განდი არ არსებობს | დათო ლობჟანიძე

„კოვზი არ არსებობს“

                                    მატრიცა, 1999

“ჩვენ გვჯერა იმ რეალობის რომელსაც გვთავაზობენ“

                                   ტრუმენის შოუ, 1998

2021 წლის ივლისში საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტრომ თბილისში, კერძოდ ვარკეთილში, მაჰათმა განდის ძეგლის გახსნის შესახებ გვაუწყა. საინტერესოა, რომ ძეგლის პრეზენტაციას წინ უძღოდა ინდოეთის მხრიდან საქართველოსთვის ქეთევან დედოფლის წმინდა ნაწილების ერთი ფრაგმენტის გადმოცემა. ამგვარად, მე-20 საუკუნეში მცხოვრები და ბევრის მიერ სიცოცხლეშივე საკრალიზებული პოლიტიკური მოღვაწის სახელი რაღაც მანქანებით მეთექვსმეტე-მეჩვიდმეტე საუკუნეში მოღვაწე ქართველი წმინდანი მეფის სახელთან დაწყვილდა.

ცხადია, ამ ორ რეალურად არსებული პიროვნების ცხოვრება-მოღვაწეობას შორის სხვაობა იმდენად ნათელი და დიდია, რომ ამ განსხვავების აღწერა არც მეტაფორულ შედარებას საჭიროებს და არც მაგალითს. ამის მიუხედავად, 2021 წლის ზაფხულს ეს ორი სახელი ორი ქვეყნის მეგობრობის ერთგვარ სიმბოლოდ მოგვევლინა. ორი ძალიან განსხვავებული ქვეყნის. ამავდროულად, იქნება ეს ინდოეთი, თუ საქართველო, მსგავსება ამ ორ სახელმწიფოს თანამედროვეობას და თავისივე ისტორიულ წარსულთან, ერთ შემთხვევაში ქეთევან დედოფლის ეპოქასთან და მეორეში, განდის ცხოვრების პერიოდთან, მინიმალურია.

ამრიგად, ორივე სახელისგან მხოლოდ სახელიღა დაგვრჩა, რომელსაც ადამიანების ცნობიერებაში მხოლოდ მეტაფიზიკური და ისევ და ისევ სიმბოლური იმპულსების პროვოცირება თუ შეუძლია, რასაც ამ რეალური პიროვნებების არსთან ნაკლები კავშირი აქვს. ამ მდგომარეობის უკეთ გასაგებად მე-20 საუკუნეში მოღვაწე კულტურის თეორისტის, ჟან ბოდრიარის წიგნი „სიმულაკრები და სიმულაცია“ უნდა გავიხსენოთ.

ბოდრიარი თავის ტრაქტატში საუბრობს თუ რამდენად იცვალა თანამედროვეობაში  ადამიანის მოღვაწეობის არაერთმა სფერომ მნიშვნელობა, დაწყებული მედიიდან, დამთავრებული ეთნოლოგიით, როგორ დავიდა ესა თუ ის მოცემულობა რეალობის რეპრეზენტაციამდე, სიმულაციამდე. თავის წიგნში ერთ-ერთ მაგალითად ის დისნეის პარკზე საუბრობს. ეს პარკი სხვა არაფერია თუ არა ზღაპრული სამყაროს სიმულაცია. ზღაპარი არ არსებობს, სამაგიეროდ არსებობს დისნეი, რომელიც სიმულაციების რეალურ სამყაროზე გავლენის შესახებ გვაფიქრებს.

აი რას ამბობს ფილოსოფოსი სლავოი ჟიჟეკი ვაჩოვსკების 1999 წლის მატრიცაზე საუბრისას, მატრიცაზე რომელიც დისნეის და სხვა სიმულაციების მსგავს მოცემულობას წარმოადგენს.

„არჩევანი ლურჯ და წითელ აბს შორის არ არის არჩევანი ილუზიასა და რეალობას შორის. რა თქმა უნდა, მატრიცა ფიქციების მწარმოებელი მანქანაა. თუმცა, ეს ის ფიქციებია, რომლებსაც ჩვენს რეალობაზე აქვთ გავლენა. თუ ჩვენს რეალობას მის მარეგულირებელ სიმბოლურ ფიქციებს მოაშორებთ, თქვენ რეალობას დაკარგავთ“

ამრიგად, მიუხედავად იმისა რომ დისნეი როგორც ზღაპრის რეპრეზენტაცია მითურ მოვლენას წარმოადგენს, კომპანია რომელიც ყოველწლიურად მილიონობით ვიზიტორს მასპინძლობს, რაც კონგლომერატისთვის მატერიალურ სარგებელში ითარგმნება,  დიდ გავლენას ახდენს ვიზიტორებზე, მათ ცნობიერებაზე, შესაბამისად გარშემო არსებულ სამყაროზე. აქედან გამომდინარე, ფიქციის მწარმოებელი მანქანა ამავდროულად რეალობის მწარმოებელ მოვლენად იქცევა, რადგან მასზე ცნობიერება შეცვლილი ადამიანები ზემოქმედებენ. მიუხედავად იმისა, რომ დისნეი ფიქციურ რეალობას აწარმოებს და ამას აქ მოსული სტუმარიც აღიქვამს, საბოლოო ჯამში ამის შედეგად გამოწვეული ეფექტი რეალობის განუყოფელი ნაწილია.

ფიქციის მიერ რეალობის წარმოება ჩვენი ყოველდღიურობაა. ის არაერთ სფეროში იჩენს თავს, მასმედიიდან (დეზინფორმაცია, პროპაგანდა და ა.შ.) დაწყებული, სოციალური ქსელებით (რეალური ურთიერთობის, საჯარო დისკუსიის იმიტაცია და ა.შ.) გაგრძელებული და ნაციონალიზმით (საზღვრები, სიმბოლიკა და ა.შ.) დამთავრებული.

სამყაროს ამგვარ ფუნქციონირებას და ჩვენს მზაობას მივიღოთ სოციალური კონსტრუქტები მრავალი მიზეზი შეიძლება ჰქონდეს, ერთ-ერთი ასეთი მიზეზი შესაძლოა ენის ფენომენში ვეძიოთ. მე-19 საუკუნეში დაბადებული მოაზროვნის, ალფრედ კორზიბსკის ეგრეთ წოდებული „ზოგადი სემანტიკის“ თეორიის მიხედვით, ადამიანის გონებას არ შეუძლია რეალობის ზუსტად აღქმა, რაც არსებული ენის და ადამიანის ნერვიული სისტემის ურთიერთობის შედეგია, ამრიგად ჩვენ მუდმივად ვიმყოფებით ინტერპრეტაციის პირობებში, სადაც ჩვენი ტვინი თავისებურად თარგმნის სამყაროს. ჩვენს მიერ აღქმული სამყარო არა ფაქტობრივი მოცემულობა, არამედ ჩვენი არსებობისთვის აუცილებელი ყველაზე მოსახერხებელი თარგმანია.

ამ მიდგომის საილუსტრაციოდ შეგვიძლია რენე მაგრიტის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ნამუშევარი, „გამოსახულებების ღალატი“ გავიხსენოთ, რომელიც, ალბათ, უფრო „ეს არ არის ჩიბუხის" სახელითაა ცნობილი.  წარწერა „ეს არ არის ჩიბუხი“ პარადოქსული მხოლოდ ერთი შეხედვითაა, რადგანაც მისი შინაარსი იმაში მდგომარეობს, რომ ეს ნამდვილად არაა ჩიბუხი. ნამდვილ ჩიბუხში თქვენ შეგიძლიათ თამბაქო მოათავსოთ, მოწიოთ, ხელში დაიკავოთ და ა.შ. ყოველ ასეთ მახასიათებელს მოკლებულია მაგრიტის ნამუშევარი, რომელშიც თქვენ ხედავთ მხოლოდ მის გამოსახულებას, უფრო მეტიც - ეს გამოსახულება საღებავის ტილოზე დატანის შედეგია, საღებავის, რომელსაც აქვს ფერი, რომელიც თავის მხრივ, ასევე ჩვენი სუბიექტური აღქმის შედეგია. კიდევ უფრო შორს თუ წავალთ, ამ ტექსტს, ისევე როგორც სურათს, დიდი ალბათობით კომპიუტერის ან სმარტფონის ეკრანზე კითხულობთ, ამრიგად, ამ შემთხვევაში გამოსახულება ტილოსგან განსხვავებით, ფიზიკურადაც კი არ არსებობს, ეს ციფრული მოცემულობაა, პიქსელების ერთობლიობა, რომელიც ჩიბუხის გამოსახულების სიმულაციას ქმნის.

ამ სტატიას თან ახლავს ფოტო, ალბათ არც კია საჭირო იყო კინომოყვარული, რომ მარტივად მიხვდე მასზე არა მაჰათმა განდი, არამედ ამ ისტორიული პერსონაჟის როლის შემსრულებელი ბენ კინგსლია გამოსახული. თუმცა, რიჩარდ ატენბოროს 1982 წელს გამოსული ეს დრამა იმდენად პოპულარულია და იმდენად მძლავრი მითის მწარმოებელი, რომ თბილისში განდის ძეგლის დადგმის შესახებ ცნობის გავრცელებისას შესაძლოა ბევრის გონებაში არა ისტორიული პიროვნების, არამედ ბენ კინგსლის სურათმა გაიელვა. ამავდროულად, თუ ჩვენ მსჯელობას გავყვებით, ამ სურათის ასეთი დასათაურება არა უბრალოდ ფორმა-შინაარსის თამაშია, არამედ ისევე ლოგიკურია, როგორც მასზე ბენ კინგსლის ნაცვლად განდის სახელის დატანება იქნებოდა, რადგან რეალურად არსებული ისტორიული პიროვნების არსს არც კინგსლის ვარიანტი ასახავს და არც განდის. 

ამ ყველაფერს კი, კვლავდაკვლავ თბილისში აღმართულ ძეგლამდე მივყავართ.

აქვს თუ არა ამ ძეგლს რამე კავშირი მაჰათმა განდისთან? თუ ეს ლითონის მასალისგან შექმნილი კონსტრუქციაა მიმსგავსებული მოცემულობას რომელიც ჩვენს გონებაში მაჰათმა განდით უნდა ითარგმნოს? და ასეთი თარგმანის პირობებში ვინ არის ჩვენთვის განდი? მართლა განდია თუ ბენ კინგსლი? განდის ძეგლი ქეთევან დედოფლის ანალოგიურ სიმულაციასთან შემთხვევით მოხვედრილი მოცემულობაა, რომლის მიზანი ინდოეთ-საქართველოს თანამედროვე ურთიერთობებში პოლიტიკური მითის შექმნაა, სადაც არავითარი მნიშვნელობა არ აქვს, თუ რას ეწამა ერთმანეთთან არანაირ იდეოლოგიურ თუ ისტორიულ თანხვედრაში მყოფი ერთი ან მეორე ადამიანი.

რეალურად, განდი ვარკეთილში არ არსებობს, ის 1869 წელს გუჯარათის პროვინციის ქალაქ პორბანდარში დაიბადა, 1948 წელს კი ნიუ დელიში მოკლეს. ამის მიუხედავად ძეგლს, როგორც სიმულაციას, დისნეის მსგავსად გავლენა აქვს გარე სამყაროზე. ამის მაგალითი მისი დადგმიდან სულ რაღაც სამი კვირის თავზე მომხდარ ამბავში შეგვიძლია ვეძიოთ, მაშინ, როდესაც ძეგლს „სათვალე მოპარეს“. რთულია იმის თქმა თუ რა გახდა ამის მიზეზი, მაგრამ ნებისმიერ შემთხვევაში, იქნება ეს მატერიალური სარგებლის მიღება, თუ ჩვეულებრივი ვანდალიზმი, ორივე შემთხვევაში ვხედავთ, რომ ამ აქტის ჩამდენებისთვის ძეგლი არა გუჯარათიში დაბადებული წმინდანი, არამედ კონკრეტული მატერიალური თვისებების მქონე მოცემულობაა - მეტალი, რომელიც შეგიძლია მოგლიჯო, ხელში დაიკავო, ჯართში ჩააბარო, აღებული თანხით შეიძინო რამე და ა.შ. ასეთ ვითარებაში ვხედავთ, თუ როგორ იჭრება გარკვეულ სივრცეში კონსტრუქცია როგორც სიმულაცია, როგორც რეალობის ვერ გადმომცემი ერთეული, მაგრამ ამავდროულად როგორ ზემოქმედებს ფიქცია სინამდვილეზე და ამგვარად ქმნის სახეცვლილ რეალობას, ახალ სამყაროს, რომელიც მითის ზემოქმედების შედეგია - გამოაცალეთ მას ფიქციის ელემენტი და თქვენ დაკარგავთ რეალობას. ამრიგად, განდის არარსებობაში პარადოქსს ვხედავთ, რადგანაც სწორედ ეს არარსებობა, როგორც ფიქცია, როგორც კონსტრუქტი, როგორც მითი, ბადებს ახალ რეალობას და ასეთი წაკითხვის შემთხვევაში, განდი ნამდვილად არსებობს.