд уыд, уый. Æз сæм бахатыдтæн, цæмæй бар радтой эксгумацийæн, уымæн бирæ рæстæг бахъуыд. Скъахтон 16 марды, фæлæ уыдонæй Мурат ничи разынд. Уыцы хъуыддæгтæн се ‘ппæтæн дæр æхцайы фæрæзтæ хъуыд. Æз-иу хæдзармæ æрбацыдтæн, ссардтон-иу æхца æмæ та-иу фæстæмæ аздæхтæн Карелмæ. Фæстаг хатт ацыдтæн мæ лæджы сусæгæй, уый мæ нал уагъта. Загъта мын, ома, йæ «мах зонæм, Мурат мард кæй у æмæ зæххы бын кæй ис, æмæ йын хист скæнæм, мауал æй агурæм». Уый фæстæ мæ кæстæр чызг фыны федта Мураты. Уый йын, цыма балæвар кодта дыууæ сау къабайы ахæм ныхæстимæ: «Тагъд дæ бахъæудзысты».

From the series “Rebuilding Memories for future- South Ossetia 1991/2008”
«Удæгас мысынад — Хуссар Ирыстон 1991/2008»-ы циклæй

Остановка

Юза Сиукаева, 83 года, Знаур. 

У меня было трое детей: две дочери и сын. Я всегда мечтала только об одном, чтобы мои дети поступили в ВУЗы и получили высшее образование.

Мой сын был старшим, учился хорошо. Он был очень способным.

Я работала на трех местах, в телеграфе, в кино работала и на кассе и сторожем. Лишь бы своим детям образование дать. И что у меня получилось?

Мурат окончил школу в 80-м году, сразу поступил в институт, в Харькове. Когда его забрали в армию, началась война в Афганистане. Его забрали туда. У нас несколько месяцев не было от него вестей. Я сказала мужу, чтобы он поехал и нашел его. Он служил на Урале.

Мой муж все говорил Мурату, что к окончанию института будет у него уже и «Волга».

Мурат окончил учебу, вернулся из Харькова в 1991 году. Здесь было уже очень неспокойно. Как это бывает, после возвращения он все ходил по гостям, виделся с друзьями. 27-го февраля они сидели с друзьями, после пошли в сторону села Окона, это здесь совсем близко. Там он и пропал.

Я долго его искала. Где я только не была. В Грузии не осталось места, где я не побывала за 2 года. Меня саму 2 раза ловили.

Я мечтала хотя бы тело сына найти. Был и отличительный знак, в армии он сделал наколку. На одной ноге было написано «Они устали», а на другой «На Урале». И номер части, где он служил.

Однажды мне сказали, что в тбилисской психбольнице тоже есть пропавшие, я была и там, но сына не нашла.

Потом были слухи, что после землетрясения всех пленных осетин увезли в Сачхере. Я поехала и туда, но снова безрезультатно. Когда я возвращалась, меня поймали, в Карелском районе. Поднялись в автобус и спросили, есть ли осетины. Меня высадили из автобуса и завели в какую-то постройку. Было две комнаты. Меня завели во внутреннюю комнату, но я слышала, о чем говорят в другой комнате. Один мужчина говорил: «Отпустите ее, что вы от нее хотите, она ищет сына». Другой отвечал, что я шпионка, езжу и собираю информацию. Меня спасли двое мужчин, тоже из их числа. Они знали моего мужа, и меня узнали. Они помогли мне вылезти через окно, посадили в белую «Ниву» и повезли в сторону Агара. Я все время думала, что меня везут убивать. Но меня довезли до села Атоци, это недалеко от Знаура. Позвали там двоих женщин из села, грузинок, и сказали им, чтобы меня проводили до границы. Дороги не было, шли через поле. Я и сегодня не знаю, кто были эти люди. До сих пор им благодарна. Напоследок те двое мужчин мне сказали, чтобы я больше не ездила в эту сторону, что меня уже знают и могут убить.

Вернулась я домой, и через некоторое время наша односельчанка сказала, что много пленных есть в Сачхере. Снова я собралась в дорогу, но на этот раз поехала через Кударский перевал, в Синагур, это на границе в Грузией, недалеко от Они. Это очень далеко отсюда, пока доехала, стемнело. Я на улице встретила одного старика, попросилась на ночлег. Он отвел меня домой. Его жена пекла хлеб, приняли меня очень радушно. Я рассказала им, зачем сюда приехала, и что мне надо в Грузию. Этот старик сказал, что его сестра живет в Сачхере, и что у нее дети грузины. «Но ты не смотри, что они грузины, я их сам воспитал, здесь, у меня выросли. Они тебе обязательно помогут», - сказал он мне. На второй день он меня отвез в Сачхере, к сестре, и 7 дней и ночей я была у них. Каждый день ее сыновья вставали, и возили в разные места, искали со мной моего сына. Но наши поиски снова не увенчались успехом. Они привезли меня обратно в Цон, и уже оттуда я приехала домой.

Однажды ко мне пришел односельчанин, он работал водителем автобуса, ездил по рейса Цхинвал-Владикавказ. Он сказал, что к нему в Северной Осетии подошли и сказали: «Передайте там женщине из Знаура, у которой сын пропал, по фамилии Пухаев, чтобы она приехала в Дигору». Адреса никакого не дали, ни имен. Я приехала во Владикавказ, оставалась там у родственников, и каждый день ездила в Дигору и сидела там на остановке. На пятый день ко мне подошла одна женщина, и спросила, почему я каждый день сижу здесь, кого ищу. Я рассказала, в чем дело. Она сказала, что соседи у нее беженцы из Грузии, и может они знают лучше, кто есть такой. Она спросила их, и выяснилось, что это были они. Мужчина сразу пришел за мной на остановку, и повел меня домой. Его жену я застала дома, в трауре. Она стала рассказывать. Рассказала, что ее сын и мой сын были в плену вместе. Ее сыну удалось сбежать, но он умер через два месяца, уже в Северной Осетии. Они договорились так, что тот, кто сможет выбраться, сообщит семье другого о том, что произошло. Он говорил, что в Карели есть кладбище, и там есть 4 безымянные могилы, и говорят, что в одной похоронен парень из села Знаур. Эта женщина сказала, что другой ее сын живет в Хашури, женат на грузинке, и что я могу поехать к нему и он мне сможет помочь найти это место. Я вернулась домой, и снова сразу собралась в дорогу. Я приехала в Карели, и пошла там в милицию. Я очень умоляла их, просила помочь мне найти и похоронить хотя бы кости своего сына. Они сжалились, достали архивы. Выяснилось, Что у них 4 неизвестных трупа за тот период, а с момента пропажи моего сына уже прошло больше года. Они достали фотографии и поставили их передо мной. Трое из них были тела мужчин в возрасте, около 60 лет. Один был молодой, можно сказать, даже подросток. И у него на руке была татуировка: «Бекошвили Н.». Стало понятно, что это не мой сын. Тогда эти милиционеры стали спрашивать, были-ли у моего сына особые приметы. Я сказала про татуировку у него на ноге: «Они устали на Урале». Когда один из милиционеров это услышал, он схватился за голову. Он сказал, что приходили ориентировки в с такой информацией. Он позвонил куда-то, стали спрашивать. Мне стало плохо, я упала в обморок. Меня забрала скорая, в себя я пришла уже в больнице. На второй день за мной приехала моя дочь. Я была очень слаба, провела 5 дней дома, и через 5 дней снова поехала к тому милиционеру, и попросила у него ту ориентировку, документ. Он мне сделал копию той бумаги, это было заключение судмедэксперта из Мцхета. А документ был отправлен прокуратурой города Мцхета. Поехала я и в Мцхета, встретиться с прокурором. Надежды было мало, я осетинка, кто меня примет? Секретарша взяла у меня бумагу и зашла к прокурору. Он меня принял. Спросил: «Кем ты приходишься этому парню?» Я ответила: «Я его мать». И он говорит: «Где же ты была до сих пор?». Он рассказал, что это дело им поступило из села Дзевера. Труп выловили в реке. Поехали и представители милиции, и представители прокуратуры.

Они отвезли меня на кладбище, где хоронили неизвестных людей. Но точно никто не знал, где кто похоронен. Я добилась, чтобы разрешили эксгумацию, и на это ушло много времени. Я выкопала 16 тел, но никто из них не оказался Муратом. Это все стоило денег, я возвращалась домой, находила деньги, и возвращалась обратно в Карели. В последний раз я поехала тайком от мужа, он уже не отпускал меня. Сказал, что главное, мы знаем, что Мурат в земле, и сейчас сделаем поминки и перестанем искать. После этого моя младшая дочь видела Мурата во сне. Как будто он подарил ей два черных платья со словами: «Скоро они тебе понадобятся».

___________________________
From the series “Rebuilding Memories for future- South Ossetia 1991/2008” 
Из цикла „Живая память — Южная Осетия 1991/2008“