როცა დიდად არაფერს ეკუთვნი, მაშინ ხდება პოეზია შენი ნავსაყუდელი | ინტერვიუ ნათელა ჯანელიძესთან

თამარ მღებრიშვილი: ჩვენ - პატარები დავწერთ პატარა ლექსებს სიყვარულით და ზუსტად ვიტყვით იმას, რასაც ვგულისხმობთ“ — მინდა, საუბარი ამ სტრიქონების განზოგადებით დავიწყოთ, როგორ ფიქრობთ, თქვენი წიგნით „პირანიები“ რამდენად ზუსტად თქვით ის, რისი ჩანაფიქრიც გქონდათ, რასაც გულისხმობდით?

ნათელა ჯანელიძე: რაღა დროს ჩემი პატარაა. ეს „პატარა“ ფიგურალურად მაქვს ნათქვამი ლექსში, თორემ უკვე სადაცაა ქრისტეს ასაკსაც გადავაბიჯებ.

აქ უფრო ახალ თაობას ვგულისხმობ. მათ, ვინც პოეზიაში შემოიტანა ახალი, გულწრფელი ენა, საუბრის ენა, სადაც ძირითადი სათქმელი მრავალშრიანი მეტაფორებისა და მაღალპოეტური ბუნდოვანების მიღმა არ იკარგება. რეალურად, კრებულში შესული  არც ერთი ლექსის წერისას ლექსის დაწერა მიზანი არ ყოფილა.

მიზანი იყო უბრალოდ სიმართლის თქმა, ამოთქმა - მთელი გულით, დაუფარავად, უხეშად და ირონიულადაც კი, თუ საჭირო გახდებოდა.

კრებულის ერთ-ერთ ტექსტში ვწერ კიდეც: „მე არ მინდა რომ მიკიბ-მოკიბვით, გადაკრულად, შელამაზებით მოგითხროთ ჩემი ცუდად ყოფნის, კვდომის ამბები.“ ამიტომ პოეზია ჩემთვის უბრალოდ საშუალებაა და არა მიზანი.

ზოგადად, მიმაჩნია, რომ თუ თვითმიზანი ლექსის წერა ხდება, მაშინ საუკეთესო ტექნიკითაც კი ვერ დაწერ კარგ ლექსს. არც კლასიკური ვერსიფიკაციით ფოკუსების კეთება გიშველის და არც ვერლიბრში დაღვარჭნილი სიტყვებით მოთქმა.

საბოლოოდ, კითხვაზე რომ ვუპასუხო, მე არ ვიცი ბოლომდე შევძელი თუ არა, მაგრამ ნამდვილად ვეცადე, რომ სიმართლე მეთქვა, გულწრფელი ვყოფილიყავი და ამით პერსონალური გამოცდილებები დამეახლოებინა სხვა ადამიანების გამოცდილებებთან, რომლებიც ამას წაიკითხავდნენ და იტყოდნენ: ხედავ შენ, თურმე მეც ეს მჭირდა და რა კარგია, რომ ვიღაცამ თქვა, თორემ მე ვმუშაობდი, ბევრი საქმე მქონდა და სად მეცალა ამაზე საფიქრალადო. ჩვენ კი პოეტები, მოცალე ხალხი ვართ, ოდითგანვე ასე იყო.

თ.მ.: თქვენი ლექსები ხშირად სცილდება ტრადიციულ სტრუქტურას - რის გამოხატვის საშუალებას გაძლევთ თავისუფალი ლექსი, რასაც ტრადიციული ფორმები ვერ ახერხებენ?

ნ.ჯ.: ძალიან ვაფასებ ტრადიციულ სტრუქტურას, მაგალითად ისე, როგორც კლასიკურ ბალეტს. დიდი შრომა, ტექნიკა და კონტროლია საჭირო. ყველაფერი დეტალურად გათვლილია და მთელი სხეულის ფლობისა და მართვის გემოს გიტოვებს.

მაგრამ მე თვითონ რომ დამჭირდეს სცენაზე გასვლა, ალბათ, თანამედროვე ბალეტს ვიცეკვებდი და ვცეკვავდი კიდეც, სამოყვარულო დონეზე. იმიტომ არა, რომ კლასიკას რამეს ვუწუნებ — უბრალოდ ჩემი მოძრაობის ტრაექტორია შეზღუდული არ უნდა იყოს, რათა გინდაც ვერბალურად და გინდაც სხეულებრივად ბოლომდე ვთქვა სათქმელი.

თავისუფალი ლექსი მაძლევს საშუალებას, რომ იმპულსს მივყვე, არ შევიხედო სტრიქონების ზომაში, რითმაში ან ფორმის კანონში.
მთავარია, რომ სათქმელი თავის მოძრაობას არ კარგავდეს და როცა ეს მოძრაობა თავის ბუნებრივ ფორმას პოულობს, მაშინ არის ჩემთვის ლექსი ნამდვილი. ზოგჯერ ერთი გრძელი აბზაცი უფრო გამოხატავს ტკივილს, ვიდრე ათგზის გათვლილი რითმიანი სტროფი - ზოგჯერ სიჩუმე ამბობს ყველაზე მეტს.

ასე რომ, ტრადიციული ფორმა შეიძლება იყოს გარკვეულწილად შეზღუდვა, ბორკილები, ან ესთეტიკისათვის გაღებული მსხვერპლი, თავისუფალი ლექსი კი არის სიტყვისა და გამოხატვის სრული თავისუფლება, რაც, სამწუხაროდ, დღეს ასე გვიჭირს და გვჭირდება.

თ.მ.: თქვენს პოეზიას, შეიძლება თვითშემეცნების პოეზიაც კი ეწოდოს, რადგან მთელი წიგნის ნარატივი ამაზეა აგებული. ერთია წერდე იმიტომ, რომ სათქმელი გაქვს, მაგრამ მეორეა წერდე იმიტომ, რომ საკუთარ თავს მიუახლოვდე. როგორია ეს პროცესი თქვენთვის?

ნ.ჯ.: ნამდვილად შეიძლება ასე ეწოდოს: თვითშემეცნების პოეზია. თუმცა, ასეთ პოეზიას აღმსარებლობითსაც უწოდებენ და მე მაინც  ამ უკანასკნელისკენ ვიხრები. ალბათ მეტი პოეტურობის, ან უფრო მეტი სიზუსტის გამო, არ ვიცი. 

ისე კი, ეგრეა. მე არ ვწერ იმისთვის, რომ ვთქვა რა ვიცი, არამედ იმისთვის, რომ გავიგო ვინ ვარ. ძალიან ხშირად ყოფილა, რომ რაღაცის წერისას პირველად ჩამიხედავს თვალებში ჩემთვის აქამდე უსახელო გრძნობისთვის და საჭირო სიტყვები შემიკოწიწებია მისთვის სახელის დასარქმევად, ენაში გადმოსატანად. ისიც დამმართვია, რომ მთელი დღეები და კვირები მივლია გაღიზიანებულს, ან გაყინულს და შემდეგ ერთ ტექსტში გამომიცურია ის წყლები, სადაც თურმე დიდი ხანია ჩაძირული ვარ.

ამ პროცესს ახლავს რაღაც ქირურგიული სიცხადეც, თითქოს შენივე სხეულს შიგნიდან აკვირდები და ხედავ ისე, როგორც ვერასდროს დაინახავდი, თუნდაც სარკეში.

შეიძლება ამ ყველაფერში ეგოისტურობამდე ბევრი მეა, ვის რაში უნდა აინტერესებდეს ამდენი მე, ამდენი ნათელა ჯანელიძე, მაგრამ მთავარი ისაა, რომ რაც უფრო მეტად აკვირდები და სწავლობ საკუთარ თავს, მით მეტად ხვდები და ეხები სხვასაც და რაც უფრო ახლოს ანახებ შენს ტკივილებს სხვებს, ისინიც მეტად ახლოს მიდიან საკუთართან. შეიძლება ითქვას, რომ ასეთი ტიპის პოეზია არის გულახდილი და თერაპიული საუბარი ავტორსა და მკითხველს შორის. ის, რასაც შეიძლება ძვირადღირებულ თერაპევტთან კონსულტაციის დროს ვერ ახერხებდე, აქ აღმოაჩინო. და მე ეს მსიამოვნებს. მსიამოვნებს, რომ არა მხოლოდ საკუთარ თავს, არამედ სხვასაც შემიძლია დავეხმარო ადამიანის ფსიქიკის მიუვალი ბილიკების გაკაფვაში, თვითჩაღრმავებაში.

თ.მ.: ჩემთვის განსაკუთრებით საინტერესო აღმოჩნდა ლექსი სახელწოდებით „ძირითადი უფლებები“, სადაც წერთ, რომ  ადამიანის მთავარი უფლება სიცოცხლის კი არა, სიკვდილის უფლებაა — რა ადგილს იკავებს თქვენს პოეზიაში ეგზისტენციალური საკითხები?

ნ.ჯ.: ყველა ადგილს იკავებს, ეგზისტენციალური ანშლაგია. “პირანიები” მთლიანად აგებულია არსებობის კითხვებზე — ვინ ვართ, სად ვართ, რას ვგრძნობთ, რას ვკარგავთ და რისთვის ვიტანჯებით. ვეცადე ამეკრიფა ადამიანის სიცოცხლის ყველა ფერი და ელფერი — დაბადებიდან სიკვდილამდე.  მიუხედავად იმისა, რომ მთელი სპექტრი გაშლილია, პირადად ჩემთვის, ამ კრებულის მთავარი მიღწევა მაინც ისაა, რომ მასში მოვახერხე გადმომეცა სიკვდილის ძალიან კონკრეტული, ფიზიკური განცდა.

ოღონდ ლექსები სიკვდილზე კი არ არის დაწერილი, არამედ თვითონ მკვდარი სხეულის მიერ არის ნალაპარაკები — იმ ადამიანის ხმაა, ვინც უკვე აღარ სუნთქავს, მაგრამ ჯერ კიდევ ფიქრობს. ამიტომ ეს კრებული  არ არის მხოლოდ სევდიან ეგზისტენციალურ თემებზე მორიგი ქადაგება. ეს არის სიკვდილის ენა, რომელიც უცნაურად ცოცხალია. და სწორედ ამ ენის საშუალებით კრებული იწყება არყოფნიდან, სინგულარობიდან და ნელ-ნელა მოედინება სიცოცხლისკენ.

თითქოს ხდება შიდა "გენეზისი", როგორც სამყაროს შექმნა იწყება ქაოსიდან სინათლემდე, ისე იწყება ადამიანის შინაგანი აღდგენა - არაფრისგან რაღაცის გახდომის პროცესი. თუ ადამიანს სამყაროს მიკრომოდელად განვიხილავთ, მაშინ “პირანიებიც” არის მისი პირადი კოსმოგონია, წიგნი, რომელიც იწყება ჩონჩხით და მთავრდება ამოსუნთქვით, მისი აღდგომით. ამიტომ, საბოლოოდ,  ეს წიგნი სიცოცხლეზე უფრო მეტს ამბობს სიკვდილისკენ ჩასვლის გზით.

თ.მ.: „როდესაც მითხრეს, შენ პოეტი ხარ, დაღი დამასვეს“ — რას ნიშნავს იყო პოეტი და თანაც ქალი პოეტი საქართველოში?

ნ.ჯ.: „როდესაც მითხრეს, შენ პოეტი ხარ — დაღი დამასვეს“. ჰო,  იმ დღიდან თითქოს ყველაფერი, რასაც ვწერდი, უკვე ლექსად ყოფნის ვალდებულება გახდა, და რასაც ვამბობდი — „სენტიმენტალური“.

ჩემი უბედურება პოეტური შუქით განათდა, ფანრები მომიშვირეს, მეც უფრო გავჩახჩახდი. არადა, სინამდვილეში, სიბნელის ადამიანი ვარ. ოთახშიც კი ხშირად სინათლეს არ ვანთებ. რა გითხრათ,  როცა ქალი ხარ და თან პოეტი, უკვე ავტომატურად ხდები ან რომელიმე კაცი პოეტის სევდიანი მუზა, ან ცოტა გაბოროტებული „პლათი“ ახალი ეპოქიდან. არჩევანი დიდად არ გაქვს.

თუ ნაზი ხარ, თუ დაუფარავად წერ ტკივილზე, ფემინისტები მოგდგებიან და გეტყვიან: თანამედროვე პოეტ ქალს ტირილი არ უხდებაო. შემოუმტვრევიათ ჩემი საკეტურებიც მსგავსი ქადაგებებითა და მორალის კითხვით, მაგრამ აქედანვე ვეტყვი, რომ მგლის თავზე სახარების კითხვა მეტ შედეგს მოუტანთ, ვიდრე ჩემთვის თითიდან გამოწოვილი ბრტყელ-ბრტყელი ფემინისტობების ქადაგება. ბოდიში, მაგრამ ფემინიზმი ის არაა, ქალს ჭკუა დაარიგო, როგორ გამოხატოს საკუთარი განცდები. ადრე მოკლე კაბა არ შეშვენოდა ქალს, ახლა თურმე ტირილი. თვითშეზღუდვებში და თვითცენზურაში გადაზრდილი ფემინიზმი კარიკატურულად გამოიყურება და თავისივე დანიშნულებას უარყოფს, უპირისპირდება.

მეორე მხრივ, თუ ძლიერად დაწერ ან ვინმეს სასიყვარულო სტრიქონებს მიუძღვნი, ისე როგორც რომანტიკულ პოეზიაში მხოლოდ კაცები უძღვნიდნენ ქალებს, მამაკაცურს გიწოდებენ. თითქოს სიძლიერეს ან სიყვარულს სქესი ჰქონდეს და სიტყვას ტესტოსტერონი სჭირდებოდეს.

საქმე ისაა, რომ მე პოეზიაში სქესს ვერ ვხედავ. სიტყვა ან გადარჩენაა, ან - არა და როცა რაღაც გადარჩენას ჰგავს, არ მაინტერესებს კაბიანმა დაწერა თუ შარვლიანმა.

რაც შეეხება საქართველოში ქალი პოეტის ყოფას, იქნებ სწორედ ამიტომ ვწერ ასე, როგორც ვწერ: რადგან არასდროს ვყოფილვარ მხოლოდ ქალი, მხოლოდ პოეტი, ან მხოლოდ საქართველოს მოქალაქე. როცა დიდად არაფერს ეკუთვნი, მაშინ ხდება პოეზია თურმე შენი ნავსაყუდელი.

თ.მ.: ხშირად ამბობთ, რომ თქვენ არ ყოფილხართ პოეზიის მკითხველი. რა იყო ის ძირითადი იმპულსი, რომელმაც არათუ პოეზიის მკითხველად, არამედ პოეტად გაქციათ — თვითკურნება თუ თვითტანჯვა?

ნ.ჯ.: ნამდვილად ასე იყო, არც მკითხველი ვყოფილვარ და არც პოეტობაზე მიოცნებია. უბრალოდ რაღაც შიგნიდან მღრღნიდა და წერას მაიძულებდა. არ იყო ეს ცალსახად არც თვითკურნება და არც თვითტანჯვა — უფრო მწირი ინსტრუმენტი გადარჩენისთვის. დიდად არჩევანი არ მქონია.

თ.მ.: თქვენი პოეტური ენა საკმაოდ პირდაპირი და ხისტია, ხშირად ირონიული, ორაზროვანი და ფრაგმენტულიც კი — თხრობის ამგვარი სტილი წინასწარ განსაზღვრული არჩევანი იყო თუ შემთხვევითობა?

ნ.ჯ.: წინასწარ განსაზღვრული ჩემს ცხოვრებაში თითქმის არაფერია. ისე, კარგი იქნებოდა ყოფილიყო, მაგრამ რას ვიზამთ, ძირითადად, დინებას მივყვები. ლექსებშიც ასეა.

თ.მ.: დაბოლოს, თქვენი აზრით, როგორ პასუხობს თანამედროვე ქართული პოეზია პოლიტიკურ თუ სოციალურ გამოწვევებს და რა როლი ენიჭება მას ამ პარადიგმაში?

დღეს პროტესტი თავისთავად არის პოეზია — თავისი შიშველი, დაუფარავი მოცემულობით. თავად იმპულსი, რომ არ დაემორჩილო, რომ ხმა ამოიღო მაშინ, როცა ხმის უფლებას გართმევენ  — ეს უკვე არის პოეტური ჟესტი.

თანამედროვე ქართულ პოეზიაში ეს იგრძნობა განსაკუთრებით მკაფიოდ. ბევრი ტექსტი პირდაპირ იბადება უშუალოდ პროტესტის სუნთქვაში — ქუჩაში, სოციალურ ქსელებში, თავისუფლების მუხტით გაჟღენთილ სივრცეებში.

პოეზია, როგორც ყველაზე დაუმორჩილებელი და თავისუფალი ენის ფორმა, ბუნებრივად იქცა ერთ-ერთ ყველაზე ძლიერ იარაღად პოლიტიკური კონიუნქტურის წინააღმდეგ.

ლოკალურადაც კარგად ჩანს, როგორ მჭიდროდ იკვეთება ქართული პოეზია პროტესტთან: საპროტესტო გამოსვლების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სახე თავად პოეტია — რატი ამაღლობელი. სოციალურ ქსელებში და მედიაში სულ ისმის ბესიკ ხარანაულის ხმა —
მისი ტექსტები იქცა იმ ტკივილისა და სილამაზის გამოხატულებად, რაც არის ნამდვილი პროტესტის არსი.

აქვე ვახსენებ ისეთი ქალი პოეტების ხმებსაც, როგორებიც არიან ლელა კურტანიძე, ანა ჯავახიშვილი, ჯუდი ლი, რომლებიც ასევე აქტიურად წერენ პროტესტის პოეზიას და რომლებშიც არ არის რაიმე ტიპის მოწოდება ან შეძახილი, უფრო მიმდინარე მოვლენებზე თვითრეფლექსიაა. მათ ლექსებში გადმოცემული სევდა და მწუხარებაც ერთგვარი ბრძოლის ფორმაა  და ხშირად ბევრად უფრო მძაფრი, ვიდრე მახვილის ქნევა. მე მგონი, ძალიან დიდი შეცდომაა, როცა ქალებს ვთხოვთ, რომ თავიანთი სიმტკიცე, თავიანთი ხმის ძალა გამოხატონ იმავე „მამაკაცური“, „ჰეროიკული“  ფორმებით, როგორითაც საუკუნეებია ბრძოლას ისევ კაცები ასწავლიდნენ.

მოკლედ რომ ვთქვა, ვფიქრობ, რომ დღეს ქართული პოეზია არის არა უბრალოდ რეაგირება მიმდინარე პროცესებზე, არამედ  ერთგვარი შინაგანი ეპიცენტრი, საიდანაც ეს თავისუფლების მუხტი სულ უფრო მძლავრად ვრცელდება.