თარგმანში ნაპოვნი ქართული პროზა | ინტერვიუ თამთა მელაშვილთან
თამთა მელაშვილს, ქართველ ავტორს, ლიტერატურული პრემია საბას ორგზის და Deutscher Jugendliteraturpreis-ის [გერმანიის ახალგაზრდული ლიტერატურის ეროვნული პრემიის] ლაურეატს ვესაუბრებით ქართული პროზის თარგმანის დღევანდელ მნიშვნელობაზე, მთარგმნელის როლზე და საკუთარი წიგნებისა თუ პერსონაჟების ევროპულ მოგზაურობებზე.
...
ინდიგო: კონკრეტულად დღეს, დღევანდელ დროსა და სივრცეში რა ახალი მნიშვნელობა და დატვირთვა შეიძინა მთარგმნელობითმა საქმემ? საქართველოსთვის რა როლი და მისია აკისრია?
თამთა მელაშვილი: პატარა ქვეყნისთვის, როგორიც ჩვენ ვართ, ლიტერატურის თარგმნა სულ მნიშვნელოვანია, განურჩევლად დროისა და კონტექსტისა. ხანდახან კონკრეტული დროება განაპირობებს, რომ კონკრეტული ქვეყნისა თუ კულტურის მიმართ გაიზარდოს ინტერესი. ლიტერატურა კიდევ გზაა, გავიცნოთ სხვები და საკუთარი თავიც გავაცნოთ.
მაგალითად, გერმანიისთვის არ მგონია, სასიცოცხლო მნიშვნელობა ჰქონდეს მთარგმნელობით საქმეს, დიდი ქვეყნები ერთმანეთს იცნობენ, მიუწვდებათ ხელი ერთმანეთის ლიტერატურაზე და საუკუნეების განმავლობაში ჩამოყალიბებული ურთიერთობები არსებობს თავისთავად. ჩემს გერმანელ კოლეგებს განსაკუთრებული სურვილი და მისწრაფება არ აქვთ, რომ აუცილებლად ითარგმნოს მათი წიგნი, თითქოს თვითკმარები არიან, საკუთარივე მკითხველის შეფასებაც კმარა, ჩვენთან კი სრულიად პირიქითაა და თანამედროვე მოვლენები კი აჩენს მთარგმნელობითი საქმიანობის ახალ ასპარეზებს: მეტ-ნაკლები შეთანხმება არსებობს, რომ ხელოვანი ადამიანი, რომელსაც სიტყვებთან აქვს უშუალო შეხება, საუკეთესოდ ჰყვება ამბავს, ბევრი განსხვავებული პერსპექტივითა და სიღრმისეულად სხვა მედიუმებისგან განსხვავებით.
როგორც ავტორს, სულ მიხარია, როცა ჩემი წიგნი ითარგმნება, განსაკუთრებით პატარა ენებზე - ჩემთვის ესაა ჩემი გმირების სიცოცხლის გაგრძელება სხვა ფორმით სხვა კულტურასა და ენაში.
ხშირად ვსაუბრობ ჩემს სომეხ კოლეგებთან და ისინიც იმავე სიხარულს გრძნობენ - ერთმანეთის ენაზე ვითარგმნებით, ერთმანეთს უკეთ ვიცნობთ და ვმეგობრდებით.
ინდიგო: და რა არის, ზოგადად, თარგმნა და ვინ არის მთარგმნელი - როგორია მთარგმნელთან მუშაობის თქვენეული პრაქტიკა და გამოცდილება?
თამთა მელაშვილი: თარგმნა ესაა, როცა არ იხარშები საკუთარ ქვაბში - ჩვენ ძალიან კარგად ვიცით, რას ნიშნავდა ეს უახლოეს წარსულში. მეც, როგორც ბავშვს, გამომიცდია და მახსოვს, ჩაკეტილობა, ფიზიკური თუ კულტურული შემოსაზღვრულობა რამდენად დამთრგუნველი და გამანადგურებელია. ენა ცოცხალია იმდენად, რამდენადაც ღიაა, რომ იცოცხლოს.
მთარგმნელობა კი დაუფასებელი საქმეა, თუმცა დროის გასვლასთან ერთად მეტი და მეტი აღიარება აქვთ მათ შრომას, თითქოს ბოლო დროს უფრო დავინახეთ ამ გარჯის მნიშვნელობა და დავიწყეთ დაფასება.
მთარგმნელი არის ადამიანი, რომლის ხელშიც ძალიან დიდი „ძალაუფლებაა“ - მათთან ყოველთვის ფრთხილი და მოზომილი ვარ, სადაც კი საკუთარი როლისა და დახმარების პოვნას შევძლებ, ვთანამშრომლობ.
ინდიგო: არაქართველ მთარგმნელებთან ურთიერთობისა და თანამშრომლობის დროს ყველაზე მეტად რისი ახსნა-განმარტება სჭირდებათ ხოლმე მათ თქვენგან, როგორც ავტორისგან? რა ესმით და რა არ ესმით მათ ქართული ენობრივი თუ კულტურული სივრციდან?
თამთა მელაშვილი: თუ ჩემს წიგნს უცხოელი თარგმნის საკუთარ ენაზე, იქ არა მხოლოდ სიტყვის დეფინიციებს მეკითხება, არამედ კულტურულ მნიშვნელობებს, რომლებსაც ცალკეული, არაზედაპირული და სიღრმისეული ახსნა სჭირდებათ.
მახსოვს, „შაშვის“ შემთხვევაში ქართული წარმომავლობის ხორვატ მთარგმნელს არ ახსოვდა, რას ნიშნავს ტყუილი ხაჭაპური.
ხანდახან მივდივართ იმ დასკვნამდე, რომ მსგავსი რაღაცების სქოლიოში ჩატანა მნიშვნელოვანია, რომ ტექსტი უფრო ნათელი გახდეს, რომ ტყუილი ხაჭაპური თითქოს პატარა დეტალია, მაგრამ ისიც ჰყვება საკუთარ ამბავს - 90-იანი წლების კულინარიული შედევრი, ხაჭაპური მაკარონით და არა ყველით, სიდუხჭირე და ისტორიული კონტექსტი, რომელიც კულტურაშია დალექილი.
მთარგმნელთან ჩემი ურთიერთობა მხოლოდ წიგნის თარგმნით არ სრულდება, ისინი თავიანთ ქვეყნებში წიგნის ტურში დამყვებიან, ადგილობრივ მკითხველებთან მახვედრებენ, მედიებთან ინტერვიუების დროს მეხმარებიან - ეს კიდევ ცალკე პოლიტიკურად და კულტურულად მნიშვნელოვანი ამბავია ჩემთვის, რომ მაგალითად, აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში ქართულ ენაზე ველაპარაკო ადგილობრივ მკითხველებს, მედიებს, ყველას - თუ მთარგმნელი დამეხმარება, ყოველთვის ქართულად მირჩევნია.
ინდიგო: საინტერესოა, კონკრეტულად „გათვლაზე“ ლაპარაკი, რადგან ესაა ამბავი ომზე - როგორ გაიარა ადაპტაცია ევროპის ქვეყნებში? რა საერთო შთაბეჭდილება დაგრჩათ? რა მიიღეს და რა ვერ მიიღეს მათ?
...
„გათვლა“ თამთა მელაშვილის 2010 წელს გამოსული სადებიუტო წიგნია, რომელიც ითარგმნა გერმანულ, იტალიურ, ხორვატიულ, ლიეტუვურ, მაკედონიურ, ალბანურ და რუსულ ენებზე.
...
თამთა მელაშვილი: ევროპაში არის ქვეყნები, სადაც საქართველოზე და ომზე საუბრისას მე ნაკლებად მჭირდება წვრილმანი დეტალების ახსნა, მაგალითად, ასეა პოლონეთში - საერთო მტერი გვყავს რუსეთის იმპერიის სახით, კარგად ვიცნობთ იმპერიის იარაღებს, ზრახვებს და თითქოს ეს აჩენს ხოლმე თანაზიარობის განცდას; თუმცა სრულიად განსხვავებული გამოცდილება იყო შვეიცარიაში სტუმრობა, სადაც ომის არსიც კი უნდა ახსნა და განმარტო - თუ განმარტავ, მერე თუ კარგად გთარგმნეს და სწორი ძალისხმევა ჩაიდო ყველა საქმეში, შენი და შენი ქვეყნის ხმა ხმამაღლა ისმის. დღეს, ვიდრე 10 და 20 წლის წინ, განსაკუთრებით საჭიროა ხმამაღალი სათქმელი, რომ დაგინახონ, შეგამჩნიონ და გაგიცნონ. ევროპის კონტინენტზე ქართველი ხელოვანი მირჩევნია ელჩად, ვიდრე ნებისმიერი ქართველი პოლიტიკოსი.
არა მხოლოდ ცალკეული წიგნი, ზოგადად, ქვეყანას უნდა აინტერესებდე, ხალხში უნდა იყოს ინტერესი და გარკვეული სიმპათია, რომ წაგიკითხონ.
აი, ბრიტანული წიგნის ბაზარი აუღებელი ციხე-სიმაგრეა ჩვენთვის, განსხვავებით გერმანიისგან, სადაც სულ ყოველთვის ვაინტერესებთ, სულ უნდათ ჩვენი ამბების მოსმენა, წაკითხვა, კვლევა.
ინდიგო: „გათვლამ“ დამატებით საინტერესო გარემოება გააჩინა რუსეთში, განსაკუთრებით რუსეთ-უკრაინის ომის მერე პერიოდში, სადაც სპექტაკლი იდგმებოდა და თქვენ მისწერეთ, რომ აღარ დაედგათ - დღევანდელი გადმოსახედით, როგორ იხსენებთ ამ ამბავს?
...
სანქტ-პეტერბურგში, დამოუკიდებელ თეატრ Дочери СОСО-ში ახალგაზრდა რეჟისორის, ჟენია ბერკოვიჩის მიერ 2018 წლიდან იდგმებოდა სპექტაკლი თამთა მელაშვილის „გათვლის“ მიხედვით.
...
თამთა მელაშვილი: კი, ვთხოვე, რადგან იმ კონკრეტულ დროს ვფიქრობდი, რომ ეს იყო ლეგიტიმური მოთხოვნა. არ მინდოდა, მომხდარიყო ჩემი ტექსტის ინტრუმენტალიზაცია, არ ვიცი, რის სასარგებლოდ ან საწინააღმდეგოდ, იქ შენ უკვე კონტროლი აღარ გაქვს.
მაშინ მე, როგორც მთელ მსოფლიოს, ნაივურად მეგონა, რომ რუსეთში ხალხი მასობრივად დადგებოდა ომისა და უსამართლობის წინააღმდეგ, ამიტომ ვფიქრობდი, რომ მოდი, უფრო ეფექტური გზები მონახეთ საბრძოლველად, ვიდრე ანდერგრაუნდ თეატრში დადგმული ერთსაათიანი სპექტაკლი.
დაახლოებით, წელიწად-ნახევრის მერე, ჩვენთან რუსული კანონის მიღების პირველი მცდელობისას, ხელახლა მომწერა პროდიუსერმა, რომ არ მაქვს იმედი, მაგრამ იქნებ, მოგვცეთ უფლება, აღვადგინოთ სპექტაკლი, რადგან ეს ერთადერთი საშუალებაღა დარჩა, რაიმე ფორმით გამოვხატოთ ჩვენი თავიო.
და მაშინ ჩვენთან მიმდინარე მოვლენების პარალელურად, სულ სხვანაირად დავინახე, რას გრძნობს და რა წნეხს გადის ხელოვანი, რომ მეც შეიძლება აღმოვჩნდე მსგავს გარემოებაში და ხელოვნება დარჩეს თვითგამოხატვის ერთადერთ ფორმად.
...
2023 წელს 39 წლის ჟენია ბერკოვიჩი სპექტაკლ "ფინისტი, მამაცი ფალკონი" დადგმის გამო დააკავეს. ესაა ნაწარმოები რუს ქალებზე, რომლებიც ისლამური სახელმწიფოს მებრძოლებზე ქორწინდებიან. 2024 წელს ბერკოვიჩს რუსეთის სასამართლომ ტერორიზმის ბრალდებით 6-წლიანი პატიმრობა მიუსაჯა.
...
ინდიგო: როგორ იმოგზაურა ეთერომ, „შაშვი შაშვი მაყვალის“ მთავარმა პერსონაჟმა თარგმანებში? როგორ „უმასპინძლეს“ უცხო კულტურებმა ქართველ ქალს?
თამთა მელაშვილი: წერის დროს, ცხადია, არ მიფიქრია, აი, ბოლოს კი მეგონა, რომ ძალიან ქართული რამე დავწერე, სპეციფიკურად კულტურული, თუმცა მერე და მერე აღმოჩნდა, რომ არა. მიუხედავად იმისა, რომ ეთერო ძალიან ქართული ტიპაჟია, რაღაცები უფრო მეტია, ვიდრე კონკრეტული კულტურული წრე:
ქალების მიმართ წნეხი; ქალი, რომელიც უსაფრთხო გარემოსა და საკუთარ ცხოვრებას ეძებს; ცდილობს, აირჩიოს და აკეთოს ის, რაც თავად სურს - რაღაცები ყველგან ერთნაირია, საზოგადოება და ქალის პერსპექტივა აღმოჩნდა ყველასთვის ძალიან ნაცნობი.
ინდიგო: და ცალკე უნდა გკითხოთ ელენე ნავერიანის ეკრანიზაციაზეც, რომელმაც კიდევ უფრო შორს და შორს ამოგზაურა ეთერო...
თამთა მელაშვილი: კი და ჩემი სულ პირველი მოტივაციაც ეგ იყო: ფილმმა ეთეროს გაუხსნა გზა, უფრო მეტ ადამიანს გაეცნო, უფრო მეტ ქალთან მიაგნო სალაპარალოს, ფილმი გავრცელების არეალით წიგნზე ძლიერია, ამიტომ რატომაც არა.
ელენეს კი სრულიად ვენდე, ვიცოდი, რომ პოლიტიკურად და იდეოლოგიურად სწორად გადმოსცემდა იმ სათქმელს, რაც ჰქონდა ამ პერსონაჟს; ერთი მხრივ, წიგნმა შეინარჩუნა შტრიხები და, მეორე მხრივ, გააჩინა კიდევ ახალი სათქმელები რეჟისორისა და არაჩვეულებრივი მსახიობის დამსახურებით.
ინდიგო: დაბოლოს, თქვენი დაკვირვებით, როგორ ვჩანვართ დღეს დასავლეთიდან, როგორია ქართველი და საქართველო - დავაღწიეთ თუ არა თავი უშნო კლიშეებსა და სტერეოტიპებს?
თამთა მელაშვილი: უკეთესად გვიცნობენ, ვიდრე გვიცნობდნენ და მგონია, რომ ეს ხელოვნებისა და ხელოვანების დიდი დამსახურებაა. ცხადია, თავისი როლი მობილობამ, მოგზაურობამ და კავშირებმაც შეასრულეს და მხოლოდ კულტურა არაა ფაქტორი, თუმცა ლიტერატურა სიღრმისეულ შრეებზე ჩასვლას გულისხმობს, სადაც ემოცია, სუბიექტურობა და საზრისი, გააზრება ჭარბობს.
დღეს ნაკლებია სტერეოტიპი და წინასწარი განწყობები, როცა დასავლეთიდან უყურებენ ქართველ ადამიანს და, ზოგადად, ჩვენ ყველას.
მახსოვს, 20 და მეტი წლის წინ გერმანიაში საქართველო იყო ედუარდ შევარდნაძე და რამდენიმე ფეხბურთელი; დღეს გერმანელისთვის საქართველო არის ნინო ხარატიშვილი და არჩილ ქიქოძე - ეს თავისთავად იმედისმომცემია, რომ ყველაფერი ზედაპირზე არ იტივტივებს და ჩვენს ქვეყანას ლიტერატურული სიღრმეების გავლით გაიცნობენ. სწორედ მანდაა ქართული პროზის თარგმანის უმთარესი როლიც.
