БЕЛ | Хвича Надирадзе, Знауыры район, Алибары хъæу

Смотрите текст на русском языке ниже

Хвича Надирадзе, 55-аздзыд, Знауыры район, Алибары хъæу

Ныртæккæ цæры Диди Дигъомийы, лигъдæтты кæм æрцæрын кодтой, уым Æфсады фæстæ æз куыстон мæ дæсныйадыл æмæ хъæды хæдзарады администрацийы уыдтæн иунæг гуырдзиаг. Иу хатт мæм фæдзырдтой æмæ мын загътой, зæгъгæ, куыд гуырдзиаг, афтæ дæ дæ бынатæй сæрибар кæнæм. Уый уыд 1989 азы 9 апрель.

Афтæмæй баззадтæн хъæуы æмæ районы центрмæ стæм хатт йедтæмæ нал цыдтæн. Æвæццæгæн Алибары хъæуы цæрджыты 60 проценты ирæттæ уыдысты. Райдианы уал нæм зулцæстæй кæсын райдыдтой, уый фæстæ нæм хæдзармæ дæр æрбалæбурдтой. Тракторæй къулдуæртты æрбатыдтой æмæ дзырдтой, зæгъгæ, ардыгæй цæмæннæ цæут? Ам нæ зæхх у. Бар-æнæбары дæр нæ дзыхтыл хæцыдыстæм. Дæ сæрæй уæлдæр не сгæпп кæндзынæ.

1991 азы декабры машинæйыл фылдæрæй æрбацыдысты, мæ фыдæн кæрты цы уыд, уыдон иууылдæр ныппырх кодтой, мæ мад æмæ мын мæ фыдыфсымæры та нæмгæ фæкодтой. Æз æмæ ме ‘фсымæр хæдзары нæ уыдыстæм. Алы бон дæр-иу æрцыдысты, агуырдтой нæ, фæлæ мах хæдзары не ‘хсæвиуат кодтам, зæрæдтæм та нал æвнæлдтой. Фæстагмæ мах алыгъдыстæм. Хæдзары нæм уыд нæ сывæрджын хо, чындз æмæ ме ‘фсымæры æхсæзаздзыд лæппу. Мæнæн уæд бинонтæ нæма уыд. Ме ‘фсымæр мæм бахатыд, цæмæй сылгоймæгты акодтаин, загъта, зæгъгæ, йæхæдæг уал баззайдзæн, цæмæй бакæса, дарддæр цы уыдзæн, уымæ.

Немæ ма уыдысты нæ сыхагсылгоймаг æмæ йæ сывæллон. Уыцы азы декабры стыр мит ныууарыд. Мах фондз километры къахæй рацыдыстæм, стæй æрлæууыдыстæм, стыр мит кæй уыд, æмæ дарддæр цæуын нæ бон кæй нал уыд, уый аххосæй.

Уырдæм æввахс уыд хъæу, цыран цард мæ зонгæ ирон. Æз æй ме’ввахс адæймагыл нымадтон. Нæ уавæр ын бамбарын кодтон æмæ йæм бахатыдтæн, цæмæй нæ иу æхсæв йæ хæдзары бахсæвиуат кæнын бауадза. Ныфс ын радтон, райсомæй раджы кæй ацæудзыстæм. Фæлæ нæ уый хæдзарæй расырдта. Загъта нын, зæгъгæ, йæм хæцæнгарз куы уаит, уæд нæ иуы дæр удæгасæй нæ ныууадзит. Æз æнхъæлдтон иу дæр нæ удæгасæй нал раирвæздзæн, фæлæ нæ иу гуырдзиаг бауагъта йæ хæдзармæ. Дыккаг бон дæр фæндагыл уыдыстæм. Æз цыдтæн разæй, фæндаг-иу митæй асыгъдæг кодтон 10-15 метры, баххуыс-иу кодтон сылгоймæгтæн æмæ сывæллæттæн, стæй та-иу райдыдтон фæндаг сыгъдæг кæнын. Тых æмæ фыдæй уырдыгæй раирвæзтыстæм. Мах бахъуыд Ниноцъминдайы хъæуыл рацæуыны сæр. Уым цардысты ирæттæ. Уыдон нæ æлгъыстой, фæлæ нæм æвналгæ нæ фæкодтой. Æрмæстдæр нæ æлгъыстой æмæ ныл тутæ кодтой. Зындис ныл гуырдзиæгтæ кæй стæм, немæ уыдысты сывæллæттæ æмæ сумкатимæ кæдæмдæр лыгъдыстæм.

Уавæр фæкарздæр æцæгæлон адæймæгты аххосæй. Хуыдтой сæ æнæформалтæ. Уыдис-иу афтæ, æмæ-иу Важа Адамияйы адæм фæмидæг сты. Цыдис партизанон хæст. Адон-иу куы фехстой, уæд-иу иннæтæ цалдæры амардтой. Иу хъæуы авд æви аст адæймаджы басыгътой. Айхъуыст, зæгъгæ, дам, гуырдзиæгты вертолетæй сывæллоны амардтой. Чи йæ зоны, æцæгæй цы уыдис, уый? Цыдис хæст æмæ чи чердæм æхста, уый бæрæг нæ уыд. вертолетыл чи бадт, уый, дам, мæ фыдыфсымæры хуызæн уыд. О, фæлæ мæ фыдыфсымæр инвалид у æмæ вертолеты кабинæмæ никуыд схызтаид. Уый йæ бинонтимæ цард нæ хæдзары фарсмæ. Хæдзармæ сæм бацыдысты, фехстой йæ, фæцæф æй кодтой, стæй йæ сынтæгмæ бабастой æмæ хæдзарыл арт бафтыдтой. Йæ цардæмбал куыд радзырдта, афтæмæй уый та кæрты бæласмæ бабастой æмæ йæ кæсын кодтой, хæдзар куыд сыгъд, уымæ. Мæ фыд дæр сæм каст сыхаг дыргъдонæй.

Мæ фыдыфсымæры хæдзарæй рахастой æрмæст дæр йæ сыгъд стджытæ.

Загътой, зæгъгæ, дам, уыцы хъуыддаг фæмардуæвæг сывæллоны фыды къухæй арæзт æрцыд. Дзырдтой ма, хъæуы, дам, ыл чи æмбæлд, уыдоны, дам, сæ хæдзæртты басыгъта. Уыцы бон, дам, удæгасæй басыгътой авд æви аст ас адæймаджы. Уыцы лæг дæр амард.

Мæ мад ирон уыд æмæ уый дæр æлгъыстой, ома, дам, гуырдзиаг сывæллæттæ цæмæн ныййардтай. «Мæ бон цы уыд? Уæд æндæр рæстæг уыд. Адæймаг йæ сывæллæтты куыд хъуамæ аппара?» - дзырдта-иу сын мæ мад. Уыдон уæддæр нæ лæууыдысты, дзырдтой-иу, зæгъгæ, дам, æй йæ хæдзарæй фæсурын хъуыд.

Мæ ныййарджытæ цæмæй уырдыгæй рацыдаиккой, уый тыххæй сын баххуыс кодта иу ирон лæг, фæлæ куы баздæхт, уæд ын йæхи фæнадтой. Цалдæр азы фæстæ мæ ныййарджытæ фæстæмæ баздæхтысты, æз дæр-иу кæддæрты бацыдтæн машинæйыл. 2004 азы мæнмæ, ме ‘фсымæр, ме ‘фсымæры лæппутæ æмæ мæ дыккаг хæдзæртты лæппумæ кæрты æнхъæлмæ кастысты. Кæрты астæу нæ фæнадтой, мæ мадыл бел фехстой. Мæ фыды дæр фæнадтой. Тых æмæ фыдæй бахæццæ стæм уырыссаг æфсæддонты онг. Уыдон нæ рахизын кодтой æдас бынаты онг.

Рæстагон адæймаг афтæ никуы бакодтаиккой. 90-æм азты чи райгуырд, уыдон гуырдзиæгты нæ уарзтой. Хистæртæ сæ разæнгард кодтой. Куы нæ надтой, уæд нæ хъæуы ирæттæ уым лæууыдысты æмæ худтысты.

Йæ сæр ын куы ныццавтой, уый фæстæ мæ мад æруатон. Мах æм æртæ азы кастыстæм. Уый амард Тбилисы æмæ мæ фыд дæр бар-æнæбары уырдыгæй рацыд. Байстой йын йæ фос. Иунæгæй сыл нæ фæтых уыдаид. Уый дæр ам амард.

Афтæ уыд, æмæ-иу ирæттæ кæрæдзиимæ дæр нæ фидыдтой. Махимæ хорз чи уыд, уыдон дæр нæм нал дзырдтой. Куы ничи-иу сæ уыдта, уæд-иу дзырдтой махимæ æмæ-иу сæхи раст кодтой, зæгъгæ, инæты хуызæн не сты, рæстæг афтæ у, æмæ сын æндæр гæнæн нæй.

Æрæджы нæм нæ хъæуккæгтæй иу лæг нæ хæдзары ныв рарвыста. Уый мæнæй æртæ азы кæстæр у, фæлæ иумæ хъомыл кодтам. Кæсын хæдзармæ æмæ мæ зæрдæ риссы, хæдзары ницыуал баззад æмæ йæм никæй ницы хъуыддаг ис.

2004-æм азы онг алцы дæр фидауынмæ цыд. Раздæрау иумæ базар кодтой, кæрæдзимæ цыдысты, æгæрыстæмæй-иу уырдæм мæ сывæллæттимæ бацыдтæн. Раст у, фæнадтой мæ, фæлæ мæм уæдæй фæстæмæ æввахс дæр нал цыдысты. Æз æддæмæ нæ хызтæн. Цъус ма хъуыд, æмæ адæм сæ мæстытæ ферох кодтаиккой. Æз дæр сæ ферох кæнин, мæ хæдзармæ мæ куы бауадзиккой, уæд.

 «Удæгас мысынад – Хуссар Ирыстон 1991/2008»-ы циклæй

Текст: Нино Ломадзе / Транскрипт: Нинуца Метревели

Къам: Хвичи Надирадзейы сæрмагонд архивæй

После армии я работал по специальности и был единственным грузином в лесохозяйственной администрации. Как-то позвали меня и сказали, что, как грузина, увольняют меня с работы. Это было после 9 апреля 1989 года.

Вот и засел я в деревне и стал реже в район ездить. Наверно, осетины представляли 60 процентов населения села Алибари. Поначалу они на нас искоса смотрели, а потом уже и в дом ворвались. Снесли ворота трактором и говорят, чего отсюда не убираетесь, это наша земля. Волей-неволей мы держали язык за зубами. Выше головы не прыгнешь.

В декабре 1991 года приехали на машине побольше, все переломали у отца во дворе, а мать с дядей избили. Нас с братом не было дома. Каждый день приезжали, искали нас, но мы дома не ночевали, а стариков больше не трогали.

В конце концов мы сбежали. Дома у нас были беременная сестра, невестка и шестилетний племянник. У меня еще не было своей семьи. Брат попросил, забери женщин, сказал, а я  останусь и посмотрю, что будет дальше.

Забрал с собой соседского ребенка и его мать. В том году в декабре выпал очень большой снег. Мы пять километров прошли пешком и остановились из-за большого снега было невозможно двигаться дальше.

Поблизости в деревне жил мой знакомый осетин. Я его за близкого человека считал, рассказал что как было и попросил его ночлег. Обещал, что уйдем на утро, а он вышвырнул нас из дома. Сказал, что было бы у него оружие, живыми бы нас не отпустил. Зато один грузин нас приютил, а я уже думал, что ми бы никогда не выбрались оттуда живыми. Следующий день тоже провели в дороге. Опережу остальных на 10-15 метров, почищу дорогу, помогу женщинам и детям и, давай, опять чистить дорогу. Еле-еле выбрались оттуда. Нам пришлось пройти деревню Ниноцминда, населенную осетинами. Обругали нас там, но так и не тронули. Только ругали и плевали в нас. Видно было, что мы грузины _ с нами были дети и мы с сумками куда-то бежали.

Однако, ситуация накалилась из-за чужих людей. Их называли неформалами. Бывало, люди Важи Адамия нагрянут. Шли партизанские бои. Выстрелят эти, а те перебьют многих. В одной деревне семь или восемь человек сожгли.

Разнесся слух, что ребенка убили из грузинского вертолета. Кто знает, что там на самом деле произошло? Шла воина и было невозможно понять, кто в какую сторону стрелял. Человек, который сидел в вертолете, был якобы похож на моего дядю, а ведь дядя у меня был инвалид, никак не забрался бы в кабину.

Он и его семья жили рядом с нашим домом. Ворвались к ним в дом и выстрелили в него, ранили, а затем привязали к кровати и подожгли дом. Его жена так рассказывает. Ее, оказывается, привязали к дереву во дворе и заставили смотреть, как все горит.

Мой отец тоже все видел с соседнего сада.

Вынесли из дома дяди одни кости да пепел.

Сказали, что это было дело рук отца того осетинского ребенка. Говорили, что он сжег всех в своих же домах, кто ему встретился в деревне. В тот день, оказывается, заживо сожгли семь или восемь стариков. Тот человек тоже умер.

Моя мама была осетинкой и ее ругали, мол, зачем грузинских детей на свет произвела. «Что я могу поделать? Другое было тогда время. Не выбросить же человеку детей?» - отвечала мама, а они продолжали, что ей надо было нас из дома выгнать.

Выбраться родителям помог один осетин, но когда вернулся, его самого избили за это.

Спустя несколько лет родители вернулись туда да и я иногда ездил в деревню на машине. В 2004 нас ждали во дворе, меня, моего брата, моих племянников и нашего двоюродного брата. Избили нас посреди двора, в маму швырнули лопатой. Отца тоже избили. Еле-еле добрались до русских солдатов. Они нас провожали до безопасного места.

Порядочный человек так бы никогда не поступил. Те, кто родился в 1990-х не любили грузин. Старшие их поощряли. Когда нас били, осетины из нашей же деревни стояли и ржали.

Мама приковалась к постели после того, как ее ударили по голове. Мы три года за ней смотрели. Умерла она в Тбилиси и отец был вынужден уехать оттуда. Отобрали у него крупный и мелкий скот. Ему одному было не справиться. Он тоже здесь скончался.

Дошло до того, что осетины даже между собой не особо общались. Кто с нами дружил, те тоже перестали с нами здороваться. Если никто не видел, только тогда с нами разговаривали и оправдывались, что они не похожи на других и просто время такое.

Недавно один из односельчан прислал фотографию моего дома. Он на три года младше меня и мы вместе росли. Смотрю и сердце болит _ ничего в доме не осталось да и никому до него дела нет.

До 2004 года вроде все шло к примирению. Вели торговлю, как обычно, и ездили туда. Я даже детей с собой брал. Да, они меня избили, но больше даже близко не подходили. Я тоже старался особо на улицу не выходить. Чуть-чуть и люди бы забыли свои старые обиды. Я бы тоже забыл, если меня туда пустят, если меня домой пустят.

________________________________________________________________

Из цикла «Живая память - Южная Осетия 1991/2008»
Текст: Нино Ломадзе
Фото: Из личного архива Хвичи Надирадзе
Транскрипт: Нинуца Метревели