Спартак | Темури, Цхинвалæй

Смотрите текст на русском языке ниже

Темури, 56-аздзыд, Цхинвалæй, цæры Дигъомы, лигъдæттæ кæм цæрæнц, уым.

Изæрыгæтты-иу æрæмбырд стæм театры раз биржайы. Ирæттæн дæр уыд биржа, махмæ æввахс, дæс метры дарддæр.

Фарастæм апрелы фæстæ адæм тынгдæр сæмтъер сты. Уыдон зæрдæмæ нæ цыд националон змæлд æмæ-иу уыд ахæм ныхæстæ дæр, Уæрæсе, дам, мах æвварс у, мах куыдфæндыйæ дæр Советон Цæдис стæм. Зæххы тыххæй дæр райдыдтой дзурын. Дзырдтой, ацы зæхх, дам, гуырдзиæгты зæхх нæу, фæлæ у Алани.

Иры хъæу, Рачъайы кæройнаг хъæу… Къуайса æмæ Дзау сты афтæхуыйнæг арæнгæрон. Уым уыд стыр хох. Хъуыды йæ кæнын, чысылæй-иу Шови æмæ Дзуамæ цыдтæн улæфынмæ. Уым стыр дамгъæтæй фыст уыд «Цвети, Осетия Моя», уыцы бынаты æхсæвæй бонæй сыгъд рухсытæ. Уыцы фыст алы ‘рдæм дæр зынд. Раздæр ыл худтыстæм, фæлæ фæстæдæр уавæр фендыгъддæр. Иу хатт иу адæймаг митинджы дзырдта: «Хорз гуырдзиаг у мард гуырдзиаг». Уыцы æхсæв æй тынг фæнадтой…

Нæ милици горæтмæ куы бацыд, уæд контроль кодта æрмæст Цхинвалыл нæ, фæлæ - æнæхъæн регионыл. Уайтагъд ирæттæ фæтарстысты, æгæрыстæмæй сабыргай лидзын райдыдтой, фæлæ дыууæ мæйы фæстæ, барамынд лæвæрд æрцыд æмæ милицийы ракодтой. Райдыдта змæстыты дыккаг уылæн, райдыдта æмæ нал банцад. Уым фæмард цыппар гуырдзиаджы æмæ фондз ироны (ирæттæ бабадтысты милицийы раз).

Цхинвалмæ ацырдыгæй куы цæуай, уæд фæндагыл иууылдæр гуырдзиаг хъæутæ ис. Уым уыд гуырдзиæгты æмæ ирæтты постытæ. Адæм-иу куы бацыдысты, куы та – рацыдысты. Иухатт гуырдзиæгтæ æрцахстой æнæхъæн бинонты. Фыдыфыд, чындз æмæ зæнæджы зæнæг - дыууæ лæппу æмæ дыууæ чызджы бадтысты «Виллисы». Уавæр нæ уыд хуымæтæджы. Цалдæр боны размæ Цхинвалы амардтой гуырдзиаг лæппуйы, фæлæ уыцы адæймæгтæ ницы зыдтой, цыдысты сæ мады хъæумæ. Уыдон иууылдæр уыдысты ирæттæ. Зæронд лæджы машинæйæ рахизын кодтой. Уавæр ахæм уыд, æмæ алкæуыл контроль кæнын нæ уыд гæнæн. Уæдæ æндæр куыд, де ‘ввахс адæймаджы дын куы амарой? Æрцæудзæн йæ хæстæг æмæ дæ фехсдзæн, нæ бакæсдзæн (Хуыцау бахизæд), де фарсмæ сывæллæттæ ис, уымæ. Зæронд лæджы кæнæ маргæ хъуамæ акодтаиккой, кæнæ та йæ уацары хъуамæ систаиккой. Уыдон æз федтон мæхи цæстытæй. Дыууæ сахаты фæстæ сæ мах иууылдæр ауагътам. Дыууæ æви æртæ боны рацыд æмæ зæронд лæг æрбаздæхт, уым ныууагъта йæ чындз æмæ йæ хъæбулы хъæбулты. Загъта: «нæ мыл баууæндыдысты, мæ бон нæ баис исты сын бамбырын кæнын æмæ мæ нал фæндыд уырдæм раздæхын, аскъуыддзаг кодтон Цхинвалы æрлæууын».

Хæсты фесæфтон ме ‘мбæлтты. Сæ иу Спартак хуынд. Уый полицийы академийы ахуыр кодта. Иу хатт æхсæвыгон ацыд. Загъта, мæ хæдзары, дам, абæрæг кæнон æмæ, зæгъ, раздæхдзынæн. Уым ничи цард. Йемæ ма ацыд иу адæймаг дæр. Цæмæй ирон посты искæцы ироныл ма фембæлой, уый тыххæй ацыдысты цыбыр фæндагыл. Фæлæ уæддæр кæуылдæр фембæлдысты. Æхсын сæ райдыдтой. Спартакæн фæцæф йе ‘уæхск, дыууæйы дæр уацары бахаудтой. Уыцы рæстæджы махмæ дæр уыд уацайрæгтæ. Мах загътам æрмæст Спартакы тыххæй, зæгъ, ратдзыстæм дæс ироны. Цасдæр рæстæджы дæргъы мах сайдтой. Иу къуырийы фæстæ нын загътой, уый, дам, йæ цæфты аххосæй рынчындоны амард. Æгæрыстæмæй йæ мардæй дæр нæ лæвæрдтой.

Райдыдтам та Цхинвалы атака кæнын. Райдыдтой та бадзырдтæ. Бадзырдты хайад иста уæрæсейаг фидауынгæнджыты дæлбулкъонтæй сæ иу. Мах сын загътам, амæлдзыстæм, фæлæ сын Спартакы удæгасæй, кæнæ мардæй нæ ныууадздзыстæм. Дæс боны фæстæ нын радтой Спартакы марды. 64 цæфимæ, йæ буар уыд кардæй хуынчъытæ. Хъизæмарæй йæ мардтой.

Дыккаг уацайраджы рауагътой. Куыд рабæрæг, афтæмæй Спартакы чи æрцахстаид, уымæн лæвæрдтой хорзæх. Уый тынг хорз хæстон уыд. Йæ æфсæддон хайад-иу постмæ куы цыд, уæд-иу фыртæсæй рызтысты, фæлæ йын карк дæр ничи аргæвдын кодтаид. Уый уыд бæрзонд – 1 метр æмæ 90 сантиметры.

Уыцы хæст цæмæн хъуыд, уый никуыд æмбарын. Иу хорз адæймаг - мединституты ахуыргæнæг мын загъта: «Темури, хъæбул, бахъуыды йæ кæн, æз удæгас нал уыдзынæн, фæлæ, иууыл къаддæр бахъæудзæн дæс æмæ дыууиссæдз азы, ацы хъуыддаг æрнывыл кæныны тыххæй». Уæд мах бахудтыстæм. Загътам ын: «Батъоно Борис, сом кæнæ иннæбон баздæхдзыстæм». Фæлæ рацыд дæс æмæ ссæдз азы.

Респонденты домæнмæ гæсгæ ном ивд æрцыд.
Текст: Нино Ломадзе
Транскрипт: Ана Сургуладзе
Къам: Владимир Сварцевич / Анастасия Сварцевичы архивæй
«Удæгас мысынад — Хуссар Ирыстон 1991/2008»-ы циклæй

Спартак

Темури, 56 лет, из Цхинвали, проживающий в Дигомском поселении для беженцев

По вечерам мы собирались на бирже перед театром. У осетин тоже была биржа, неподалеку от нашей, но все же отдельно, в десяти метрах от нас.

После девятого апреля люди еще больше запутались. Им не нравилась национальное движение и были кое-какие выпади, мол, россия за нас, мы все равно советский союз. Заговорили о земле тоже. Говорили, что это не грузинская земля, а Алания. Ири, последнее село Рачи... Кваиса и Джава прямо у так называемой границы. Там была большая гора. Помню, в детстве я в Шови и в Джаву ездил отдыхать. Там была большая надпись: «Цвети Осетия Моя», освещенная и днем и ночью. Со всех сторон было ее видно. Сначала мы смеялись, но потом ситуация натянулась. Потом выступил с речью один на митинге и прямым текстом сказал: «Хороший грузин, это мертвый грузин». Так его избили той ночью...

Когда зашла наша милиция, она контролировала и Цхинвали и подступы всего региона. Сразу испугались осетины, даже уезжать начали потихоньку, но спустя два месяца пришел приказ и вывели милицию. Началась вторая волна, началась и не остановилась. Четверо грузин там погибли и пять осетинов (милиции устроили осетины засаду).

Если поехать в Цхинвали с этой стороны, по дороге одни грузинские села. Там были Грузинский и осетинские посты. Люди то выезжали, то заезжали. Однажды грузины задержали всю семью. Дед, невестка и внуки, два мальчика и две девочки, сидели в Виллисе. Непростая была ситуация. Несколькими днями раньше грузинского парня убили в Цхинвали, но эти люди ничего не знали, ездили себе в деревню матери. Все они были осетины. Заставили старика выйти из машины. Обстановка такая, что невозможно всех контролировать. А как по-другому, если у тебя близкого человека убили? Придет его родственник и пристрелит тебя, не посмотрит (упаси Господь), что дети рядом. Короче, старика должны были либо убить, либо взять в плен. Я своими глазами видел все это. Спустя два часа, мы всех отпустили и велели другим передать, кто их отпустил. Прошли еще два или три дня и старик вернулся, оставив там невестку и внуков. Рассказывал, что ему не поверили, что не смог им ничего объяснить и не собирался больше туда ездить, что решил в Цхинвали остаться.

На войне я друзей потерял. Одного Спартаком звали. Он в Полицейской Академии учился. Как-то ночью он ушел. Сказал, что посмотрит, что у него дома происходит и вернется. Никто там не жил. Его еще один человек сопровождал. Они по короткому пути пошли, чтобы не наткнуться на кого-либо у осетинского поста. Все равно встретились с кем-то. Открыли огонь. Спартака в плечо ранили и взяли обоих в плен. В то время мы тоже держали пленных. Мы сказали, что за одного Спартака десятерых отдали бы. В течении некоторого времени обманывали нас, а спустя неделю сказали, что тот от ранения в больнице умер. Даже мертвого не отдавали.

Начали опять атаковать Цхинвали. Опять велись переговоры и вмешался один из полковников российских миротворцев. Мы сказали, что скорее умрем, чем Спартака, живого или мертвого, им оставим. Спустя десять дней отдали нам беднягу, с  64 ранениями, все тело изрезанно ножом. Пытали его. 

Второго отпустили. Оказалось, что за Спартака была обещано вознаграждение. Очень хорошим бойцом он был. Когда его отделение выходило на пост, все тряслись от страха, но невозможно было заставить его даже курицу зарезать. Он был высокий, метр девяносто.

Никак не могу понять, зачем эта война была нужна. Один хороший человек преподавал мне в мединституте. Он мне сказал: «Запомни Темур, сынок, меня тогда в живых не будет, но понадобятся по крайней мере пятьдесят лет, чтобы все это уладить». Мы тогда рассмеялись. Сказали: «Батоно Борис, завтра или послезавтра мы вернемся». А ведь прошло уже тридцать лет.

_______________________________________________________________________

Имя изменено по просьбе респондента.
Текст: Нино Ломадзе
Транскрипт: Ана Сургуладзе
Фото: Владимир Сварцевич / из архива Анастасия Сварцевича 
Из цикла Живая память — Южная Осетия 1991/2008