მე ვწუხვარ ბაღზე | გიორგი ხასაია

მოკლე ესე მარიამ ნატროშვილის და დეთუ ჯინჭარაძის ნამუშევრის გამო

ეკოლოგიური კულტურა, წესით, ნაზი და ორგანულია, ძველმოდური და კიჩური, მაშინ როცა ტექნოკულტურა ცივი და ელექტრონულია – ფიქრობს ტიმოთი მორტონი, რამდენიმე მოდური წიგნის ავტორი ეკოლოგიაზე. მაგრამ აგრძელებს მორტონი, არსებობს მოულოდნელი კავშირი მოახლოვებულ ეკოლოგიურ კატასტროფასა და ვირტუალური რეალობის გამოჩენას შორის. ეს კავშირი, მორტონის აზრით, ეხება არა შინაარსს, არამედ ფორმას, და იგივე კავშირი სვამს ეპისტემოლოგიურ კითხვას – როგორ შეიძლება ვიცოდეთ, თუ  რა ვიცით და როგორ შეგვიძლია დავადასტუროთ ის, რაც ვიცით. მორტონი ფიქრობს, რომ ვირტუალურ რეალობას და ეკოლოგიურ პანიკას, აქამდე არსებული გამოცდილებების კარგვის და გამოუსადეგარობის განცდა აერთიანებს, რადგან სწორედ ძველებურად აზროვნების წესს ბრალდება ის, რომ ამ ქაოსში აღმოვჩნდით.

საინტერესო და უცნაური შემთხვევით, მარიამ ნატროშვილის და დეთუ ჯინჭარაძის ეკოლოგისტური წუხილი გადატანილია სწორედ ვირტუალურ რეალობაში. იქ, სადაც ეკოლოგიურ პანიკას სხვა პანიკაც ემატება და არსებითად, ალაგ-ალაგ გავიწყებს კიდეც ეკოლოგიურს – ფეხქვეშიდან ნიადაგის გამოცლის ან გადაშენების შიშს ემატება „ფსიქოტურ აკვარიუმში“ ჩაძირვის, ჰალუცინატორულ არყოფნაში ჩანთქმის შიში. ერთ-ერთი მთავარი პანიკა უკავშირდება განცდას, რომ ენა, რომლითაც რაღაც უნდა გამოითქვას, დაკარგულია. ის სიტყვები, რომელსაც ვხედავთ, მხოლოდ გვახსენებს იმას, რომ რაღაც არ გვახსოვს, რაღაც სამუდამოდ დაგვავიწყდა. რელიგიურ-მითოლოგიური სახეების და სიტყვების გამოჩენა, ალბათ, ამ პანიკას უკავშირდება, როგორც ხელმოსაჭიდის ძებნა, მაგრამ მათი მოხმობა გამოსავლის მოძებნაში ვერ   გვეხმარება, დეკორაციული უფროა და რომელიმე გადაშენებული მცენარის მწარე ნაყოფის (ალბათ, ასეთიც იქნებოდა გადაშენებულ მცენარეებს შორის) ჩაღეჭვით დატოვებულ გემოს გვაგონებს.

გამოფენის აღმწერ ტექსტში მალევე აწყდები მრავლისმთქმელ და იმავდროულად  არაფრისმთქმელ, კლასობრივად ნეიტრალურ და ეკოლოგისტურად მიკერძოებულ, ლამაზ და ამაფორიაქებელ სიტყვას – ანთროპოცენი.

ანთროპოცენი 21-ე საუკუნის დასაწყისში გახდა პოპულარული, როცა ის ხმარებაში შემოიღეს პოლ კრუზენმა და ეუჯინ შტორმერმა (თუმცა მანამდე იყო ანთროპოგენი, საბჭოთა მეცნიერის, პავლოვის მიერ მე-20-ე საუკუნის 20-ან წლებში შემოღებული ტერმინი, რომელიც მთავარ გეოლოგიურ ძალად ადამიანის საქმიანობას და თავად ადამიანს ხედავდა). ანთროპოცენად იწოდება დედამიწის ისტორიაში ახალი ეპოქა, როცა ადამიანის სახეობის საქმიანობას შეუქცევადი გავლენა აქვს დედამიწის დინამიკაზე უფრო მეტად, ვიდრე თავად ბუნებრივ მოვლენებს და ბუნების ძალებს; თავად ამ ბუნებრივი თუ სტიქიური მოვლენების წმინდა სახით პოვნა თითქმის შეუძლებელია – მათში ადამიანის ხელი უკვე აღბეჭდილია, როგორც შავეს გამოქვაბულის პირველყოფილი მხატვარი ტოვებს ხელის ანაბეჭდს, როგორც ავტორობის გაუცნობიერებელ იმპულსს. 

როგორც ანთროპოცენის, ალბათ, მთავარი ფილოსოფიზატორი, ბრუნო ლატური ამბობდა, ანთროპოცენი ყურადღების ცენტრში “ადამიანის აგენტურობას“ ათავსებს. და რახან ასე იქცევა, შემდეგი საკითხი ლოგიკურად, პასუხისმგებლობას ეხება. ვინ არის დამნაშავე მოახლოვებული ეკოლოგიური კატასტროფის გამო? ანტროპოცენის მიხედვით – ადამიანი. მაგრამ დამნაშავეა ადამიანი და დამნაშავეა ზოგიერთი ადამიანი, დიდად განსხვავდება ერთმანეთისგან. ეს მიდგომა კაპიტალოცენურია.

ჯეისონ მურის აზრით, ბურჟუაზიული ჰეგემონიის პირობებში გვასწავლიან, ეჭვით მივუდგეთ ნებისმიერ ფორმულირებას, რომელიც პირდაპირ დაასახელებდა სისტემას.

„ჩვენ ვიცით, ვინ არის დამნაშავე“

როგორც ისტორიულ პერსპექტივაში, ისე დღეს – ამბობს კაპიტალოცენური მიდგომა. დამნაშავეებს აქვთ სახელები და მისამართები, ამიტომ  მური გვთავაზობს, დავიწყოთ რვა ყველაზე მდიდარი კაცით პლანეტაზე, რომლებსაც მეტი ქონება აქვთ, ვიდრე ყველაზე ღარიბ 3,6 მილიარდ ადამიანს. კაპიტალოცენი ცდილობს, გაიგოს კაპიტალიზმი, როგორც გეოგრაფიულად დაკავშირებული და ისტორიულად სტრუქტურირებული სისტემა, როგორც ძალაუფლების მსოფლიო-ეკოლოგია და კვლავწარმოება ცხოვრების ქსოვილში.

თუ ანთროპოცენი პლანეტარულ კრიზისს ხედავს, როგორც ადამინის ბუნების ლოგიკურ შედეგს, კაპიტალოცენი ამბობს, რომ პლანეტარული კრიზისი კაპიტალის საქმიანობის შედეგია.

მარიამის და დეთუს ნამუშევარში მოგზაური ნახავს პლასტიკატის ბოთლებით სავსე რიონს, ჭიათურაში მანგანუმის მოპოვების შედეგად გამსკდარ მიწას და სახლს, რომელსაც სადაცაა, მიწა ჩაიტანს, პლანეტის მასშტაბით გადაშენებული მცენარეების ვირტუალურად აღდგენილ ბაღს და სხვ. ლოკალურის და გლობალურის ამ მონაცვლეობაში ერთი რამე მალევე ხდება გასაგები – რიონი, რომელსაც გიგანტურ ჰესში უპირებდნენ გამომწყვდევას და რომელიც სახალხო წინააღმდეგობამ გადადო; სახლი ჭიათურიდან, რომელიც იქ, ალბათ, აღარც დგას და კომპანია, რომელიც სხვა სახლებისკენ მიიწევს, კაპიტალის საქმიანობის მიმდინარე შედეგია, ან/და კაპიტალის განზრახვათა ილუსტრაცია. და არსებითად, საქართველოში ეკოლოგიურ პრობლემებს თუ თვალს გადავავლებთ, გასაგებია, რომ მათი სრული უმეტესობა კაპიტალოცენურია – კონკრეტული კომპანიების კონკრეტული წიაღისეული ინტერესების შესაბამისად, კონკრეტულ ოფისებში და კაბინეტებში, კონკრეტული ადამიანების მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების შედეგი – მოგების გაზრდით ნაკარნახევი.

მაგრამ დავიწყოთ თავიდან: ვირტუალური გარემო, რომელშიც შეაბიჯებ და რომელშიც ქართული  კაპიტალიზმის ყოველდღიური ნელი ტემპით მოძრაობ, რაც პირველი ხვდება პერიფერიულ მზერას, დაცარიელებული ოფისები და სავარჯიშო დარბაზებია. დაცარიელების და შემზარავის დაწყვილებას ისიც ამძაფრებს, რომ ეს სივრცეები გიგანტურ ობობებს და ტარაკნებს დაუკავებიათ.

შთაბეჭდილება იქმნება, რომ მოხვდი პოსტ-აპოკალიპტურ გარემოში, ხოლო აპოკალიპსი ნგრევით არ მოსულა, არამედ სწრაფი გადაშენებით,  ჩუმი სიკვდილით, რომელიც უცნობი პანდემიის შედეგიც შეიძლება იყოს.

ურბანული გარემო და ბუნება ერთმანეთს შემზადების გარეშე ენაცვლება, საერთო ის აქვთ, რომ ყველა შესაძლო ნაკადი (ფულის, მომსახურების, ადამიანების, საქონლის) შემწყდარი ან  გამწყდარია და ერთადერთი (შე)ნაკადი თავად შენი მზერაა, შენი, როგორც სახეობის წარმომადგენლის, რომელიც ხუან რულფოს მკვდრების ქალაქ-სოფელში დადიხარ და ოდნავ გასაგონად გესმის, როგორც ბუტბუტებს უცნობი ხმა სასიყვარულო პოემას, ან შელოცვას.

თვალი, რომლითაც ამ ნამუშევარში უყურებ ბუნებას, არარომანტიკული თვალია, მეტიც, ანტირომანტიკული თვალი. ის, რომ ბუნებრივი კატასტროფებისა და ეპიდემიების მიუხედავად, ეკოლოგიური ცნობიერება არ იცვლება, მორტონის აზრით, მნიშვნელოვანწილად რომანტიზმის დამსახურებაა, რომელმაც ლიტერატურასა და ფილოსოფიაში მესამე პირში თხრობა და სიმბოლიზმი მოიტანა. ამან მკითხველი დისტანცირებას და მომხდარისთვის გვერდიდან ყურებას მიაჩვია. რომანტიკული კონსუმერიზმი, რომლის ნაწილიცაა რომანტიკული წარმოდგენა ჰარმონიულ ბუნებაზე, შესაძლებელი გახდა ახალი დროის ინდუსტრიალიზებული საზოგადოებების ეკონომიკური და კულტურული ელიტების კონსუმერიზმის შედეგად. რომანტიკოსი პოეტი კი პირველი იყო, ვინც დააკვირდა, რომ როცა საგნებს ან ბუნებას ძალიან ვუახლოვდებით, ისინი იდღაბნება. ანუ კოორდინატების ნორმალიზებული სისტემისგან გათავისუფლება იწვევს ერთ უცნაურობას – საგნებზე პირდაპირ წვდომას ვკარგავთ. 

რომანტიზმის ეპოქის მიერ დამკვიდრებული მესამე პირიდან თხრობა მკითხველს მათ შორის ბუნებისთვის ზემოდან ყურების შესაძლებლობას აძლევს. მორტონის ე.წ. ბნელი ეკოლოგიის პროექტი საპირისპიროს ქადაგებს და პერსპექტივის შეცვლას გვთავაზობს, რომელიც ობიექტების ძალაუფლების აღიარებაზე (ქვემოდან ყურება) გადის. 

"მე ვწუხვარ ბაღზე" რამდენადმე განსხვავებულ პერსპექტივას გვაძლევს და რომანტიკულ კონსუმერულ დისტანცირებასა (ზემოდან ყურებას) და ქვემოდან ყურებას შორის არჩევანს არ აკეთებს.

მზერა, რომლითაც ამ ნამუშევარში იძულებული ხარ ბუნებას უყურო, არის მზერა, რომლითაც იმავდროულად სოციალურ ცხოვრებასაც უყურებ.

მარქსისთვის, ბელამი ფოსტერის თქმით, სოციალური მეტაბოლიზმი (ანუ შრომის პროცესი) კაპიტალიზმის პირობებში ბუნებისა და საზოგადოების მეტაბოლიზმის განსაკუთრებული, გაუცხოვებული ფორმაა, რომელიც ბუნების საყოველთაო მეტაბოლიზმის ფარგლებში, მის შიგნით ხდება. მარქსის კონცეპციით, გვაქვს  ბუნების უნივერსალური მეტაბოლიზმი, რომლის შიგნითაც სოციალური მეტაბოლიზმი არსებობს. ონტოლოგიურად ადამიანის სახეობა ბუნების უნივერსალური მეტაბოლიზმის ნაწილია და სწორედ მასთან ურთიერთქმედებით გაიგება და მიიღება ცოდნა გარემოს შესახებ – სოციალური მეტაბოლიზმის გავლით. ამდენად, ბუნება არ არის რაღაც, რაც გარეთაა, არამედ რაღაც, რაც შიგნითაც არის.

ბუნება არის ის, რაც ერთდროულად გარეთაც არის და შიგნითაც. ჩვენ ბუნების ნაწილი ვართ და იმავდროულად სოციალური არსებები.

"მე ვწუხვარ ბაღზე" მწუხარების და მელანქოლიის მიღმა, მნახველს აღჭურავს მზერით, რომელიც ბუნებრივის და სოციალურის შეუმზადებელ მონაცვლეობაში, დიდი და მცირე მეტაბოლიზმების დიალექტიკურ ურთიერთობას ამჩნევს. თუ სოციალური მეტაბოლიზმი დარღვეულია, ირღვევა უნივერსალური მეტაბოლიზმი და დარღვეული უნივერსალური მეტაბოლიზმი სოციალური მეტაბოლიზმის რღვევას აღრმავებს, მის სრულ გაჩერებამდე, სანამ სიკვდილი არ დადგება.

ნურავის ეგონება, რომ ეს სიკვდილი აუცილებლად ნგრევით და ხმაურით მოვა. ის შეიძლება მოვიდეს ჩუმად, ფეხაკრეფით, ნელა, მაგრამ მოულოდნელად.

ზუსტად იმ დროს, როცა უკვე მომხდარი თუ მოსახდენი კატასტროფის სურათები ჩიხში შედის, გაცოცხლების სასწაული მოულოდნელად ცვლის სურათს – ნამუშევრის ბოლო ეპიზოდში ავეჯიდან კვლავ ამოიზრდება იმ ხის ყლორტები, რომლისგანაც ეს ავეჯი დაამზადეს. და თუმცა ჩნდება ცდუნება, იფიქრო, რომ ნამუშევრის ავტორები იმას ილუსტრირებენ, როგორ ამოისუნთქა ბუნებამ უჩვენოდ, როგორ უბრუნდება ის უჩვენოდ „პირვანდელ“ მდგომარეობას, ლოგიკური და უკეთესი ვერსიით საქმე გვაქვს შესაძლებელ შეუძლებელთან; პრივატიზებული იმედის დეპრივატიზებასთან; ქმედითი იმედით ნაკარნახევ სასწაულთან, რომელიც ერნსტ ბლოხის აზრით, ჩვენითვე (მო)ხდება, როგორც შემოქმედი და მშრომელი ადამიანის ძალისხმევის შედეგი.