რატომ უნდა ვიკითხოთ თანამედროვე ქართული პროზა | ქეთი ჩართოლანი

ისეთი მცირერიცხოვანი ერისთვის, როგორიც ქართველები ვართ, ეროვნული პროზის კითხვა ხელოვნებისგან სიამოვნების მიღებაზე მეტია — ეს ერთგვარი პოლიტიკური აქტიცაა. ამით ჩვენ არა მხოლოდ ენის სიცოცხლისუნარიანობას ვინარჩუნებთ, ასევე საერთო კულტურული იდენტობის შექმნა-გამყარებაშიც ვერთვებით კოლექტიურად.

თუ დაჰკვირვებიხართ, ქართველები საკრალურ მნიშვნელობას ვანიჭებთ მწერლობის ხელობას, იმდენად, რომ ამ კონტექსტში ხელობის თქმაც კი გვეხამუშება და ცუდი წიგნის დამწერს ცუდ მწერალს კი არ ვუწოდებთ, მწერლად საერთოდ არ ვაღიარებთ. აბა, როდის დაგვიყენებია ეჭვის ქვეშ ცუდი მასწავლებლის, ცუდი ექიმის ან ცუდი პოლიტიკოსის მასწავლებლობა, ექიმობა ან პოლიტიკოსობა? მაგრამ მწერალი სხვაა, რჩეულია.

ესეც ალბათ დიდი იმპერიების მიჯნაზე მცხოვრები პატარა ერის მიერ ისტორიულად შეძენილი თვისებაა. როცა ქვეყანა საუკუნეების განმავლობაში გადარჩენისთვის იბრძვის, თითოეული რომანი, მოთხრობა თუ ჩანაწერი მისი ისტორიისა და კულტურის და თვით ფიზიკური გადარჩენის ბრძოლაში მოქნეული ხმალი და აფარებული ფარია. ამიტომ ვუსინჯავთ ასე ზედმიწევნით ამ ხმალს სიბასრეს და ფარს გამძლეობას.

„ქართველი სამყაროსთან წარსულით ურთიერთობსო“, წერს აკა მორჩილაძე („ჩრდილი გზაზე“). და მართლაც, ჩვენ უკან გახედვა გვიყვარს, დროითი რუკის შექმნა, რომელიც გვიჩვენებს, დღემდე როგორ მოვედით და რა შეიძლება დაგვხვდეს წინ.

ამ მხრივ, ჩვენი ისტორიული წარსული აწმყოში იქმნება, რადგან სწორედ დღეს ვიღებთ გადაწყვეტილებას, რა დაგვამახსოვრდეს და როგორ, რა გავიხსენოთ და რა დავივიწყოთ. ეს არჩევითობა, წარსულის შექმნის ძალაუფლება, „მეხსიერების პოლიტიკის“ სახელითაც არის ცნობილი და პროზა ამ პროცესში ალტერნატიული არქივის მნიშვნელობას იძენს. ის იკვლევს წარსულის ადამიანურ მხარეს  — იმ გრძნობებს, გამოცდილებებსა და პერსპექტივებს, რომლებიც ოფიციალურ ნარატივებში ხშირად გამოტოვებულია.

ტრავმის ამოთქმა

ეს პროცესი ძალიან წააგავს წარსულის ტრავმების დასაძლევ კოლექტიურ თერაპიას და ეს თერაპია ტრავმისთვის სახელის დარქმევით, ამ გამოცდილების ამოთქმით უნდა დაიწყოს — იმ ადამიანების ხმით ამოთქმით, რომლებიც ისტორიის ფურცლებზე დუმან; მაგალითად, 13 წლის ცქნაფასა და ნინცოს პირით, თამთა მელაშვილი „გათვლაში“ რომ გვაცნობს. აქ მწერალი გვანახებს ომს, რომელშიც ველი ბრძოლის კი არა, ნაღმებისაა. მიწაში ჩადებული ნაღმები — რომ არ იცი, როდის აფეთქდება, ვის გაიყოლებს თან და ვის დაასვამს ცხოვრებისეულ დაღს — იმის სიმბოლოა, რომ ომი მისი დასრულების მერეც არ სრულდება.

თუმცა მაშინაც კი, როცა სიკვდილი ყველგანაა, ხევშიც, ფრონტიდან მოსულ ცნობაშიც და საკუთარ კარ-მიდამოშიც, სიცოცხლე მაინც ჯიუტად ითხოვს ყოფითი წვრილმანებით, შფოთვებით, მოლოდინებით, ჭორებითა და კინკლაობით გადასახდელ ხარკს. და იზილება ერთმანეთში ტაბუ და ყოფა, რაც მკითხველს ემპათიის, საკუთარი თავის სხვასთან გაიგივების შესაძლებლობას აძლევს. 

სწორედ ასე იჭედება კოლექტიური მეხსიერება, ტექსტებით, რომელთაც მკითხველში ნაცნობის ჩვენებით და მერე ამ მშობლიურის სიკვდილით გაუცხოებით ემოციების გამოხმობა შეუძლია. ეს კი წარსულს თარიღებისა თუ ტოპონიმების მიღმა აცოცხლებს და მეტად ხელშესახებს ხდის.

თვითრეფლექსია

ტრავმული გამოცდილების განსაზღვრის შემდეგ თერაპიის მიზანი პაციენტისთვის იმის გააზრებინებაა, თუ როგორ ზემოქმედებს წარსულში განცდილი მის აწმყო მდგომარეობაზე, შფოთვებსა თუ მავნე ჩვევებზე. ერს ამგვარ თვითრეფლექსიაში ისეთი ისტორიული მხატვრული პროზა ეხმარება, რომელიც დიდაქტიკური შეგონებების გარეშე ამოკრეფს წარსულიდან აწმყოს შიშების დამბადებელ ეპიზოდებს, იპოვის ისტორიულ ფიგურებს, რომლებიც მკითხველში თან მივიწყებულ მეხსიერებას გამოაფხიზლებენ და თან ფანტაზიასაც გასაქანს მისცემენ — მეორენაირად, კოგნიტიურ გაუცხოებას განაცდევინებენ. 

ლაშა იმედაშვილის ორი მოთხრობისგან შემდგარი კრებული, „უკან, მომავალში“, ნაცნობისა და გამოგონილის ამ ბეწვის ხიდზე გადის. საუკუნეზე მეტი ხნის წინანდელი თბილისი, რომელშიც „მოქალაქენი პოლიციას არ ენდობოდნენ“ და საქმის „სუდში გადაცემა“ უკვე გამოტანილ ვერდიქტს უდრიდა, სამწუხარო ასოციაციებს იწვევს აწმყოსთან.

და როცა „თარჯიმნის“ სიუჟეტი იმ ისტორიული ფაქტის გარშემო იწყებს განვითარებას, რომ „თბილისში საქმის წარმოება სულ რუსულად მიმდინარეობდა“, იმ ავადობის მიზეზიც იკვეთება, ორგანიზმიდან დღემდე ბოლომდე რომ არ გამოსულა.

ასეთ დროს ისტორიული პროზა წინააღმდეგობისა და სამოქალაქო განათლების ფორმა ხდება. ის ადამიანებს ასწავლის პასუხისმგებლობის აღებას, რაც არ ნიშნავს მხოლოდ გამარჯვებათა ზეიმს, არამედ ტკივილის, დანაკარგისა და შეცდომების აღიარებასაც. ეს კი მეტად გულწრფელი და მტკიცე კოლექტიური იდენტობის შექმნას ემსახურება.

კათარსისი

ფსიქოლოგიაში კათარსისი ტრავმის გამოთქმისას ემოციათა ისეთი განცდაა, როგორსაც შვების მოტანა შეუძლია. ამ ტერმინს არისტოტელე ხელოვნებასთან მიმართებით იყენებს და ტრაგედიას განუსაზღვრავს ძალას, ადამიანში შიშისა და შეცოდების გამოწვევით განწმინდოს ის ამ ემოციებისგან. თუმცა, თანამედროვე ხელოვნებაში ამგვარი განწმენდა ხშირად არა ტრაგედიით, არამედ ერთგვარი უტოპიური რევიზიონიზმით მიიღწევა, რომლის დროსაც წარსულის ტრაგიკულ ამბებს მწერლის ყოვლისშემძლე ხელი თავისებურად გარდაქმნის მასში ფანტასტიკური ელემენტების ჩაქსოვით ან თუნდაც მეტად სამართლიანი ან იმედიანი დასასრულის არჩევით.

ზოგჯერ კი ალტერნატიული დასასრულის არჩევა მხოლოდ იმაზეც კია დამოკიდებული, თუ სად გადაწყვეტს მწერალი ისტორიისთვის წერტილის დასმას.

აკა მორჩილაძის გასულ წელს გამოცემულ რომანი, „როძინა, ანუ ჯაშუშობა ბოლო ჟამისა“, ტრავმასაც აქცევს სიტყვებად და თვითრეფლექსიასაც იწვევს, მაგრამ , ამასთან, ის კათარსისსაც გვთავაზობს. ამ წიგნში აკა მორჩილაძეს — ფატალური შედეგების გამომწვევი მოვლენის შესაცვლელად დროში მოგზაურის მსგავსად — საქართველოს უახლეს ისტორიაში ერთი გარდამტეხი ცვლილება შეაქვს: ის ადამიან იოსებ ჯუღაშვილთან ერთად ბელად სტალინსაც კლავს.

ამგვარად, უტოპიური რევიზიონიზმი ესკაპიზმზე მეტი ხდება და იმ ფსიქოლოგიურ იარაღად იქცევა, რომელიც არა მარტო მწუხარებასა და ბრაზს გვაძლევინებს, არამედ — უმწეობასაც.

***

თანამედროვე პროზა ჩვენი თავების უკეთ შესამეცნებლად, ცხადია, მხოლოდ წარსულში არ გვახედებს, ის აწმყოსაც უკირკიტებს და მომავლის განჭვრეტასაც ცდილობს. მისი ღირებულება სწორედ ამ ცდაშია, აწმყოსეულ დუღილში, სანამ არ იცი, როგორ დაგიღვინდება დაჭყლეტილი ყურძენი. ერთი კი ცხადია, სანამ ვენახი ყურძენს ისხამს, ღვინის კეთება უნდა განაგრძო. რადგან, როგორც ამას ლანა ღოღობერიძე თავის საოცარ, იმედიან წიგნში, „როცა აყვავდა ნუში“, ამბობს:

„ეს იმიტომაც არის აუცილებელი, რომ სხვადასხვა ადამიანის მიერ დაწერილი და გადაშლილი ფურცლები ბოლოს ერთ წიგნად აიკინძება, რომლის სახელია ერის გენეტიკური მეხსიერება“.