Макъа Геладзе, 53-аздзыд, Цхинвал

Ирæттæ амардтой гуырдзиаджы. Уый фæстæ загътой, зæгъгæ, дам, ироны гуырдзиæгтæ амардтой. Афтæмæй райдыдтой барæй арæзт змæстытæ.

Мæнмæ гæсгæ, æвдæм январь уыд, Уæрæсе Хуссар Ирыстонмæ кæй хъуамæ бацæуа, уый тыххæй куы фехъусын кодта, уæд.

Мах уыдыстæм нæхи фатеры. Æнæхъæн корпусы адæм алыгъуызон дам-думтæ кодтой. Æз куыстон театры гуырдзиаг труппæйы. Ирон труппа дæр уыцы бæстыхайы куыста. Иу бон ирон туппа æвдыста спектакль, иннæ бон та – гуырдзиаг труппа.

Ирæттæ æмæ гуырдзиæгты ‘хсæн фыццаг быцæутæ æрцыдысты театры. Хъуыды йæ кæнын, æвдæм къласы ма куы ахуыр кодтон, уæд фæзындысты цавæрдæр картæтæ, кæцытыл нæ уыд Гуырдзыстон. Дзырдтой, зæгъгæ, дам, раздæр Гуырдзыстон æппындæр нæ уæвынад кодта, мах та скъолайы ахуыр кодтой, зæгъгæ, мах цæрæм, Хуссар Ирыстоны нæ, фæлæ Шида-Картлийы. Мæ зæрдыл лæууынц æрмæстдæр цалдæр агрессивон ныхасы, фæлæ уыдон æз мæ сабидугæй бахъуыды кодтон.

 Фæстæдæр уагъд цыд антигуырдзиаг митингтæ, æгæрыстæмæй театры бæстыхайы раз дæр. Иу хатт мæ нуæрттæ тынг сыхæлдысты. Федтон фын, цыма адæмы эвакуаци кодтой Цхинвалы фыццаг астæуккаг скъолайæ. Цыма йæ развæлгъау æмбæрстон… О, фæлæ мæ ирон хæлæрттæ æмæ хæстæджытимæ мын проблемæ никуы уыд. Абоны онг дæр нын хæлар ахастытæ ис. Уыдон сты адæмуарзон, æгъдауджын æмæ хуыцауы конд адæм.

Мæнмæ гæсгæ 1998 аз уыд. Мæ дада райдыдта дзултæ хус кæнын. Хус сæ кодта æмæ сæ асыччыты æфснайдта. Иу хатт æй бафарстой, дзул цæмæн хус кæны, уый тыххæй. Уый мын загъта: «бахъæудзæн нæ».

Иу хатт мын мæ ирон хæлар афтæ куы загъта, зæгъгæ, «ам хорзæй ницы уыдзæн æмæ хуыздæр уаит рагацау горæтæй куы ацæуиккат», уæд ын æз ницы загътон, фæлæ æмбæрстгонд уыд, стыр бæллæхдзинад кæй æввахс кæны.

Ирон республикæйы тырыса театры бæстыхайы сæрмæ куы æрсагътой, уæд æз загътон, цæмæй уым æрсагътаиккой гуырдзиаг тырыса дæр. Нæй, мах кæрæдзийæн дзырдтам, театр политикон быцæудзинæдты бынат кæй нæу. театр у уарзондзинад æмæ царды фæндаг, ахæм фæндаг, кæцы кæны хорздзинæдтæ фæлдисынмæ. Фæлæ иу хорз бон гуырдзиæгты репетицион залы дуар æхгæдæй баййæфтам. Сыгъдæг Нинойы дзуар чидæр ацъæл кодта. Нæ йæ зонын чи йæ ацъæл кодта, фæлæ нын тынг хъыг уыд.

«Бахтриони» уыд фæстаг спектакль, кæцыйы ахъазыдыстæм театры. Мæзæрдейæ, чидæр æддейæ дзырдта, цыма, дам, мах Гуырдзыстоны националон тырыса тылдтам. Æцæгæй та уый уыд реквизит, Иракли паддзахы рæстæджы тырыса. Режиссер куыд хъуамæ бадзырдтаид театрдзаутимæ, цахæм тырыса йæ спайда кæна, уыцы дуджы тыххæй спектакль æвæргæйæ?

Уавæр карзæй-карздæр кодта. Спекталы рæстæджы нын загътой, зæгъгæ, театры бæстыхайыл æрхъула кодтой гæрзифтонг æдæймæгтæ. Махæн ницыуал гæнæн уыд. Чидæр залы ныззарыд «Чемо къарго квехъанав…» (Мæ дзæбæх бæстæ). Нæ йæ зонын, ахæм хуызы мах нæ кад хъахъхъæдтам, æви нæ ныфс асаст, фæлæ мах лæууыдыстæм сценæйыл, зарыдыстæм æмæ æнхъæлмæ кастыстæм, исчи нæм куы æрбатона æмæ нæ куы амара, уымæ. Уый фæстæ чидæр ралгъыста гуырдзиæгты. Хъуыды йæ кæнын, сыстад ирон лæппу æмæ дзуапп радта: «Ёб вашу мать, йæ ныфс чи бахаста мæ мады, гуырдзиаджы тыххæй …»

Уæд æй бамбæрстам, лæппуйæн кæнæ йæ мад, кæнæ йæ фыд уыд гуырдзиаг, кæнæ йæ нана уыд сомихаг, чизоны уырыссаг. Тынг бирæ дзы уыд хæццæ бинонтæ. Иннæтæ дæр йæ фæстæ сæ хъуыды загътой. Афтæмæй уавæр æрсабыр.

23 ноябры мах фыццаг хатт ныууагътам горæт, фæлæ цыбыр рæстæгмæ фæстæмæ æрбаздæхтыстæм. Цалдæр хатты-иу ацыдыстæм горæтæй æмæ та-иу фæстæмæ æрбаздæхтыстæм. (23 ноябры националон змæлд сорганизаци кодта фынддæс мин адæймаджы бæрц Цхинвалы æрбахизæнмæ æрбацæуын. Н.Л.)

Иу хатт мæ мадимæ иунæгæй уыдыстæм нæ фатеры. Нæмгуытæ нын нæ рудзгуыты ныххуынчъытæ кодтой. Ахæм æхстытæ уыд, æмæ æнæхъæн боны дæргъы полыл рабыр-бабыр кодтам. Дыккаг бон мæ мад саст рудзынджы цур лæууыд æмæ цыма ницы æрцыд, афтæ йæхи дардта æмæ иту кодта. Мæ мады ахæм уавæр мæ тынг сабыр кодта. Фæлæ нæм изæры æрбацыд нæ ирон сыхаг, куыдта, афтæмæй нын лæгъстæ кодта, цæмæй гуырдзиæгтæ æвæстиатæй ацæуой горæтæй, ома, дам, уырыссæгтæ хъавынц горæтмæ æрбацæуын. Нæ сыхæгтæн иууылдæр мах тыххæй сæ зæрдæ рыст.

Гуырдзиæгты милици уыцы рæстæджы Цхинвалы уыд. Дыууæ фарсы - гуырдзиаг националон змæлды æмæ ирæтты националон змæлды лидертæ адæмы кæрæдзийыл ардыдтой.

Алырдыгæй æхстой. Хъуыды йæ кæнын, мæ фыдыхоимæ къахæй горæтæй куы фæцæйцыдыстæм, уæд æз ауыдтон мæ рагон зонгæйы, ироны. Уый куыста горæты прокурорæй. Базыдта нæ æмæ нын бамбарын кодта, цæмæй йæ фæстæ ацыдаиккам. Йæ цæстытæ немæ ныхас кодтой, йæ зæрдæ немæ ныхас кодта. Къахæй хиды онг бацыдыстæм. Мах æнæ дзургæйæ цыдыстæм прокуроры фæстæ. Уый хидæй куы ахызт, мах та хиды æмбисмæ куы бахæццæ стæм, уæд райдыдтой æхстытæ. Æхстой автоматтæй. Мæ фыдыхо фыртæсæй бандзыгау ис. Æз хъæр кодтон, лæгъстæ йын кодтон, цæмæй иу къахдзæф уæддæр сарæзтаид. Фæлæ уый йæ бынатæй змæлгæ дæр нæ кодта. Æвæццæгæн, нæ хъысмæт афтæ уыд, æниу нын нæ къæхтæм, чизоны барæй æхстой. Фæстагмæ æз мæ фыдыхойы хъусы сабыргай бадзырдтон: «Медикъо, лæгъстæ дын кæнын, ацæуæм, кæннод ды дæр амæлдзынæ, æмæ æз дæр. Сывæллæттæ нын ис».

Хиды иннæ кæрон лæууыд гуырдзиæгты милици. Уыдон дæр сæ автоматтæ махмæ ныддардтой. Чи стæм, уымæй нæ фарстой. Æз сæм ахъæр кодтон: «Адæм стæм, æндæр чи хъуамæ уæм…»

Хидæй куы ахызтыстæм, уæд уым базыдтон, мæ тбилисаг æмбалы мын кæй фæнадтой, уый. Цалдæр боны размæ ме ‘мбал уазæгуаты æрбацыд мæнмæ Тбилисæй, фæлæ уавæр куы скарз, уæд йæ ныййарджытæ йæ фæстæ æрбацыдысты. Куы здæхтысты, уæд сæ ахизын кодтам, фæлæ уыдон фæндагæй фæиппæрд сты æмæ цыдæр ирон сылгоймæгтыл фембæлдысты. Уыдон сæ æрцахстой æмæ сæ ахъаззаг над фæкодтой. Уыцы рæстæджы райдыдтой адæм æрра кæнын.

Мæ мад нæ фæстæ рацыд, фæлæ нана æмæ дадайы нæ бафæндыд рацæуын. Дзырдтой, зæгъгæ, дам, мах ам баззайдзыстæм. Растæндæр сæ уæд бахъуыдис дадайы хус дзултæ. Æртæ мæйы бафæрæзтой, æнхъæлдтой, сæ хæдзар бахъахъхъæндзысты. Ссæдз хатты сæм бабырстой, нанайы къух асастой, дадайæн та йæ сæр аскъуыдтой.

Куыд фæстагмæ сын ирон бинонтæ баххуыс кодтой, фæлæ сын нæ бантыст ацы фарсмæ сæ рахизын кæнын. Мах ссардтам уырыссаг салдатты, æхца сын бафыстам, æмæ зæронд лæг æмæ усы уыдон рахизын кодтой. Дыууæтæ дæр уыдысты æфхæрд. Дадайæн операци сарæзтой æмæ ма цъус рæстæг ацард … Цалдæр мæйы нæ дзæбæх кодтой нанайы цæф къухтæ дæр, фæлæ уый бирæ фæцард.

Бынтондæр кæй цæуæм, уый æнхъæл æз нæ уыдтæн, фæлæ мæхи цыдæргъуызон æнкъардтон, мæ цæст лæмбынæг ахастон алцæуыл дæр, цыма хъуамæ бахъуыды кодтаин хæдзары дзаумæтты, хатæнты, рудзынджы æддейæйы æрдзы хуыз… Фæндыд мæ алцыдæр бахъуыды кæнын. Цалдæр азы дæргъы-иу фыны уыдтон, цыма хæдзармæ мидæмæ хъуамæ бахизон, фæлæ мæ бон нæу дуар бакæнын, гуыдыр мын кæнын нæ комы. Афтæмæй тынг хъизæмар кодтон. Фæстаг хатт мын дуар байгом æмæ мидæмæ бахызтæн… Уый фæстæ сæрибарæй сулæфыдтæн, уыцы хæдзар фыны никуыуал федтон.

P.S. 1991 азы мах систæм лигъдæттæ, фæлæ уадид æрæмбырд кодтам труппа Тбилисы. Ныртæккæ Цхинвалы театр ис Пъетъриашвилийы уынджы №7 хæзары. Ивгъуыд аз, 27 азы фæстæ нын рахицæн кодтой бæстыхай. Нæ спектаклты æрвылхатт дæр аншлаг вæййы æмæ уымæй мæ зæрдæ райы. Фæсивæд дæр нæм цæуы. Мæнмæ гæсгæ, уый ууыл дзурæг у, æмæ не спектаклты мах дзурæм ахсджиаг хъуыддæгтыл. Иууыл тынгдæр мæ зæрдæ уымæй рухс кæны.

«Удæгас мысынад — Хуссар Ирыстон 1991/2008» -ы циклæй
Текст: Нино Ломадзейы
Транскрипт: Мариам Сиаури /
Къам: Макъа Геладзейы сæрмагонд архивæй

Две труппы в одном театре

Мака Геладзе, 53 года, Цхинвали

Осетины убили грузина. Потом сказали, что осетина убили грузины. Так все началось, искусственно.

Кажется было седьмое января, когда Россия объявила, что входит в Южную Осетию. Мы были в нашей квартире. Весь корпус дребезжал. Я работала в театре, в грузинской труппе. Осетинская труппа работала в том же здании. Один день одни играли спектакль, другой день другие.

В театре и произошла первая стычка между осетинами и грузинами, но помню, какие-то карты появились еще тогда, когда я училась в седьмом классе. Не было Грузии на тех картах. Говорили, что раньше Грузии вообще не существовало, а в школе нас учили, что мы жили не в Южной Осетии, а в Шида-Картли.

Всего несколько агрессивных разговоров мне запомнилось, но помню я их с детства.

Позднее антигрузинские митинги проводились даже перед зданием театра. Однажды я так разнервничалась, сон приснился, как будто начинали людей эвакуировать с первой средней школы Цхинвали. Как будто предчувствовала... Однако, с друзями, соседями и родственниками проблем никогда не было. До сих пор дружим. Это удивительно чуткие, образованные и благородные люди.

Думаю, был 1989 год. Дед почему-то принялся хлеб сушить. Сушил и хранил в ящике. Как-то спросила его, зачем он это делал, а он отвечает: «Пригодиться».

Когда один из моих друзей осетинов сказал, что ничего хорошего нам не светило, что нам же было бы лучше вовремя из города уехать. Я ничего не сказала, но было понятно, что надвигалось нечто ужасное.

Когда подняли флаг Осетинской республики над театром, мы сказали: «Ну, поднимайте грузинский флаг тоже. Нет, друг другу мы говорили, что театр не место для политических споров, что театр это любовь и путь жизни, путь, ведущий к творению добра, но в один прекрасный день дверь от репетиционного зала грузинской труппы все же оказалась запертой. Кто-то поломал крест святой Нино. Не знаю, кто это сделал, но было обидно.

«Бахтриони» последний спектакль, который мы сыграли в театре. Оказывается, кто-то снаружи говорил, что мы там национальным флагом Грузии размахивали, на самом же деле, это был реквизит, флаг времен царя Ираклия. Как режиссер мог договориться со зрителем, какой флаг ему использовать в постановке о той эпохе? Ситуация накалилась. Нам в ходе спектакля сказали, что театр был окружен вооруженными людьми. Мы были обречены. Кто-то в зале запел: «Чемо карго квеканав... (моя прекрасная страна). Не знаю, защищали мы таким образом свою честь, или просто настал момент отчаяния, но мы стояли на сцене, пели и ждали, что кто-то ворвется и убьёт нас. Потом кто-то обругал грузинов. Помню, встал парень, осетин, и отвечает: «Ёб вашу мать, кто про мою маму, грузинку, посмеет...»

Вот и осознали все, что у парня либо мать грузинка, либо отец грузин, либо бабушка армянка, а может и русская. Очень много было там смешанных семей. Другие в след за ним заговорили. Благодаря ему обстановка разрядилась.

23-го ноября мы впервые покинули город, но вскоре вернулись. Несколько раз уезжали и приезжали. (23-го ноября национальное движение организовала приезд около пятнадцати тысяч граждан на въезде в Цхинвали. Н.Л.).

Однажды мы с мамой были одни в квартире. Пули прошили все окна.Такая была перестрелка, что по полу ползали весь день, а на другое утро мама стояла у разбитого окна и гладила, как будто ничего не произошло. Она действовала на меня успокаивающе, но вечером пришел сосед, осетин, плакал и умолять, чтобы все грузины немедленно покинули те места, мол, русские собираются войти в город. У всех за нас душа болела.

Грузинская милиция уже была в Цхинвали. Лидеры обеих сторон, грузинского национального движения и национального движения осетин, натравляли людей друг на друга.

Повсюду стреляли. Помню, мы с тётей пешком покидали город, как я вдруг увидела своего старого знакомого, осетина. Он был прокурором города. Узнал нас и дал знак, чтобы мы за ним последовали.  Его глаза с нами разговаривали, сердце его с нами разговаривало. Пешком добрались до моста. Мы с тетей молча шли за прокурором. Когда тот перешел мост, а мы только до середины добрались, открыли стрельбу. Стреляли из автоматов. Тетя оцепенела от страха. Я визжала, умоляла сделать хоть шаг, а она не ногой... Наша судьба... А может нарочно по ногам стреляли... В конце концов я прошептала: «Медико, умоляю тебя, пойдем, а то и ты умрешь и я умру. Дети у нас».

На другом конце моста стояла грузинская милиция. Они тоже нацелили свои автоматы на нас. Спрашивали, кто мы такие. Кричу я им: «Да люди мы...»

Уже на этой стороне моста я узнала, что избили мою тбилисскую подружку. Несколькими днями раньше она гостила у меня, но когда ситуация накалилась, родители за ней приехали. Мы их проводили, но они сбились с дороги и напоролись на каких то осетинок. Такое они им устроили... Били девочку головой об стенку. Уже тогда все с ума посходили.

Мама последовала за нами, а бабушка с дедушкой не захотели. Говорили, останемся. Вот тогда и пригодились дедушкины сухари. Три месяца продержались, думали, получиться защитить дом. Двадцать раз нападали на них, переломали бабушке руки, а деду голову.

В конце-концов одна осетинская семья их выручила, но не получалось их на эту сторону перевести. Мы нашли каких-то русских солдат и они перевели стариков, за деньги. Искалеченные были оба. Деду сделали операцию и жил еще недолго – не протянул здесь. Несколько месяцев не заживали у бабушки раненые руки, но она прожила долгую жизнь.

Тогда я не думала, что мы уезжали навсегда, однако, как-то странно себя чувствовала, будто запоминала все, что там было, предметы в доме, вид из окна, комнаты... Хотела запомнить все. На протяжении нескольких лет мучилась, видя во сне, как пытаюсь зайти в дом, но не получается, замок не открывается. В последний раз, мне удалось открыть дверь и зайти во внутрь. Вроде вздохнула с облегчением, но с тех пор тот дом мне ни разу не снился.

P.S. В 1991 году мы стали беженцами, но сразу же собрали труппу в Тбилиси. Цхинвальский театр сейчас расположен на Улице Петриашвили, дом No7. В прошлом году, спустя 27 лет, нам выделили здание. На наших спектаклях все время аншлаги и это меня радует. Молодежь тоже приходит. Для меня это знак, что мы говорим о важном. Это радует больше всего.

______________________________________________________________
Из цикла Живая память — Южная Осетия 1991/2008
Текст: Нино Ломадзе
Транскрипт: Мариам Сиаури
Фото: Из личного архива Маки Геладзе