ხანგრძლივი მშვიდობის პერიოდი | დიალოგი კლერ კაიზერთან

კლერ კაიზერი ჯორჯთაუნის უნივერსიტეტის ევრაზიის, რუსეთისა და აღმოსავლეთ ევროპის კვლევების ცენტრის მოწვეული პროფესორია. 2012 წლიდან სწავლობს საქართველოს ისტორიას სტალინურ და მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში. არაერთ აკადემიურ ნაშრომში, არქივების, ზეპირი ისტორიებისა თუ აქამდე შეუსწავლელი წყაროების გამოყენებით, აღადგენს დესტალინიზაციის შემდგომ მოვლენებს ‒ ბუნდოვანებით მოცულ გადასახლებებს, ეთნიკური წმენდასა თუ ჰომოგენიზაციას. [1]

თ.ქ.: როგორ დაინტერესდით კონკრეტულად მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდით ‒ დესტალინიზაციის ეპოქით?

კ.კ.: საბჭოთა ისტორიაში ჩემთვის ყოველთვის მნიშვნელოვანი იყო კითხვა, თუ რა ხდებოდა მაშინ, როდესაც სტალინი სცენას ტოვებდა? რას ნიშნავდა დესტალინიზაციის პოლიტიკა საქართველოს ნაციონალური პროექტისთვის, მით უფრო, რომ ბელადის გარდაცვალებისას ეს პროექტი ჯერ კიდევ განვითარების გზაზე იდგა? რა ხდებოდა, როდესაც ხრუშჩოვმა, საკმაოდ მოულოდნელად, ძირი გამოუთხარა სტალინის კულტს და შემდგომ გადაწყვიტა, ჩაეხშო 1956 წლის თბილისის დემონსტრაცია? რა გავლენა შეიძლება ჰქონოდა ამ ყველაფერს პოსტსტალინურ მოვლენათა ფორმირებაზე?

ეს კითხვები იყო საწყისი. სწორედ აქედან მსურდა გადასვლა საბჭოთა ისტორიის უფრო ფართო სურათზე.

ჩემი მომავალი წიგნის სათაურში ‒ „საბჭოთა და ქართული: ეროვნულობის უფლება და სტალინის აჩრდილი კავკასიაში“ ‒ ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი, ვფიქრობ, სწორედ „და“ კავშირია. მიზანმიმართულად ვწერ არა „საბჭოთა ან ქართულს“, არამედ „საბჭოთა და ქართულს“. ეს იმიტომ, რომ ბოლო დეკადების განმავლობაში (სააკაშვილის მმართველობისას) არსებობდა საქართველოს ისტორიის გადაწერის ძლიერი ტენდენცია და მისი წარმოჩენა, როგორც რუსეთის ოკუპაციაზე უწყვეტი რეზისტენციის longue duree. ამდენად, გადავწყვიტე, „და“ კავშირი წიგნის მთავარი ნასკვი ყოფილიყო. ჩემი აზრით, არგუმენტაციის ის ხაზი, რომ საქართველო უწყვეტად ეწინააღმდეგებოდა საბჭოთა სისტემას, უკიდურესად ამარტივებს ამ პერიოდზე თხრობას. წიგნის მთავარი სათქმელი არც ისეთი რთული და ჩახლართულია ‒ ვცდილობ, დავამტკიცო, რომ არ არსებობდა მხოლოდ საბჭოთა ან მხოლოდ ქართული: უამრავი ქართველი იყო ელიტებსა და არაელიტებს შორის, რომლებიც ნაყოფიერ გზებს პოულობდნენ, რომ გაეტარებინათ საქართველოს ინტერესები, მონაწილეობა მიეღოთ მისი, როგორც ერი-სახელმწიფოს მშენებლობაში და გაეძლიერებინათ ქართველობა საბჭოთა ინსტიტუციების გავლით, ისე, რომ არ დაპირისპირდებოდნენ საბჭოთა მიკუთვნებულობას და გამოეყენებინათ საბჭოთა მართვის ტექნოლოგიები. ეს მხოლოდ 1930-იანებსა ან 40-იანებში არ ხდებოდა ‒ ეს იყო მთელი საბჭოთა პერიოდის პოლიტიკა, რაც კიდევ ერთი ცენტრალური ნასკვია ჩემს წიგნში. მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი ეპოქა და პოსტსტალინური დროება უმნიშვნელოვანესი წლები გახლდათ საქართველოს ეროვნული პროექტის განვითარებაში. მეტიც, ჩემი აზრით, იმდროინდელი წარმოდგენები ეროვნულობაზე დღემდე ინარჩუნებს მნიშვნელობას თქვენს წარმოდგენებში სახელმწიფოებრიობისა და ქართველობის შესახებ.

წიგნი იწყება მთაწმინდის პანთეონის ისტორიით, რომელიც დღემდე საქართველოს ეროვნულ გმირთა სავანედ მიიჩნევა. მისი გახსნის ცერემონიალი 1929 წელს გრიბოედოვის გარდაცვალების წლისთავს მიეძღვნა, რაც გულისხმობდა საქართველო-რუსეთის უწყვეტი მეგობრობის წლისთავის აღნიშვნასაც.

ეს, ცოტა არ იყოს, კურიოზული დასაწყისია ეროვნული პანთეონისთვის, მაგრამ თუ გავიხსენებთ, როდის და რა კონტექსტში გაიხსნა სასაფლაო, სადაც მრავალი ცნობილი საბჭოთა ინტელექტუალი და მწერალია დაკრძალული, უფრო ცხადი გახდება, რომ მათი უმრავლესობა ორმაგ მიზანს ემსახურებოდა ‒ განემტკიცებინათ საბჭოთაც და ქართულიც.

თ.ქ.: კიდევ ერთ რამეზე კამათობენ: იყო თუ არა საბჭოთა კავშირი იმპერიული წესრიგი? ჰქონდა თუ არა კოლონიური დამოკიდებულება არარუსულ რესპუბლიკებთან? მნიშვნელოვანია მსჯელობა იმაზეც, თუ როგორ იცვლებოდა საბჭოთა მმართველობითი სისტემა სხვადასხვა ლიდერის ხელში.

კ.კ.: საბჭოთა კავშირი ნამდვილად იყო იმპერია, უბრალოდ, არ იყო ჩვეულებრივი იმპერია: ლენინს სურდა, სსრკ ყოფილიყო ყველაფერი, გარდა იმპერიისა. ასე რომ, თავდაპირველად სისტემა სწორედ ანტიიმპერიალისტურ ხედვაზე იდგა. საბჭოთა სახელმწიფოებრიობის შექმნისას ბოლშევიკთა მთავარი გამოწვევა ის იყო, რომ მათი ერთობა სრულიად განსხვავებული ენობრივი, ეთნიკური და რელიგიური ჯგუფებისგან იკვრებოდა. ლენინმა და სტალინმა ამ პრობლემის „გადაჭრა“ საბჭოთა ნაციონალობის განვითარებით სცადეს და ამ საქმეს უზარმაზარი რესურსებიც მოახმარეს. კომუნიზმის საბოლოო მიზანი სწორედ ნაციონალობათა შორის განსხვავებების წაშლა იყო.

სტალინის ეპოქაში ერების მშენებლობის ინსტიტუციური მხარდაჭერა მიემართებოდა მცირე რაოდენობით წარმოდგენილ დიდ ნაციებს ‒ ე.წ. ტიტულოვან რესპუბლიკებს, როგორიცაა, მაგალითად, საქართველო, ასევე, ავტონომიური რეგიონის სტატუსის მქონე ზოგიერთი რესპუბლიკა.

ერების მშენებლობის ინსტიტუციონალიზაცია დაიწყო ე.წ. „კორენიზაციის“, იმავე „გაადგილობრივების“ პოლიტიკით, რომლის მიზანი იყო ნაციონალური კულტურების, ეროვნული იდენტობების, ადგილობრივი ელიტებისა თუ კადრების კულტივირება და ეროვნული ენების განვითარების ხელშეწყობა (მაგ: სასკოლო თუ უმაღლესი განათლების წარმართვა ეროვნულ ენებზე). ბოლშევიკები თავდადებით იცავდნენ ერთგულებას ნაციონალური თანასწორობის მიმართ და უპირისპირდებოდნენ ეროვნული ნიშნით ჩაგვრას, თუმცა, პარალელურად, სტრუქტურულ დონეზე მცირე ეთნიკური ჯგუფების წინააღმდეგ ჰქონდათ აგრესიული პოლიტიკა და მათ შერწყმას დიდი ეროვნული ჯგუფებისა თუ ტიტულოვანი რესპუბლიკების კულტურებში ცდილობდნენ. [2] საბოლოო ჯამში, ამ პოლიტიკამ გაუთვალისწინებელი შედეგები გამოიღო ‒ არა მხოლოდ რესპუბლიკების დონეზე, არამედ მთელი საბჭოთა პროექტისთვის.

ამ გადმოსახედიდან, თუკი იმპერიას დავინახავთ სისტემად, რომლის ფუნქციაც არის განსხვავებულობის მართვა, მივალთ ჯეინ ბურბენკისა და ფრედერიკ კუპერის განმარტებამდე: „იმპერიები არიან ექსპანსიონისტური ანდა მეხსიერების ძალაუფლებით შეიარაღებული ფართო პოლიტიკური ერთობები, გადაჭიმული ფართო სივრცეზე. ისინი აწარმოებენ პოლიტიკას, რომელშიც შენარჩუნებულია განსხვავებაც და იერარქიულობაც ახალი ხალხების შეერთებისას“. [3]

ჩემი აზრით, საბჭოთა კავშირი იყო არათანმიმდევრული და არაერთგვაროვანი იმპერია, არაერთგვაროვანი მმართველობით ‒ როგორც გეოგრაფიულად (მაგ: ცენტრალური აზიის ქვეყნებში ის უფრო კოლონიური იყო, ვიდრე იმპერიული), ისე დროის მიხედვით.

იმპერიები არ არიან სტატიკურნი ‒ მათი კონსტრუქცია მოქნილობასა და ცვლილებას მოითხოვს. რუსული იმპერიაც ასეთი იყო ‒ განსხვავებულად უდგებოდა სხვადასხვა ხალხს მათი ისტორიიდან, გეოგრაფიიდან და რელიგიიდან გამომდინარე... თანაც, ეს იცვლებოდა დროში.

კიდევ ერთი კითხვა მქონდა სტალინისტურ პერიოდთან მიმართებით: კარგი, სტალინი იყო ამ შოუს წამყვანი და მას ირგვლივ ჰყავდა ძალიან გავლენიანი აქტორები საქართველოდან, კავკასიიდან. თუმცა, ნიშნავდა ეს, რომ ქართველებს ჰქონდათ გარკვეული „საშვი“ ზედა ეშელონებში მოსახვედრად? ან იყო კი სტალინის ეპოქაში ქართველთა გამოცდილება შედარებით „მსუბუქი“?

ცხადია, არა! საქართველომ და ქართველებმა, დანარჩენების მსგავსად, საკუთარ თავზე გამოსცადეს ძალადობა, რეპრესიები და ტერორი. თუმცა, ვინც ამ საკითხებს კარგად არ იცნობს, შეცდომით სხვაგვარად მიაჩნია.

სტალინი მეტისმეტად სადავო ფიგურაა ‒ იმ ქვეყნის შვილი, რომელიც საკუთარ თავს მსოფლიო ისტორიის ცივილიზაციათა კარიბჭედ მიიჩნევს; ის მართავს მსოფლიოში პირველ „მშრომელთა სახელმწიფოს“, რომლის გაცხადებული მიზანია რევოლუციის გლობალური ექსპორტირება, ნაციონალობათა შორის განსხვავებების დაძლევა და დიდ სამამულო ომში ფაშიზმის დამარცხება. ეს დიდი... დიდი ამბიციებია.

თ.ქ.: მაგრამ სტალინი მიდის... როგორც იცვლება ამის შემდეგ ცენტრის დამოკიდებულება საქართველოს მიმართ?

კ.კ.: ერების მშენებლობა საბჭოთა ქოლგის ქვეშ მხოლოდ სტალინისტურ ეპოქაში არ მიმდინარეობდა. ამას კარგად აჩვენებს 1956 წლის მოვლენებიც, რომლებსაც ტიმოთი ბლაუველტი აღწერს ნაშრომში Status Shift and Ethnic Mobilisation in the March 1956, Events in Georgia. [4] იგი მიუთითებს, რომ სტალინის გარდაცვალების შემდეგ, ქართველებში სტატუსის დაკარგვის აღქმა ისეთივე რეალური, საშიში და ტრაგიკული იყო, როგორიც, მაგალითად, ტერორი ან ბერიას სასტიკი მმართველობა. სინამდვილე კი ასეთია: სტალინის პერიოდში არსებობდა სიამაყის განცდა, რომ ქართველები საბჭოთა ნაციონალური იერარქიის სათავეში ან სათავესთან ახლოს მაინც იყვნენ, სტალინის სიკვდილისა და ბერიას სიკვდილით დასჯის შემდეგ კი ეს მოცემულობა მოულოდნელად შეიცვალა.

1972 წელს, როცა შევარდნაძე გამოჩნდა პოლიტიკურ ასპარეზზე, ახალი შესაძლებლობები გაიხსნა. ქართული ნაციონალობისა და სახელმწიფოებრიობის მშენებლობა უკვე ოფიციალურად წახალისდა საბჭოთა ინსტიტუციებისგან. ეკონომიკა ვითარდებოდა, კულტურა იფურჩქნებოდა... ამ პერიოდში გაიზარდა კორუფციაც და არაფორმალური ეკონომიკაც.

მე-20 საუკუნეში ერთ-ერთ ყველაზე ხელგაშლილ 70-იანი და 80-იან წლებში მაღლდება ცხოვრების სტანდარტი (სულ ცოტა ურბანულ სივრცეებში მაინც), მკვიდრდება ხანგრძლივი პოლიტიკური სტაბილურობა, ჩნდება სოციალური უსაფრთხოების განცდა, იზრდება უმაღლეს სასწავლებლებში განათლების მიმღებთა რაოდენობაც და პროფესიონალთა რიცხვიც. საერთო ჯამში კი ამ პერიოდში საქართველო უფრო მეტად ქართული ხდება.

თ.ქ.: ლიტერატურაში 1970-იან და 80-იან წლებს ხშირად ახასიათებენ სტაგნაციის პერიოდად ‒ ბრეჟნევის მმართველობის პერიოდს „ზასტოის“ ხანას უწოდებენ. როგორ ერგება (ან ეწინააღმდეგება) საქართველოს შემთხვევა ამ ისტორიულ ჩარჩოს?

კ.კ.: ჩემი აზრით, საქართველოს შემთხვევა სწორედ იმ აზრს უპირისპირდება, რომ ბრეჟნევის ეპოქა „სტაგნაციური“ იყო. არ მგონია, საქართველო გამონაკლისი იყოს, თუმცა ეს ის შემთხვევაა, რომელსაც ყველაზე უკეთ ვიცნობ. პირველ რიგში, ერთ მხარესაა აღმავალი არაფორმალური ეკონომიკა, რომელიც მოითხოვდა გარკვეულ სამეწარმეო სულსა და შემოქმედებითობას, და ეს დინამიკური პროცესი საზოგადოების სხვადასხვა შრესა თუ რესპუბლიკურ ტერიტორიას ფარავდა; მეორე მხრივ კი, სადაც კიდევ უფრო კარგად ჩანს ცოცხალი დინამიკა, ეს არის ნაციონალური მობილიზაციის მომენტი ქვეყანაში. მაგალითად, ჩემი ახალი წიგნის ერთ-ერთ თავში მიმოვიხილავ 1978 წლის პროტესტებს კონსტიტუციასთან დაკავშირებით. ამ მოვლენებს ორი მაგალითის მიხედვით განვიხილავ: პირველი იყო ენის საკითხი და მოსკოვის მცდელობა, კონსტიტუციიდან ამოეღო ძალიან მოკლე წინადადება, სადაც ეწერა, რომ ქართული იყო ოფიციალური ენა. ამით სურდა, საქართველოს (ასევე სომხეთისა და აზერბაიჯანის) კონსტიტუცია შესაბამისობაში მოეყვანა სსრკ-ს სხვა რესპუბლიკების კონსტიტუციასთან. ასეთი გადაწყვეტილების გამო, თბილისმა იხილა უზარმაზარი დემონსტრაციების ტალღა, რომელსაც სტუდენტები უძღვებოდნენ, შევარდნაძემ კი მიიღო სრულიად მოულოდნელი გადაწყვეტილება ‒ მიემხრო პროტესტის მონაწილეებს და დაუპირისპირდა მოსკოვის პოზიციას. ეს ძალიან საინტერესო მომენტია, რომელიც სრულყოფილად იხელთებს როგორც საქართველოში არსებული სოციალური დინამიკის თავისებურებას, ასევე ნაციონალურ მისწრაფებებსა და რესპუბლიკის დონეზე წარმოდგენილ პოლიტიკურ ლიდერთა როლს. მსგავსი მომენტის შექმნა წარმოუდგენელი მეჩვენება სხვა საბჭოთა რესპუბლიკებში.

მეორე საკითხი, რომელსაც წიგნში კონსტიტუციასთან კავშირში განვიხილავ, ამავე პერიოდს ემთხვევა და აფხაზეთს უკავშირდება. ამ წლებში აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაშიც იზრდება სწრაფვა ეროვნული დამოუკიდებლობისადმი და კონსტიტუციის მნიშვნელობის აღქმა. ცხადია, აფხაზთა მოთხოვნები, რომლებიც ქართველთა ინტერესებს ეწინააღმდეგებოდა, სულაც არ იყო ახალი, თუმცა გვიან 70-იანებში მათ ცენტრიდან მეტი ყურადღება მიიპყრეს და ახლებური აქტუალობა შეიძინეს. ამგვარად, მასობრივი მობილიზების შემთხვევათა ეს დინამიკა ძლიერდებოდა როგორც ქართველებს, ასევე საქართველოში მცხოვრებ არაქართველებს შორის.

საბოლოოდ, ამ პერიოდში განსაკუთრებულად იკვეთება უფლებებზე დაფუძნებულ მოთხოვნათა წარმოჩენა, ოღონდ ნაციონალური პერსპექტივით. ეს ყველაფერი თავდაყირა აყენებს ლოგიკას, რომელიც იმ წლებს სტაგნაციურ ეპოქად მონიშნავს, ამდენად, მისი ახლებური გააზრებისკენ გვიბიძგებს. ვერ გამოვტოვებთ კიდევ ერთ საკითხს: ამავე წლებში მნიშვნელოვანი დინამიკა შეინიშნება საქართველოს კულტურის სფეროშიც, განსაკუთრებით, კინემატოგრაფიაში, სადაც ქართველები გავლენას მოიპოვებენ.

თ.ქ.: დავუბრუნდეთ მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდს და ამ ეპოქის მნიშვნელობას საქართველოს ეროვნული პოლიტიკის ფორმირებაში, მის ერ-სახელმწიფოდ ჩამოყალიბებაში: თქვენი აზრით, სად და რა მიმართულებით შეიძლება დავინახოთ ეს დინამიკა?

კ.კ.: მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდი განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანი იყო საქართველოსთვის დემოგრაფიული თვალსაზრისით: მოსახლეობის აღწერის მიხედვით, იმ პერიოდის საქართველო უფრო მეტად ქართული გახდა, ვიდრე ამას წინა პერიოდის აღწერები აჩვენებს. იმდროინდელი თბილისი ჰომოგენურ ქალაქად იქცა და სხვა ეთნიკური ჯგუფებისგან „გაიწმინდა“, მაშინ, როდესაც ისტორიულად, ყოველთვის მრავალეთნიკური ქალაქი იყო. ჩემს წიგნში ამ პროცესის რეკონსტრუირებას ვცდილობ ერთ-ერთი უბნის ‒ საბურთალოს სამეზობლოს მაგალითზე და არქივების, ზეპირი მოგონებებისა თუ პირადი ისტორიების გამოყენებით ვაჩვენებ, თუ როგორ დაიცალა ის მრავალეთნიკური მოსახლეობისგან. მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ, 1920 და 1930-იანი წლების საბჭოთა ნაციონალობის პოლიტიკის სხვადასხვა მიმართულება სრულად განხორციელდა ‒ მეორე და მესამე თაობის ქართველ საბჭოთა ადამიანებს მეტად სპეციფიკური წარმოდგენები ჰქონდათ ნაციონალობაზე.

ცხადია, ჰომოგენიზაციის ამ პროცესებს დადებითი გავლენა ჰქონდა ნაციონალური კულტურის განვითარებაზე ‒ იწერებოდა ისტორიის წიგნები, წერა-კითხვისა და უმაღლესი განათლების პოპულარიზება ეროვნულ ენაზე მიმდინარეობდა, გაიზარდა ეროვნული კანონმდებლობის მნიშვნელობა და ა.შ. თუმცა ჰომოგენიზაციის პროცესს ყოველთვის აქვს სხვა, უფრო ბნელი მხარეც ‒ ეთნიკური წმენდა, საზღვრების წმენდის ოპერაციები, დიალექტებისა და მცირე ენების შერწყმა ერთი ენის ქვეშ.

ამ ისტორიულ მოვლენათა აღდგენის პროცესში, მინდოდა, სხვა ხმებისთვისაც მომესმინა და ნაციონალური ჰომოგენიზაციის პროცესები ქვემოდანაც დამენახა. ამისათვის, საქართველოს არქივებში გავეცანი სხვადასხვა რეგიონში მცხოვრებ მოქალაქეთა უამრავ წერილსა თუ პეტიციას, საიდანაც ჩანს, რომ ადამიანთა ყოველდღიურობაში დიდი რეზონანსი ჰქონდა აღნიშნულ თემებს. ეს ადამიანები წერდნენ, თუ როგორ ხედავდნენ ნაციონალურ პოლიტიკასა და ეროვნულ უფლებებს; როგორ აღიქვამდნენ ადგილობრივად წარმართულ ეთნიკური წმენდის ოპერაციებს; როგორი დამოკიდებულება ჰქონდათ სხვა ეთნიკური ჯგუფის წევრი თანამოქალაქეებისადმი, რომლებიც შესაძლოა მათი მეზობლებიც ყოფილიყვნენ. [5]

ჩემი აზრით, სწორედ მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ გახდა შეუქცევადი საქართველოს ნაციონალიზაცია დემოგრაფიული, კულტურული და სოციალური თვალსაზრისით. ეს იყო ხანგრძლივი მშვიდობის პერიოდი, ერთმანეთის მიყოლებით მიწყობილი მოვლენების ‒ პირველი მსოფლიო ომის/ კოლექტივიზაციის/ტერორის/მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ.

ჰომოგენიზაციის მსგავსი პროცესები სხვა რესპუბლიკებშიც მიმდინარეობდა. გლობალურადაც, მეორე მსოფლიო ომის შედეგად შექმნილი საერთაშორისო სისტემა სწორედ ერი-სახელმწიფოს იდეაზე დგას. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაც ერი-სახელმწიფოების წარმომადგენელთაგან შედგება. ამიტომ, შეხედულება, რომ რესპუბლიკა/სახელმწიფო აუცილებლად ჰომოგენური უნდა იყოს ერ-სახელმწიფოდ ფორმირების „უფლებამოსილების“ მოსაპოვებლად, მე-20 საუკუნის ფენომენია ‒ მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდის უმთავრესი ამბიცია.

2023 წლის იანვარში კორნელის უნივერსიტეტის გამომცემლობას დაგეგმილი აქვს კლერ კაიზერის ვრცელი წიგნის გამოქვეყნება სათაურით: „საბჭოთა და ქართული: ეროვნულობის უფლება და სტალინის აჩრდილი კავკასიაში“.

ესაუბრა თამარ ქებურია

შენიშვნები 

[1] Claire P. Kaiser, ‘Lived Nationality: Policy and Practice in Soviet Georgia, 1945-1978’, Dissertation, University of Pennsylvania, 2015; Claire P. Kaiser, ‘6, "A Kind of Silent Protest"? Deciphering Georgia’s 1956’, in Georgia after Stalin ‒ Nationalism and Soviet power, ed. Timothy K. Blauvelt and Jeremy Smith, (Routledge, 2018); Claire P. Kaiser, ‘5. “What Are They Doing? After All, We’re Not Germans”: Expulsion, Belonging, and Postwar Experience in the Caucasus’, in Empire and Belonging in the Eurasian Borderlands, ed. Krista A. Goff and Lewis H. Siegelbaum (Cornell University Press, 2019), 80–94.

[2] ამ საკითხზე უფრო სიღრმისეული ისტორიული პერსეპქტივისთვის გაეცანით კრისტა გოფის ნაშრომს: Krista A. Goff, ‘Nested Nationalism: Making and Unmaking Nations in the Soviet Caucasus’ (Cornell University Press, 2021).

[3] Jane Burbank and Frederick Cooper, Empires in World History: Power and the Politics of Difference, Illustrated edition (Princeton, N.J: Princeton University Press, 2011).

[4] Timothy Blauvelt, ‘Status Shift and Ethnic Mobilisation in the March 1956 Events in Georgia’, Europe-Asia Studies 61, no. 4 (1 June 2009): 651–68

[5] მაგ: კრისტა გოფისა და ლევის ზიგელბაუმის რედაქტორობით გამოცემულ წიგნში Empire and Belonging in the Eurasian Borderlands, რომელშიც კლერ კაიზერის ნაშრომიც შევიდა, აღწერილია ოპერაცია „ვალნა“ 1949-1950 წლებში (Операция ‘Волна’) ‒ 9 923 ოჯახის (სულ 43 344 პირის) გადასახლების ისტორია. ამ ადამიანთა უმეტესობა საქართველოს მოქალაქეობის მქონე თურქი, სომეხი ან ბერძენი წარმოშობის პირი იყო. ამ მტკივნეული გამოცდილების აღსადგენად, ავტორი მათ ზეპირ მოგონებებს, პირად დღიურებსა თუ მონათხრობებს იყენებს, რაც პროცესის ქვემოდან დანახვაში ეხმარება. ნაშრომში ჩანს, რომ გადასახლებაზე ინფორმაცია უმეტესად მოულოდნელი და დაუჯერებელიც კი იყო ‒ როგორც გადასახლებულთათვის, ასევე მათი ქართველი მეზობლებისთვის. ამასთან, უმეტესობას წარმოდგენაც არ ჰქონდა, თუ რის გამო ასახლებდნენ: „არსებობდა უზარმაზარი დაბნეულობა, თუ რას უკავშირდებოდა ეს გადასახლება ‒ მათ ვინაობას (ნაციონალობასა და მოქალაქეობას), თუ წარსულში ჩადენილ ქმედებებს (მაგ: ხომ არ იყვნენ ანტისაბჭოთა დაჯგუფებების წევრები, ან ხომ არ ინარჩუნებდნენ ახლო კავშირებს თავიანთ თანამემამულეებთან).

ტექსტის სრული ვერსია იხ. Claire P. Kaiser, ‘5. “What Are They Doing? After All, We’re Not Germans”: Expulsion, Belonging, and Postwar Experience in the Caucasus’, in Empire and Belonging in the Eurasian Borderlands, ed. Krista A. Goff and Lewis H. Siegelbaum (Cornell University Press, 2019), 80–94

ქავერ ილუსტრაცია: თავისუფალი უნივერიტეტის ვიზუალური ხელოვნების, არქიტექტურისა და დიზაინის სკოლის (VA[D]DS) კომუნიკაციის დიზაინის კურსის სტუდენტის თინი შონია