ღვინო და მისი წინააღმდეგობები | მეორე ნაწილი
„ყველაფერი ქარია და ნაცარი“ - ფრენც კაფკა
ღვინის მოხმარება გვაკისრებს უცნაურ პასუხისმგებლობას. ოფიციალურად დადგენილი სამართლისთვის ეს ორკეც სასჯელში გამოიხატება, სიმთვრალეში ჩადენილი დანაშაულისთვის პასუხისმგებლობა უფრო მკაცრია. ამის საპირისპიროდ ყოველდღიურ მეტყველებაში ის თითქოს გამართლების არგუმენტია. „ნასვამი ვიყავი“ - ერთგვარი შემამსუბუქებელი გარემოებაა. ამ წინააღმდეგობის საფუძველი იქ უნდა ვეძებოთ, სადაც ალკოჰოლური ზემოქმედების ქვეშ ყოფნა დანაშაული არ არის, მაგრამ სიმთვრალე დამამძიმებელ გარემოებად ცხადდება. ეს წესი ხაზს უსვამს საზოგადოების წინაშე პერსონალური პასუხისმგებლობის მომენტს, ჩვენ გვაქვს ინფორმაცია საკუთარი მიდრეკილებებისა და თვითკონტროლის ლიმიტების შესახებ. ერთი ადამიანის სოციალურ ქცევაზე ალკოჰოლი გავლენას არ ახდენს, მეორისაზე - პირიქით, მაგრამ კანონმდებელი ამას წინასწარ ვერ განსაზღვავს. ამიტომ, გვეუბნება, თავად მიიღე გადაწვეტილება საკუთარი თავის შესახებ ცოდნის პირობებში. თუ საზოგადოებას საფრთხეს არ შეუქმნი, დალიე რამდენიც გინდა, მაგრამ იცოდე, თუ აურევ, ორმაგად დაისჯები. პირველად უპასუხისმგებლობისთვის და მეორედ კი საფრთხისთვის, რომელიც შექმენი.
სწორედ აქ ჩნდება პერსონალური პასუხისმგებლობა, რომელიც იმდენად მძიმეა, რომ შეიძლება მოგდრიკოს, როგორც კაფკასთან. ვალტერ ბენიამინი ესსეში „კუზიანი კაცუნა“ წერს, რომ „კაფკას მოთხრობებში არაფერი და არავინ არ ჩნდება ისე ხშირად, როგორც მკერდისკენ თავით ჩახრილი კაცი“. [1] ამ დროს ჩვენს ზურგებზე კუზი იკვეთება. ზურგს კი, ბენიამინის მიხედვითვე, აკისრია ფუნქცია, იყოს ნათელმხილველი, „გაშიფროს წარწერა და თითქოს აქამდე უცნობი დანაშაულის დასახელება ამოიკითხოს“.
„კაფკასთან ეს ყოველთვის ასეა“ და ასეა ეს ბურუსით მოცულ მოთხრობაში „საუბარი მთვრალთან“ [2] - იქნებ ეს სიმბოლო მაინც მოვარგოთ ამ ტექსტს გასაღებად. გმირი სახლიდან გამოდის თუ არა (ან იქნებ სამიკიტნოდან გამოაგდეს კინწისკვრით), მაშინვე მთელი სამყარო - ცის გუმბათი, მოედანი, ეკლესია - თავზე ემხობა. ერთადერთი შესაძლებლობა, ასეთ სიმძიმეს გაუძლო, ამ სამყაროს და მისი შემადგენელი ნაწილების სიმულაციურობის დაჯერებაა, იმის გააზრება, რომ ისინი არ არსებობენ. კაფკას გმირიც უარს ამბობს მათი რეალურობის აღიარებაზე და მეტი დამაჯერებლობისთვის მიმართავს ხერხს ფანტასტიკის სფეროდან - ის საუბრის იწყებს უსულო ფენომენებთან: მთვარესთან, მოედანთან. გმირის ამოცანაა, საკუთარი რეალურობა გამოსტაცოს სამყაროს (რადგან სამყარო ცდილობს, გმირი მის არ არსებობაში დაარწმუნოს), ამიტომ თავად იწყებს სამყაროს დარწმუნებას არარსებობაში. პერსონაჟი ამ სამყაროთი თამაშობს და არა მხოლოდ ილუზორულად აცხადებს მას, არამედ დანიშნულებასაც უცვლის მის გამოვლინებებს. მაგალითად, მთვარეს ეუბნება, რომ ფარანია, ხოლო ფარანს მონუმენტად მოიხსენიებს, მონუმენტს კი - მთვარედ. მისი ეს მცდელობა წინააღმდეგობრივია, შეუძლებელია ესაუბრო მას, ვინც არ არსებობს და მითუმეტეს არარსებულ ნივთებს შეუცვალო დანიშნულება. მეორე მხრივ, შეიძლება ვთქვათ, რომ ასე თავისუფლად კომუნიკაცია მხოლოდ გამონაგონთან არის შესაძლებელი ისევე, როგორც, მისთვის რაიმე დანიშნულების მინიჭება ან ჩამორთმევა და როგორც ვთქვით, ზიდვა.
ის, ვინც სამყაროს გაქრობას შეეცდება, როგორც ამ სამყაროს ნაწილი, ლოგიკის ულმობელი წესების თანახმად, თავადაც განწირულია გაქრობისთვის.
გმირიც მოთხრობის შუაწელში ნაწილობრივ ქრება, - როცა ამბობს რომ სახელი არ აქვს. რაც სახელდებული არ არის, ის არც არსებობს. მოთხრობის ბოლოს უცნობ მისამართზე აცილებს მთვრალს, რომელიც ჩრდილია, რადგან უკვე აღარაფერი ახსოვს საკუთარი თავის შესახებ. მეხსიერების გარეშე კი არსებობა ვერ მიიღწევა, ჩვენ ის ვართ, რაც საკუთარი თავის შესახებ ვიცით. ისინი მიდიან. კაფკა არ წერს, მაგრამ ჩვენ შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ ღამის ბურუსი, მოკირწყლულ ვიწრო და გრძელ ქუჩა, მოძრავი ორი სხეული, ისინი ნელ-ნელა გვშორდებიან და რაც უფრო გვშორდებიან, მით უფრო ბუნდოვანი ხდება მათი სილუეტები. ბოლოსკენ გმირი საკუთარ ჩრდილს ერწყმის, ოღონდ არა ისე, რომ ჩრდილი ქრება, არამედ, პირიქით, თავად იქცევა ჩრდილად, დასასრულს კი, საერთოდ ორთქლდება, როგორც წინა ღამის მოგონებები ნაბახუსევზე.
სხვათა შორის, არსებობს ამ მოთხრობის მეორე თარგმანი, რომელსაც მცირედ განსხვავებული სახელი აქვს: „საუბარი ნაბახუსევთან“. [3] იქნებ ეს არის მიზეზი, რის გამოც სიმთვრალეს შემამსუბუქებელ გარემოებად მოიხმობენ ხოლმე ყოველდღიურ მეტყველებაში: თუ მეორე დღეს გონებას ჩადენილი ქმედების გახსენება არ შეუძლია, თუ ის ისევე ქრება, როგორც მოთხრობის გმირისთვის სამყარო, იმ „ხანმოკლე, სრულიად ჩუმ მონაკვეთში დღესა და ღამეს შორის, როცა ჩვენდა მოულოდნელად, კისერი გვწყდება“ [4] და როგორც ქრება თავად კაფკას პერსონაჟი, მაშინ პასუხისმგებლობაც არ არსებობს. იმ სამყაროში ჩადენილი ქმედებისთვის, რომელიც გაქრა, სასჯელი ვერ დაგეკისრება, არ არსებობს ბრალი სამყაროს გარეშე. ბენიამინი ისევ კაფკაზე, მაგრამ სხვა ტექსტში „სანჩო პანსა“, წერს „დავიწყება ყოველთვის მოიაზრებს საუკეთესოს, რადგან ის გამოსყიდვის შესაძლებლობას მოიაზრებს“. [5] მაგრამ ის მოიაზრებს საკუთარი თავზე უარის თქმასაც, მოგონების (როგორც საკუთარი თავის ფლობის შესაძლებლობის) დაკარგვასაც.
ჩვენ ვიცით, რომ სამართლის წინაშე დანაშაული გვაწევს და პასუხისმგებლობას ვერ გავექცევით, მაგრამ ვითხოვთ თანაგრძნობას კაცის მიმართ, ვინც საკუთარი გონება დაკარგა და ეს უკვე არის სასჯელი (გავიხსენოთ თომა აქვინელი). ჩვენ ამ დროს მივმართავთ არა ინსტიტუციებს, არამედ სხვა ადამიანებს, რომელთაც იგივე განუცდიათ შეწყალების იმედის გარეშე, მაგრამ შებრალების მოლოდინით. როგორც ის ფინიკიელი მეზღვაური ბორხესის ლექციაში, რომელიც ღმერთს სთხოვს განსაჯოს არა როგორც ღმერთმა, არამედ როგორც მეზღვაურმა, რომელიც ზღვამ დაახრჩო. ამ დესაკრალიზებულ სამყაროში ღმერთს საზოგადოება ცვლის, თუმცა მისგან განსხვავებით მოწყალების გაცემა არ შეუძლია, მხოლოდ შეცოდება, რომელიც თან დამამცირებელია, მაგრამ თითქოს მანუგეშებელიც, ადამიანისთვის რომელიც საკუთარმა გონებამ მიატოვა, მიქარა და ახლა გაქრობა სურს; უნდა, რომ ისიც სიზმარი იყოს, რაც გუშინ ჩაიდინა და ისიც, რასაც ახლა განიცდის, მაგრამ ერთადერთი, რაც შეუძლია, ამ ტვირთისგან წელში მოხრა და დაპატარავებაა. კაფკა წერს, „წელში მოხრილი მარტონი ვრჩებით.“ ეს სურვილი შემთხვევითი არ არის, ბენიამინისგან ვიცით, რომ კაფკასთან „დატვირთულობა დავიწყებასთან არის დაკავშირებული - მძინარე კაცის დავიწყებასთან“. [6] ის საუბრობს სურვილზე, განვთავისუფლდეთ ტვირთისგან, დავივიწყოთ, რაც ჩვენს მოგონებებს ამძიმებს და ერთადერთი შემთხვევა, როცა ამას ვახერხებთ ძილია, სადაც წამიერად (ძილში გატარებული დროის აღქმა შეუძლებელია, ძილი ყოველთვის წამიერია) ვივიწყებთ ყველაფერ იმას, რაც სიფხიზლეში სიმძიმედ გვაწევს და წელში გვხრის.
კაფკას პერსონაჟი ტრაგიკულია, ის ცდილობს, სამყარო რეალური გახადოს. სამყაროში, სადაც ყველაფერი მოჩვენებითია: ადამიანები არ არიან ისეთები, როგორადაც თავს ასაღებენ. მათი მდიდრული ტანისამოსის ქვეშ სიცარიელეა. სახლები პორტალებია, დენდები კი უბრალოდ ქოფაკები აღმოჩნდებიან. ამინდი ხელოვნური ჩარევით ფორმირდება. საჭიროა რეალობის შემოტანა, რადგან ყველაფერი გულისამრევად ხელოვნურია.
კაფკას გმირი იწყებს სამყაროს გარდაქმნის დიდ პროექტს, მაგრამ ეს ნეგატიური გარდაქმნაა. ის არაფერს ქმნის, მხოლოდ აქრობს, უფრო სწორად, რეალობას აბრუნებს, რომელიც ცარიელია.
მას მოსვენება სურს, ალბათ, ამიტომ გამოდის სახლიდან, რომ გაიაროს, მაგრამ არ შეუძლია, რადგან სამყარო თავზე ემხობა და იძულებული ხდება, გარდაქმნას სამყარო, როცა სხვებს სძინავთ. ერთგვარად ბოდლერის ფლანიორია, მაგრამ არა საკუთარი ნებით, არამედ სამყაროს იძულებით. ამით განსხვავდება იმ ფლანიორისგან, რომელიც, მიშელ ფუკოს ვერსიით, „როდესაც მთელი სამყარო იძინებს, შრომას იწყებს და სამყაროს გარდასახავს“. [7] კიდევ ერთი მიმართება ფუკოს ფლანიორთან - განზრახვა. ის არ „იწყებს საკუთარი თავის გამოგონებას“. ის იგონებს სხვა ადამიანს - მთვრალს. წამოიწყებს მასთან დიალოგს, სამწუხაროდ, ეს დიალოგი თითქმის ცალმხრივია. მაგრამ საბოლოოდ უნდა ვიფიქროთ, რომ თავადვე აღმოჩნდება ეს „გამონაგონი“, მიუხედავად იმისა, რომ ასრთი მიზანი არ გააჩნდა (ფუკოს ფლანიორისგან განსხვავებით). იქნებ საქმეც ესაა, რაც არ უნდა გამოვიგონოთ, საბოლოოდ, საკუთარ თავს მაინც ვერ გავცდებით.
მისი მცდელობა ფატალური დასასრულისთვის არის განწირული. ის მალე მარცხდება, იმდენად მალე, რომ კაფკას ამ მარცხის მოსაყოლად ოთხიოდე გვერდი ჰყოფნის. აი, ეს არის, ის წინააღმდეგობრივი რეალობა, სადაც ჩვენი მიზნები ჩვენს არსებობას გამორიცხავენ, აი, ეს არის ერთადერთი რამ, რაც ადამიანმა, როგორც კაფკა წერს, მოაზროვნე არსებამ შეიძლება მთვრალისგან ისწავლოს, მაგრამ ეს ამავდროულად საერთოდაც ერთადერთი ჭეშმარიტებაა, რომელიც ამ სამყაროში არსებობს.
______________________________
[1] [5] [6] ანი ცქიტიშვილის თარგმანი
[2] [4] რუსუდან ღვინეფაძის თარგმანი
[3] თემურ ხანთაძის თარგმანი
[7] გიგა ზედანიას თარგმანი
ილუსტრაცია: ნანუკა მეგრელიშვილი
