შიში, როგორც პოლიტიკური ფაქტორი | გიორგი მაისურაძე

შიშს ცუდი რეპუტაცია აქვს. მას მალავენ, არ ამჟღავნებენ, მისი რცხვენიათ. „მშიშარა“, „მხდალი“, „ლაჩარი“ – ადამიანის უარყოფითი მახასიათებლებია, მიუხედავად იმისა, რომ ჰეროიკული წარსულის ეს გამოძახილი თანამედროვე სამყაროში, რიტორიკულ დონეზეც კი ანაქრონიზმად ჟღერს. აქტუალობით მას ფსიქოლოგიურად მოტივირებული შიშის ფორმებმა გაუსწრო, როგორიცაა ფობიები. ასეთებია, მაგალითად, ობობების თუ თაგვების მიმართ შიში, სიმაღლის შიში, ფრენის შიში, დახურული სივრცის შიში (კლაუსტროფობია).

არსებობს კიდევ სოციალური თუ კულტურული შინაარსის ფობიები, რომლებიც ადამიანთა გარკვეულ კატეგორიებს მიემართება (ჰომოფობია, ფემინოფობია, ქსენოფობია). ფობიები, რაციონალური თვალსაზრისით, უმეტესწილად გაუგებარი და არამოტივირებულია. ფსიქოანალიზმა ასეთი შიშის მთელი კასკადი აღწერა, რომელთა წარმომავლობა და საფუძველი არაცნობიერ ფსიქიკაშია. ფსიქოანალიზმა შექმნა უფრო აბსტრაქტული შინაარსის სხვადასხვაგვარი შიშის ინტერპრეტაცია და განმარტა მათი მნიშვნელობა კულტურისა და რელიგიის ფორმირებაში. მაგალითად, როგორ გარდაისახება ბუნებრივი მოვლენების (ჭექა-ქუხილი, ვულკანი, მზის დაბნელება) შიში ზებუნებრივ ძალებად, ან სიკვდილის შიში – სულის უკვდავებასა და საიქიო ცხოვრებაზე წარმოდგენებად. ფსიქოანალიზის მიხედვით, ასეთი შიში რელიგიების ძირითადი საკვებია. თუმცა არც სეკულარულ ხანაში დაუკარგავს მსგავსი შინაარსის შფოთვებს თავისი მნიშვნელობა. თანამედროვე ნევროზულ-დეპრესიული ადამიანისთვის შიში უკვე დიდი ხანია ცხოვრების განუყრელი თანამგზავრია და მასზე საუბარიც ძირითადად სამედიცინო ან ინტელექტუალურ სფეროს მიეკუთვნება.

არსებობს კიდევ ისეთი შიში, რომელიც არც ნევროტული ბუნებისაა და არც ზებუნებრივ შინაარსს უკავშირდება. ესაა ყოფითი შინაარსის შიში, რომელიც სრულიად კონკრეტული საფრთხეებიდან გამომდინარეობს. მათ არსებობის შიში შეიძლება ეწოდოს, მხოლოდ „არსებობა“ აქ ექსისტენციალისტური გაგებით, ცხოვრების საზრისის ვერპოვნას კი არ ნიშნავს, არამედ ბიოლოგიურ არსებობას, სიცოცხლეს.

შიშის პოლიტიკური ფილოსოფია

„მე დავიბადე შიშის ტყუპისცალად“ – ამ სიტყვებით იწყებს ინგლისელი ფილოსოფოსი თომას ჰობსი (1588-1679) თავის ავტობიოგრაფიას. ჰობსის დაბადება ესპანეთის მეფის ფილიპე მეორის გიგანტური ფლოტის – „უძლეველი არმადის“ – ინგლისზე თავდასხმას დაემთხვა. განგაშში მყოფ დედამისს ნაადრევი მშობიარობა დასწყებია. ინგლისი გადაურჩა ესპანელების შემოსევას, მაგრამ რამდენიმე წლის შემდეგ, ინგლისიც და მთელი ევროპაც ხანგრძლივ რელიგიურ და პოლიტიკურ ომებში ჩაეფლო. ინგლისში ამას მეფესა და პარლამენტს შორის სამოქალაქო ომი დაემატა, რომელიც, იმ დროს უპრეცედენტოდ, მეფის, ჩარლზ I-ის სიკვდილით დასჯით დამთავრდა. ამას მოჰყვა ჯერ ოლივერ კრომველის მმართველობა, შემდეგ კი მონარქიის რესტავრაცია. ამგვარად, „ლევიათანის“ ავტორმა და „საზოგადოებრივი ხელშეკრულების“ პირველმა თეორეტიკოსმა, რომლის ნააზრევმაც მნიშვნელოვანწილად განაპირობა თანამედროვე სახელმწიფოს გაგება, ცხოვრების უდიდესი ნაწილი შფოთიან ხანაში გაატარა, მუდმივი საფრთხეებისა და შიშის პირობებში. ეს კი პირდაპირ აისახა როგორც ჰობსის აზრებში, ასევე ახალი ხანის სახელმწიფოს მოწყობის პრინციპებშიც, რომლის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ასპექტიც უსაფრთხოებაა.

ჰობსს შიშის ფილოსოფოსიც შეიძლება ეწოდოს, რომლის თანახმადაც შიშია ყველა დიდი ადამიანური ქმედების მიზეზიც და მამოძრავებელი ძალაც. შიში ქმნის რელიგიას და ღმერთებს.

თუმცა რელიგიური ომების ეპოქაში მცხოვრები ჰობსისთვის რელიგიად გარდასახულ უმეცრებით განპირობებულ შიშზე ბევრად უფრო საშიში მოვლენაც არსებობს: ესაა ადამიანების ჩავარდნა ბუნებრივ მდგომარეობაში. რა არის „ბუნებრივი მდგომარეობა“? ჰობსამდელ ფილოსოფიურ ტრადიციაში დომინირებდა არისტოტელეს აზრი, რომ ადამიანის, როგორც „პოლიტიკური ცხოველის“ ბუნებრივი მდგომარეობაა პოლისის წევრობა, ანუ მოქალაქეობა, რაც მასში კანონმორჩილებას და ზნეობრივ ნორმებსაც გულისხმობს. არისტოტელეს ამ თეორიამ გადაფარა პლატონის მიერ მის უკანასკნელ თხზულებაში – „კანონებში“ – ჩამოყალიბებული აზრი, რომ „ყველა ყველასთან ომში იმყოფება, როგორც საზოგადოებრივ, ასევე პირად ცხოვრებაში, და ყველა ომშია საკუთარ თავთან“ (კანონები I, 626 c). იქვე პლატონი იმასაც ამბობს, რომ „რასაც ადამიანების უმეტესობა მსოფლიოს უწოდებს, მხოლოდ ცარიელი სახელია, სინამდვილეში კი არსებობს ბუნებრივი, მარადი და უწყვეტი ომი ყველა სახელმწიფოს შორის“ (626 a). ჰობსი უბრუნდება ბუნებრივის პლატონისეულ გაგებას და მისგან „ბუნებრივი მდგომარეობის“ საკუთარ წარმოდგენას ქმნის, რომელიც ერთი ჰობსისეული ლათინური ფორმულისგან შედგება: Bellum omnium contra omnes – „ყველას ომი ყველას წინააღმდეგ“. ამ ომში „ადამიანი ადამიანისთვის მგელია“. ეს მდგომარეობა აღძრავს შიშს, რისგან გაქცევასაც ადამიანი ერთგვარი სამშვიდობო შეთანხმებით ცდილობს. იმისათვისაც არიან მზად, რომ უარი თქვან საკუთარ ბუნებრივ უფლებებზე, რაც მათ მოქალაქეებად აქცევს. შიშია მშვიდობის, სახელმწიფოს და კანონების შექმნისა და მათდამი მორჩილების პირველმიზეზი. სახელმწიფო და კანონები ადამიანების ბუნებრივი მდგომარეობა კი არ არის, ან ღვთაებრივი დასაბამის მქონე ქმნილება, არამედ ადამიანების მიერ ხელოვნურად შექმნილი, რისთვისაც ყოველი ცალკეული საკუთარი თავისუფლების შეზღუდვით იხდის ფასს. 

მიუხედავად იმისა, რომ ჰობსი საზოგადოებრივ შეთანხმებას ადამიანის, როგორც გონებრივი არსების, რაციონალურობით ხსნის, – ხელშეკრულება შიშის დაძლევის რაციონალური გადაწყვეტილებაა, – მაგრამ ის ადამიანს, მის ბუნებას ბოლომდე არ ენდობა, არ ენდობა ადამიანში კეთილგონიერების პრიმატს. საზოგადოებრივ შეთანხმებას საფრთხე სწორედ ადამიანის ბუნებიდან ემუქრება, რომელიც ბუნებრივი მდგომარეობისკენ იმაზე მეტადაცაა მიდრეკილი, ვიდრე ამის შეკავება გონიერებას შეუძლია. ასეთი მომენტები მაშინ დგება, როცა ადამიანები, რაიმე განსაკუთრებული მიზეზით, იმ ბუნებრივ უფლებებს იბრუნებენ, რომლებზეც საზოგადოებრივი შეთანხმებით უარის თქმა მოუწიათ.

ბერძენი ისტორიკოსი, თუკიდიდე პელოპონესის ომის დროს, ძვ.წ. 430 წელს ათენში გავრცელებული შავი ჭირის ეპიდემიაზე წერს: „ჭირმა ათენში უკანონობა (anomia) წარმოშვა. რასაც ადრე მალულად თუ ჩაიდენდა კაცი, ახლა მას აშკარად და უტიფრად კადრულობდა. უცებ შეიცვალა ყველაფერი: მდიდარი კვდებოდა და უქონელი ეუფლებოდა მის ქონებას. რადგან სიცოცხლე და სიმდიდრე გარდამავალ ღირებულებად იქცა, ყველა წუთიერ სიამოვნებას ესწრაფოდა. ამაღლებული მიზნებისთვის თავის გაწირვა არავის სურდა, რადგან არ იცოდა, მოესწრებოდა თუ არა ნანატრ მომავალს. განცხრომა უპირველეს და უმშვენიერეს საქმედ იქცა. აღარ აკავებდა კაცს ბოროტებისგან აღარც ღმერთების და აღარც კანონის შიში, რადგან ყველა ერთნაირად იხოცებოდა და არავინ იცოდა, იცოცხლებდა თუ არა კანონიერ სასჯელამდე. უფრო მძიმე განაჩენი ხომ უკვე გამოტანილი იყო და მის აღსრულებამდე ყველას უნდოდა სიცოცხლით დამტკბარიყო“.

ჰობსისთვის, რომელმაც თუკიდიდეს ეს თხზულება („პელოპონესის ომი“) ინგლისურად თარგმნა, ყველაზე შემაძრწუნებელი მდგომარეობა ანომიაა („უკანონობა“), ანუ როდესაც კანონი აღარ კანონობს. შესაბამისად, საზოგადოებრივი შეთანხმებაც ძალას კარგავს. ის, რასაც მოგვიანებით საზოგადოება ეწოდა – რაც სწორედ წესების მიღებითა და გათავისებით არსებობს, იშლება. ადამიანები ბუნებრივ მდგომარეობას უბრუნდებიან, რაც განუკითხაობასა და ქაოსთან დაბრუნებას ნიშნავს. ასეთ ვითარებაში გადარჩენის ერთადერთი საშუალება მზაკვრობა და ძალადობაა, წესებისა და ზნეობრივი შემაკავებლების გარეშე.

რამდენადაც საზოგადოებრივი შეთანხმებით მიღწეული წესრიგი ვერ იქნება ადამიანების გონიერების იმედად, ჰობსი ეძებს მექანიზმს, რომელიც გონებაზე უფრო მტკიცეც იქნება და მდგრადიც. ამის ძალას ის ისევ შიშში ხედავს, მხოლოდ არა იმგვარ შიშში, რომლის დასაძლევადაც ადამიანი გონიერი ხდება და საკუთარ ბუნებრივ სურვილებსა და (თავის)უფლებებზე ამბობს უარს, არამედ სრულიად ირაციონალურ და უმეცრებით მოტივირებულ შიშში, ადამიანს თავისივე გამოგონილი და წარმოსახული რომ დაზაფრავს. ასეთი შიში მისი დაძლევისკენ კი არ უბიძგებს, არამედ ადამიანს მისდამი უსიტყვო მორჩილებას აიძულებს. შიშის ამ ფორმას ჰობსი ინგლისური ზმნით to awe გადმოსცემს, რაც ქართულად „კრძალვად“ ითარგმნება. ათეისტობაში ეჭვმიტანილი ჰობსის მიხედვით, ეს რელიგიურ გრძნობად უნდა იქცეს – სახელმწიფოსადმი მორჩილების, მისდამი მოკრძალების საფუძვლად: „ასე შეიქმნა დიდი ლევიათანი, ან, უფრო ზუსტად (და უფრო მოწიწებით) რომ ვთქვათ, მოკვდავი ღმერთი, რომელსაც უკვდავი ღმერთის წყალობით, ჩვენს მშვიდობას და უსაფრთხოებას ვუმადლით“.

ადამიანის შექმნილმა ლევიათანმა რომ იმუშაოს, საჭიროა კიდევ ერთი ზე-ადამიანური ფიგურა – კრძალვის სუბიექტი – სუვერენი, რომლის ხელშიცაა ზე-ლეგიტიმური, შეუზღუდავი ძალაუფლება (ჰობსი თანაბრადაა როგორც ლიბერალური-დემოკრატიის, ასევე დიქტატურის თეორეტიკოსი). მონარქისტი ჰობსისთვის სუვერენი „განმანათლებლური აბსოლუტიზმის“ მთავარი პროტაგონისტია. იგი საზოგადოებრივი შეთანხმების მიღმა დგას და, შესაბამისად, მისი ძალაუფლება შეუზღუდავია. სუვერენისადმი კრძალვა ანეიტრალებს ყველა ცალკეული ადამიანის შიშს და უსაფრთხოების განცდას ბადებს. ამ განცდის ფასი კი საკუთარი უფლებების შეზღუდვაა.

საგანგებო მდგომარეობა

XX საუკუნის ყველაზე ცნობილი ჰობსიანელი, გერმანელი სამართლისა და სახელმწიფოს თეორეტიკოსი კარლ შმიტი კიდევ უფრო ცხადად გამოკვეთს სუვერენული ძალაუფლების კავშირს საშიშროებასთან, რომელიც მთელ ქვეყანას, მის მოსახლეობას ემუქრება. „სუვერენი არის ის, ვინც საგანგებო მდგომარეობაზე გადაწყვეტილებას იღებს“ – ასეთია შმიტისეული სუვერენის განსაზღვრება. საგანგებო მდგომარეობა, როგორც გამონაკლისი მდგომარეობა (გერმანული სიტყვა Ausnahme, რომლიდანაც საგანგებო მდგომარეობის აღმნიშვნელი ცნება Ausnahmezustand-ია ნაწარმოები, „გამონაკლისს“ ნიშნავს), ჩვეული ყოფის, მთელი ნორმატიული წესრიგის რღვევას გულისხმობს. ასეთი ვითარებებია ომი, ამბოხი, სტიქიური უბედურებები თუ ეპიდემია. საყოველთაო საფრთხის პირობებში ცხადდება სუვერენის აღმატებული ძალაუფლება, რომელიც დროებით კონსტიტუციურ წესრიგს აჩერებს და შექმნილ ქაოსს ალაგმავს. „არ არსებობს ნორმა, რომელიც ქაოსს მოერგება. წესრიგი უნდა დამყარდეს, რომ სამართლებრიობას აზრი ჰქონდეს“, – წერს შმიტი. თუკი საბოლოო მიზანი, შიშის განეიტრალება, ანუ ნორმატიულ წესრიგთან დაბრუნებაა, იქამდე მისასვლელ გზად შმიტი კონსტიტუციური უფლებების შეზღუდვას, ძალაუფლების ერთ ცენტრში კონცენტრაციას ხედავს.

ჰობსისგან განსხვავებით, შმიტთან სუვერენი საკუთარ თავს მხოლოდ საგანგებო მდგომარეობის დროს ავლენს, ის არა ნორმაში, ნორმალურ ვითარებაში, არამედ გამონაკლისში, საგანგებო მდგომარეობაში არსებობს. თუმცა, შმიტის თანახმად, თავად ნორმაც გამონაკლისის ხარჯზეა ნორმა. ნორმის საჭიროებას მისგან ამოვარდნა განაპირობებს. ანუ, ნორმატიული წერიგისა და სახელმწიფოს შექმნას, წინ უსწრებს ქაოსი და უწესრიგობა, კანონიერების მოშლა (ანომია) და მისი თანმხლები ძალადობრიობა და არსებობისათვის ბრძოლის პირველყოფილი ფორმები, რომლებიც, საბოლოო ჯამში, წესრიგისა და „ბუნებრივი“ უფლებების შეზღუდვების საჭიროებას აჩენს. ასეთი შეზღუდვების აუცილებლობის გაცნობიერებიდან შეიქმნა XX საუკუნის ტოტალიტარული რეჟიმებიც და დემოკრატიული სახელმწიფოებიც.

 თავისუფლების ფანტომი

„ჩაგრულთა ტრადიცია გვასწავლის,

რომ საგანგებო მდგომარეობა, რომელშიც ვცხოვრობთ, წესია“.

ვალტერ ბენიამინი

XX საუკუნე, განსაკუთრებით მისი პირველი ნახევარი, მსოფლიო ისტორიის გამორჩეულად ექსტრემალური პერიოდია. პირველმა და მეორე მსოფლიო ომებმა, რევოლუციებმა, მასობრივი განადგურების იარაღების შექმნამ და გამოყენებამ, საერთაშორისო ეკონომიკურმა კრიზისებმა, ასევე თანმხლებმა მოვლენებმა – უმუშევრობამ, მასობრივმა შიმშილმა, განუკითხაობამ, მაროდიორობამ, ეპიდემიებმა – კაცობრიობა ფიზიკური განადგურების საფრთხის წინაშე დააყენა, რომელიც ადამიანებისავე ხელით წარმოებული გამიზნული თუ გაუაზრებელი პოლიტიკის შედეგი იყო. XX საუკუნის პირველ ნახევარში გაჩენილ ტოტალიტარულ სისტემებში, უსაფრთხოებისა და საკუთარი მოსახლეობისთვის უკეთესი მომავლის შექმნის მიზნით, ადამიანების ფიზიკურმა განადგურებამ აქამდე უპრეცედენტო მასშტაბებს მიაღწია. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ იდეოლოგიურად გახლეჩილ და ცივი ომის მდგომარეობაში მყოფ მსოფლიოში, განსაკუთრებით მის დასავლურ ნაწილში, საყოველთაო კეთილდღეობის შექმნა და ადამიანის უფლებების დაცვა სახელმწიფომ მთავარ მიზნად დაისახა. ეს მიზანი, ერთი მხრივ, აქამდე უცნობ თავისუფლებებს, მეორე მხრივ კი, სოციალურ საბაზრო ეკონომიკას, ანუ სახელმწიფო რეგულაციებს, მაღალ გადასახადებს, შრომით, საპენსიო და ჯანმრთელობის დაზღვევას, აგრეთვე უმუშევრებისა და სოციალურად დაუცველების დახმარებას ითვალისწინებდა. სოციალისტურ ბანაკში სახელმწიფო ერთადერთი მესაკუთრე და დამსაქმებელი იყო. მოსახლეობის სამსახურით, უფასო განათლებით, ჯანდაცვით, საცხოვრებლით უზრუნველყოფაც სახელმწიფოს ვალდებულება იყო. სამაგიეროდ, ერთპარტიულ სახელმწიფოში მოქალაქეებს არჩევანისა და პოლიტიკური აზრის, სინდისისა და აღმსარებლობის თავისუფლებები შეეზღუდათ, ჩამოერთვათ ქვეყნის ფარგლებს გარეთ მოგზაურობისა თუ ემიგრაციის უფლება. სოციალისტური სახელმწიფო იქცა ტოტალური კონტროლის სისტემად, რომელიც განსხვავებულ აზრს ვერ ეგუებოდა. კორუფციისა და ჩრდილოვანი ეკონომიკის ზრდასთან ერთად, საბჭოთა კავშირის არსებობის ბოლო ათწლეულში მოსახლეობის დიდი ნაწილის ეკონომიკური მდგომარეობა საგრძნობლად გაუარესდა, რაც საყოველთაო უკმაყოფილებაში გადაიზარდა. პრეზიდენტ გორბაჩოვის მიერ დაწყებულმა „გარდაქმნისა“ და „საჯაროობის“ პოლიტიკამ, რაც, უპირველეს ყოვლისა, სიტყვის და გამოხატვის თავისუფლების შემოღებას ნიშნავდა, რეფორმირების ნაცვლად, საბჭოთა კავშირი დაჩქარებული ტემპით ნგრევამდე და სოცბანაკის დემონტაჟამდე მიიყვანა. ცივი ომის დამთავრებით და საბჭოთა სისტემის მოშლით, სამყარო ახალი წესრიგის ნაცვლად ახალ გლობალურ ქაოსში აღმოჩნდა. ყოფილი საბჭოთა ქვეყნების უმეტესობა ეკონომიკურ კოლაფსში ჩავარდა. ამას მთელ რიგ რეგიონებში – კავკასიაში, ბალკანეთზე, დნესტრისპირეთსა და ცენტრალურ აზიაში საომარი კონფლიქტები, სამოქალაქო ომები და ეთნიკური წმენდა მოჰყვა. ცივ ომში გამარჯვებულ დასავლეთს ემიგრანტთა მრავალრიცხოვანი ნაკადები მიაწყდა, და ადამიანებს მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი დრო გაახსენა.

„კონფლიქტის რეგიონებში“ ადამიანები თითქოს ჰობსის აღწერილ ბუნებრივ მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ. 1990-იან წლებში ძალადობა, შიმშილი, უსახლკაროდ დარჩენა, დევნილობა ნორმად იქცა. სოციალისტური ეკონომიკის ჩამოშლასთან ერთად, გაჩერდა წარმოება, სოფლის მეურნეობა, მოიშალა სატრანსპორტო და კომუნიკაციის სისტემები, ენერგეტიკა; ინფლაციამ და უმუშევრობამ არნახულ მასშტაბებს მიაღწია („ჯინის“ (Gini) ინდექსით, საბაზრო შემოსავლების მიხედვით საქართველოში უთანასწორობა 1981 წლის შემდეგ ასე იზრდება: 1981 წელს – 22, 1989 წელს – 28, 1991 წელს – 38, 1997 წელს – 48, 2009 წელს – 52). ახლად გაჩენილი და თავისუფლებამოპოვებული ქვეყნები წინარემოდერნულ, ინდუსტრიალიზაციამდელ ხანაში აღმოჩნდნენ. ამას თან ახლდა ტერორიზმი, შეიარაღებული ბანდფორმირებების თარეში, უკანონობა (ანომია). ასეთ პირობებში შიში არსებობის მოდუსად იქცა. სტაბილურობა ფაქტობრივად ერთადერთი და უალტერნატივო პოლიტიკური ლოზუნგი იყო, რომელიც უსაფრთხო და არსებობის შიშის დაძლევის პირობა უნდა გამხდარიყო.

90-იანი წლების უიმედობასა და შიშში ბუნებრივი გადარჩევის გზით გადარჩენილი პოპულაცია 21-ე საუკუნის დამდეგს ახალი პოლიტიკური სისტემის მშენებლობას შეუდგა. ნაწილობრივ გაუცნობიერებლად, უფრო მეტად კი, მიზანმიმართულად, 90-იანებში გამოზრდილმა და სოციალურ დარვინიზმში სოციალიზებულმა თაობამ ის სისტემა აირჩია, რომელთანაც ის ყველაზე უკეთ იყო ადაპტირებული: ლიბერტარიზმი. ეს ეკონომიკურ-პოლიტიკური მიმდინარეობა, რომელიც უმაღლეს იდეალად ინდივიდუალურ თავისუფლებას (ფრანგ. Libertaire – „თავისუფლების მოყვარული“) აცხადებს, სახელმწიფოს და რეგულაციების მინიმალიზაციას, შეუზღუდავ სამეწარმეო თავისუფლებას და თვითრეგულირებად ბაზარს ქადაგებს. ამ პოლიტიკურ-ეკონომიკურმა იდეოლოგიამ, რომელიც 1980-იან წლებში დასავლურ სამყაროში ნეოლიბერალური რეფორმებით გამოჩნდა, ცივი ომის დამთავრებასთან ერთად მასიური გავრცელება დაიწყო აღმოსავლეთ ევროპასა და ყოფილ საბჭოთა ქვეყნებში. დასავლეთში, სადაც ნეოლიბერალიზმს სოციალური სახელმწიფო დახვდა, რეფორმები ძირითადად სოციალური ხარჯების შეკვეცას შეეხო, პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში ამ პოლიტიკურ-ეკონომიკური სისტემის მშენებლობა დაიწყო ჩამოშლილი ეკონომიკისა და ჯერ კიდევ გვიან საბჭოთა ხანაში გაჩენილი სოციალური უთანასწორობის საძირკველზე. 1990-იანი წლების ქაოსში პოსტსაბჭოთა სივრცეში გამდიდრებულებს, ოლიგარქების სახელით რომ მოიხსენიებენ, უნიკალური საშუალება მიეცათ, სახელმწიფოს მხრიდან დაჩქარებული პრივატიზაციის პირობებში, ქვეყნის ქონებას დაპატრონებოდნენ. მსოფლიო ბანკის მონაცემებით, 2010 წელს საშემოსავლო უთანასწორობის მიხედვით საქართველო რეგიონში პირველ ადგილზე იყო. უკვე ისედაც არსებულმა სოციალურმა უფსკრულმა მდიდართა მცირერიცხოვან ჯგუფებსა და მოსახლეობის დიდ უმრავლესობას შორის, 21-ე საუკუნის საქართველოში (ისევე, როგორც თითქმის ყველა პოსტსაბჭოთა ქვეყანაში), კანონიერი და იდეოლოგიურად გამართლებული სახე მიიღო.

თვითრეგულირებადი ბაზრის იდეოლოგიაში, რომელიც ერთადერთ ღირებულებად მოგებას – პროფიტს აღიარებს, „თავისუფლება“ არა განთავისუფლებას, ანუ თავისუფლების არმქონეთა ემანსიპაციას, არამედ საზოგადოების ერთი მცირერიცხოვანი ნაწილისთვის ყველაფრის კეთების უფლებას ნიშნავს, რასაც ამ ფენისთვის მეტი სარგებელი მოაქვს. თავისუფლება – მაქსიმალური მოგებისათვის მინიმალური ხარჯებით. ეს მოგება კი იაფი მუშახელით, ქვეყნის ბუნებრივი რესურსების მიტაცებით და საბაზრო ფასების ხელოვნური ზრდით მიიღწევა, რასაც დაბალი ან საშუალოშემოსავლიანი უმრავლესობის გაღატაკება, მათი ეკონომიკური და პოლიტიკური დაკაბალება მოჰყვება. შესაბამისად, „თავისუფლება“ ნეოლიბერალიზმის დისკურსში ჰობსისეული ბუნებრივი მდგომარეობის პიარტექნოლოგიებითა და ინდოქტრინაციით შელამაზებული თანამედროვე ვერსიაა. ეს ვერსია ითხოვს საგანგებო მდგომარეობის პერმანენტულობას, გამონაკლისის ნორმად ქცევას, რომელშიც სუვერენის ადგილი დიდ კაპიტალს უკავია. ექსტრემალურ მდგომარეობაში იზრდება შიშიც, რომელიც მოსახლეობის დაბალშემოსავლიან ფენებს აიძულებს, დამამცირებლად დაბალ ანაზღაურებასა და მძიმე სამუშაო პირობებს დათანხმდნენ, შეეგუონ ყოველდღიური არსებობისათვის საჭირო პროდუქტებზე ფასების არაადეკვატურ მატებას და სასოწარკვეთილებმა უკანასკნელი საბადებელი ან ემიგრაციასა და კიდევ უფრო მეტად სოციალურ დეკლასირებას შესწირონ, უკეთეს მომავალზე ოცნებით, ან სულაც კაზინოებში წააგონ. პანდემიამ და მისმა თანმხლებმა სიცოცხლის და ჯანმრთელობის საფრთხემ, ნეოლიბერალური წესრიგის მანკიერება მთელი მისი სიცხადით გამოააშკარავა, როცა საყოველთაო გაღატაკებისა და პანიკის პირობებში, სუპერმდიდრების ქონების მკვეთრი ზრდა გამოიწვია (მსოფლიოს მასშტაბით მილიარდერთა ქონება 9,6 %-ით გაიზარდა). ეს სისტემა ყველაზე მახინჯი ფორმით საქართველოსნაირ ვერშემდგარ სახელმწიფოებში გამოჩნდა, სადაც ბანკების, კაზინოებისა თუ ფარმაცევტული და სამედიცინო ბიზნესის მოგება მოსახლეობის დიდი ნაწილის ეკონომიკური გაჩანაგებისა და პოლიტიკური ნიჰილიზმის პირდაპირპროპორციულია. 2020 წელს სათამაშო ბიზნესის კაპიტალბრუნვა 32,091 მილიარდ ლარს შეადგენდა. 2021 წლის პირველ ნახევარში, მაღალი ინფლაციის ფონზე, მხოლოდ ორი ბანკის – თიბისისა და საქართველოს ბანკის მოგებამ ერთ მილიარდ ლარს მიაღწია. ზოგ მედიკამენტზე ფასები 27%-ით გაიზარდა, 33%-მდე გაძვირდა სამედიცინო მომსახურების ნაწილი. ფასების და მოგების ასეთი მატებების ფონზე, უკვე 2020 წლის ბოლოს საქართველოს მოსახლეობის 21,3% აღმოჩნდა სიღარიბის აბსოლუტურ ზღვარს ქვემოთ. პანდემიის თანმხლებმა მოვლენებმა განვითარებული ქვეყნების საზოგადოებები „თავისუფლების“ ცნების გადააზრებისა და სახელმწიფოს თავის სოციალურ საწყისებთან დაბრუნების აუცილებლობაზე დააფიქრა. განუვითარებელი და თვითკოლონიზაციის წარმატებულ პროცესში მყოფი ქვეყნების მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი კი მხოლოდ ცარიელი შიშის ამარა დარჩა.

 
ფოტო: მანო სვანიძე