Уæзласæн машинæ | Иринæ. 40-аздзыд, Дзæуджыхъæу

Хæсты райдианæй фæстæмæ-иу куы ардæм рацыдыстæм, куы та-иу фæстæмæ аздæхтыстæм. Мах Цхинвалы цардыстæм, мæ фыд та Дзæуджыхъæуы куыста. Мах Цхинвалмæ æрцыдыстæм 1992 азы 20-æм майæ дыууæ мæй раздæр. Мæ хо æмæ æфсымæр Цхинвалы уыдысты, æз æмæ мæ кæстæр æфсымæр та нæ мадимæ Дзæуджыхъæуы уыдыстæм. Æз Цхинвалы цыдтæн скъоламæ. Скъолайы-иу уазал уыд. Уроктæ уыдысты 20-гай минуттæ, уымæй дæр кæд пецты арт кодтой, уæд.

Уавæр тынг æндыгъд уыд, ноджы æвзæрæй æвзæрдæр кодта æмæ мæ фыд 19 майы æрцыд Дзæуджыхъæуæй, цæмæй нæ Дзæуджыхъæумæ акæна, уый тыххæй. Мах цæуынвæнд нæ кодтам, фæлæ нын мæ фыд загъта, зæгъгæ, куыстæй йæхи иу бонмæ ракуырдта, райсом куысты хъуамæ уа. Тагъд-тагъд нæхи ацæттæ кодтам æмæ 20-æм майы райсомæй хæдзарæй рацыдыстæм. Уыд уазал æмæ мигъ бон.

Фæндагыл, нæ хæдзармæ æввахс фембæлдыстæм мæ фыдæн йæ фыды хойыл. Уый нын загъта, цæмæй йæм фæлæууыдаиккам, цæмæй немæ рацыдаид, уый тыххæй. Фæлæ мæ фыд тынг тагъд кодта æмæ йын загъта, æнхъæлмæ кæсыны рæстæг ын кæй нæй, æмæ ацыдыстæм, Харебаты Исахъы æмæ Хъайтарты уынгтæ кæм иу кæнынц, уырдæм. Уæд-иу уырдыгæй цыдысты машинæтæ. Бирæ æнхъæлмæ кæсын нæ нæ бахъуыд. Иу уæзласæн машинæ æрбацыд. Шофыр загъта, зæгъгæ, æрмæстдæр Дзауы онг цæуы. Бæлццæттæ схызтысты машинæйы гуыффæмæ. Мæ мад, фыд, мæ кæстæр æфсымæр æмæ æз дæр схызтыстæм машинæмæ. Машинæ афтæ тынг байдзаг, æмæ тынг æнгом лæууыдыстæм кæрæдзимæ, æрбадыны фадат дзы нæ уыд. Сæ фылдæр уыдысты зæрæдтæ, Дзауы районæй Цхинвалмæ продукттæ æлхæнынмæ, кæнæ исты хъуыддаджы фæдыл чи рацыд, ахæмтæ.

 Фæндагыл ме ‘фсымæры хуыссæг æрцахста. Райсом æй раджы райхъал кодтам æмæ æнæуый дæр бынтон чысыл уыд, 5 азы йедтæмæ йыл нæ цыд. Мæ мад йæ сумкæйыл куыддæты æрбадт æмæ йæ уæрджытыл сывæллон бафынæй. Æз дæр йæ фарсмæ æрбадтæн æмæ мæ сæр ма мадыл бакъул кодтон. Нæ фæстæ дæр машинæтæ цыдысты. Фæндаг æвзæр уыд æмæ машинæ цыд сындæггай.

Радон фæзилæны нæ гуырдзиæгтæ хъæдæй райдыдтой æхсын. Лидзыны нæ, фæлæ нын хъæр кæныны рæстæг дæр нæ уыд. Иу уысм æхстытæ фæсабыр сты, стæй райхъуыст срæмыгъды гуыпп. Кæнæ гранат раппæрстой, кæнæ та гранатометæй фехстой, фæлæ снаряд машинæмæ не ‘рбахæццæ, бæласыл сæмбæлд. Стæй та нæ райдыдтой автоматтæй æхсын. Машинæйы гуыффæйы нæ бинонтæй дарддæр удæгас баззадысты цалдæр адæймаджы. Машинайыл адæм бирæ кæй уыд, уый тыххæй кæм æрхаудтаиккой уый дæр сын нæ уыд. Мæ мад æмæ ме ‘фсымæр мæрдты бын фесты. Мæрдтæн иууылдæр сæ сæртæ уыдысты цæф. Æз цы къуымы бадтæн, уыцы ‘рдыгæй æхстой. Мах дзуццæг кæй уыдыстæм, уый тыххæй аивæрзтыстæм. Афтæ рауад, æмæ нæмгуытæ нæ сæрты тахтысты. Нæмыджы схъисæй рог цæф фæцис мæ фарс. Ме ‘фсымæры хъарм курткæ мыл кæй уыд, уый мæ фервæзын кодта.

Куы бамбæрстой, машинæйыл удæгас адæймаг нал ис, уæд машинæтæм æрхызтысты. Дыууæйы дзы федтон машинæйы гуыффæйы зыхъырæй. Уыдон бацыдысты кабинамæ æмæ бакодтой шофыры æрдыгæй дуар. Уырдыгæй рахауд мард зæронд лæг. Гуыффæмæ куы схызтаиккой уæд нæ иу дæр удæгасæй нæ аирвæзтаид. Уыцы дыууæ лæгмæ хъæдæй се ‘мбæлттæ хъæр кодтой «Чкара! Чкара!» æмæ уыдон дæр ацыдысты.

Кæд махæн мæрдты бын кæй фестæм, уый руаджы мæлæтæй аирвæзыны фадат уыд, уæд нæ фæстæ цы машинæ цыд, уый бæлццæтæн æппындæр ницы фадат уыд.

Мæ фыд дæр фæцæф, фæлæ иууыл раздæр машинæйæ уый рахызт. Загъта, зæгъгæ, йæхи тынг æвзæр хаты. Цалынмæ мæ мад æмæ ме ‘фсымæр мæрдты бынæй сбырыдысты, уæдмæ цасдæр рæстæг рацыд. Иууыл æвирхъаудæр уыд мæрдты сæрты рахизæнмæ рацæуыд. Иууылдæр уыдысты тугамæхст, чидæртæ дзы нырма удæгас уыдысты, хыррыт ма кодтой. Фæндаг уыд цъыф. Машинæты цæлхыты фæдтыл туг лæсæнтæ кодта.

Уыдысты ма дзы дыууæ сылгоймаджы, дыууæ лæппуйы – æфсымæрты зæнæг, уыдон дæр тынг цæфтæ уыдысты, ноджы ма иу сылгоймаг. Уый цыд махимæ. Мах фæндагыл дæлæмæ рацыдыстæм, горæты ‘рдæм. Мæ фыд никуыцæй зынд. Цъус куы рацыдыстæм, уæд фехъуыстам машинæйы хъæлæба, кæцы нæ фæстæ стыр тагъдадæй рацæйцыд. Мах фæтарстыстæм, æнхъæлдтам, гуырдзиæгтæ нæ фæстейæ расурынц, цæмæй мах дæр амарой, æмæ ададжы ныггæппытæ кодтам, уым бамбæхстыстæм. Фæлæ машинæ нæ цурты атардта. Æвæццæгæн Дзæуджыхъæуæй цыдысты, куы федтой уыцы æвирхъау цау, уæд атындзыдтой Цхинвалы ‘рдæм, цæмæй уым фехъусын кодтаиккой ацы цауы тыххæй. Немæ цы цæф сылгоймаг цыд, уый бирæ туг фесæфта æмæ йæхи тынг æвзæр хатыд. Йæ бон нæ уыд адагæй йæхигъæдæй схизын. Мæ мадмæ мын бахатыд, цæмæй йæ уым ма ныууагътаид. Дзырдта йын, зæгъгæ, йын иу сывæллон ис, уый йедтæмæ йын æндæр ничы ис. Йæ мад дæр йемæ уыд машинæйы, фæлæ уый дæр амардтой.

Нæ мад нын загъта, цæмæй ме ‘фсымæримæ кæрæдзийы къухтыл хæцыдаиккам æмæ нæ куыд уыдтаид, афтæмæй цыдаиккам фæндагыл. Йæхæдæг сылгоймагæн баххуыс кодта адагæй схизынæн æмæ йыл хæцыд, афтæмæй рацыдыстæм Зары хъæуы ‘рдæм. Хъæумæ æввахс федтам иу нæлгоймаджы, кæцы махырдæм рацæйлыгъд цуаноны хæцæнгарзимæ. Уæдмæ æрбацыдысты машинæтæ æмæ нæ сбадон кодтой æмæ нæ раластой Цхинвалы рынчындонмæ. Немæ цы цæф сылгоймаг уыд, уый фæндагыл бавзæр æмæ нал чъицыдта.

Рынчындоны мах агуырдтам нæ фыды, фæлæ никуыцæй зынд. Моргы дæр æмæ йæ рынчынтимæ дæр агуырдтам, фæлæ уымыты дæр нæ разынд. Афтæмæй нал ацыдыстæм Дзæуджыхъæумæ.

Нæ фыды бирæ рæстæджы дæргъы агуырдтам. Гуырдзиæгтимæ алыгъуызон бадзырдты рæстæджы-иу мæ фыды тыххæй гуырдзиæгтæ алыгъуызон ныхæстæ кодтой: куы-иу дзырдтой, зæгъгæ, нæ фыд гуырдзымæ ис, куы та - уыдонмæ нæй, дзырдтой-иу, зæгъгæ, йæ амардтой æмæ йын йæ мард буар доны баппæрстой.

Машинæйæ ма цæфтæй цы дыууæ лæппуйы рахызт, уыдонæй сæ иуæн йæ бон цæуын нæ уыд æмæ йæ иннæ бамбæхста хъæды бæласы къалиуты бын. Уыцы лæппуйы гуырдзиаг фыййæуттæ ссардтой æмæ йæ сæхимæ акодтой. Фæстæдæр æй гуырдзиаг амынæттыл баивтой.

Мах æнхъæлдтам нæ фыдыл дæр ахæм хабар æрцыд, фæлæ дзы æппындæр ницы бæрæг базыдтам.

Фæндзæм астæуккаг скъолайы кæрты цы мемориалон уæлмæрд ис, уым нæ фыды тыххæй рахицæн кодтой бынат... йæ ингæныл дур æвæрд дæр ис, фæлæ.. ингæн афтид у.

«Удæгас мысынад — Хуссар Ирыстон 1991/2008» -ы циклæй
Текст: Санахъоты Зæринæ
Къам: Владимир Сварцевич / Анастасия Сварцевичы архивæй

Грузовик

 Ирина. 40 лет, Владикавказ

С самого начала войны мы то приезжали, то уезжали. Мы жили в Цхинвале, a мой отец тогда работал во Владикавказе. Мы приехали в Цхинвал буквально за два месяца до 20 мая 1992 года. Мои сестра и брат были там, а мы с младшим братом и мамой были во Владикавказе. Я ходила в школу. Бывало очень холодно. Уроки по 20 минут, и то, если топили школу.

Ситуация была очень напряженная, и все время ухудшалась, и мой отец 19-го мая приехал из Владикавказа, чтобы забрать нас. Мы не собирались, но вот так спонтанно все получилось. Мама не хотела уезжать, но папа сказал, что отпросился с работы только на один день, и завтра ему уже нужно быть там. Мы собрались и утром рано 20-го мая вышли из дому. Был холодный и туманный день.

По дороге, недалеко от дома, мы встретили старую тетку отца, дедушкину сестру. Она попросила нас подождать, сказала, может вместе поедем. Но папа сказал, что у нас нет времени и мы не можем ждать, и мы пошли. Мы пришли на перекресток улиц Героев и Харебова, тогда оттуда отъезжали машины. Тогда и подъехал этот грузовик. Водитель сказал, что едет только до Джавы. Все, кто собирался ехать, все залезли в кузов. Мама, папа, младший брат и я. Весь кузов был заполнен, все стояли плотно, сидеть никто не мог. Большей частью это были старики, в основном, из сел Джавского района, те, кто приезжал в город по делам или за продуктами.

В дороге брат захотел спать, мы ведь рано встали утром. Да и маленький он был совсем, ему было 5 лет. Мама присела на сумку и держала его на коленях. Я тоже рядом присела и прислонилась головой к маме. За нами ехали еще машины. Дорога ведь была плохая, мы ехали медленно.

На очередном крутом повороте начали стрелять. Никто даже закричать не успел, не то, чтобы убежать. Потом на мгновенье затих, и раздался взрыв. То-ли бросили гранату, то-ли выстрелили из гранатомёта, но она задела дерево и взорвалась, не долетев до машины. Потом опять шквал огня. В кузове помимо нашей семьи выжили еще пару человек. Людям даже падать некуда было, так плотно они были набиты. Мама и брат оказались под трупами. В основном все были ранены в голову. Стреляли именно с того угля, где я сидела. Но мы были на корточках, получилось так, что пули шли по головам. Меня только осколком задело, мой бок. Помогло еще и то, что на мне была теплая куртка брата.

 А потом, когда они, наверно, поняли, что живых не осталось, спустились к машинам. Я видела двоих через щель в кузове, они подошли и один из них открыл дверь со стороны водителя, оттуда на землю выпал убитый старик. Если бы они залезли в кузов, ни один бы из нас там бы не выжил. Потом им кричали из леса другие, «Чкара!», и они ушли.

Если у нас еще был шанс выжить, быть погребенными под трупами, то у тех, кто ехал за нами, не было никаких шансов. Отец тоже был ранен, он вылез из кузова первым. Сказал, что ему плохо. Пока мама и брат выбирались из-под тел, прошло какое-то время. Самое страшное было идти к выходу. Сплошное месиво крови, многие еще были живы, хрипели. Дорога была грязная, в колеях от шин. По ним текли реки крови.

Было еще две женщины, два двоюродных брата, они тоже были сильно изранены, и еще одна женщина, раненная в плечо. Она шла рядом с нами. Мы пошли вниз по дороге, обратно в сторону города. Но отца нигде не было видно. Мы отошли недалеко, когда услышали, что за нами на огромной скорости едет машина, мы подумали, что за нами гонятся, чтобы добить, и прыгнули в овраг, спрятались. Но машина проехала мимо очень быстро. Наверно, ехали из Владикавказа, и когда увидели весь этот ужас, поспешили в Цхинвал, сообщить. Женщине, которая была ранена, было плохо от потери крови. Она не могла сама вылезти из оврага. Она просила маму, не оставлять ее. Она говорила, что у нее ребенок, и никого у ребенка нет, кроме нее. Была мать, но и она сейчас умерла рядом, в машине. Тогда мама сказала нам с братом держаться за руки и идти по дороге, не сворачивая, чтобы она нас видела. А сама помогла этой женщине вылезти. Поддерживая ее, мы пошли в сторону села Зар. Ближе к селу мы увидели, что нам на встречу бежал мужчина с охотничьим ружьем. Потом уже подъехали машины, нас посадили в машины и повезли в больницу. Эта раненная женщина по дороге потеряла сознание, и уже не приходила в себя.

Мы в больнице спрашивали про отца, но он как сквозь землю провалился. Искали и в морге, и среди раненных, но он как сквозь землю провалился. Мы так и не поехали во Владикавказ. Очень долго искали отца. На разных переговорах грузины то говорили, что он у них, то говорили, что нет, то говорили, что его убили и труп выкинули в реку.

Из тех двух братьев, которые тоже были ранены, один уже не мог идти, и брат его спрятал в лесу под ветками. Его нашли грузинские пастухи и забрали. Потом его обменяли на заложников. Мы надеялись, что и с отцом такая история случилась, но так ничего и не узнали.

Нам для отца выделили место во дворе пятой школы, на мемориальном кладбище. Там же стоит надгробная плита, и все, на пустой могиле.

_________________________________________________
Текст: Зарина Санакоева
Из цикла «Живая память — Южная Осетия 1991/2008»
Фото: Владимир Сварцевич / Анастасия Сварцевич из архива.