კულტურის მიმოქცევა

როგორ იყო ძველ თბილისში

იოსებ გრიშაშვილის „ძველი თბილისის ლიტერატურულ ბოჰემაში“ ვკითხულობთ ამბავს მეცხრამეტე საუკუნეში მცხოვრებ ქალაქელ პოეტზე, დავით გივიშვილზე:

„...გივიშვილი იყო თბილისის მკვიდრი, ძველი მოქალაქის შვილი... მამამ პატარა დავითი, სასწავლებლის ნაცვლად, შეგირდად ბაზაზ შახნაზაროვს მიაბარა… შემდეგ მოხელედ დანიშნეს ქალაქის სასაკლაოში. ამის შემდეგ „ბაზარნიკის“ თანამდებობას ასრულებდა... უკანასკნელ დროს ავლაბარში (კახეთის ქ. #8) გახსნა პატარა ფარდული, სადაც წმინდა სანთლებსა და თავის ნაწერებს ჰყიდდა. გარდაიცვალა მოულოდენლად: სადილობის დრო იყო, ფითს სჭამდა, უცბათ გადაბრუნდა და სისხლი ამოუვიდა პირიდან: ვიდრე მისი პატარა ვაჟი გიორგი ექიმს მოიყვანდა, შეპარულიყვნენ ვიღაც ქურდბაცაცები და მკვდარი გაეძარცვათ...“.

ეს ფრაგმენტი რამდენიმე დაშიფრულ სიტყვას შეიცავს იმ ქალაქის კარის გასაღებად, რომელიც საკუთარი თავის ანარეკლს დაემსგავსა. თბილისი დღეს აჩრდილია თავისი თავის, რადგან მარგინალიზებულ, ერთმანეთისგან გაუცხოებულ სოციალურ ჯგუფებს ქმნის, ღია ურბანული კულტურის ნაცვლად. ამას ვრცელი ახსნა და თავისი წინაპირობები აქვს. თუმცა, ჩვენება არ იცვლება - ორი საუკუნის წინანდელ თბილისში უფრო მეტად იყო მიმოქცევაში ეთნიკური შიშებისგან თავისუფალი ქალაქური კულტურა და ამ ერთმანეთში გარდამავალ, მუდმივი ურთიერთგავლენებით გამდიდრებულ ყოფას ასახავდა მდაბიოთა თუ მდიდართა სალაპარაკო ენაც, მათი ჩაცმულობაც, პოეზიაც, წვრილი ბიზნესიც, კრიმინალიც და მით უმეტეს - კულინარია - ჩვენს შემთხვევაში თეფშზე ამოღებული ცხვრის კერძი. 

ფითი - იოსებ გრიშაშვილისვე ქალაქურ ლექსიკონში „თათრულ საჭმელად წარმოდგენილი“, ცხვრის, მუხუდოსა და ხახვის კერძი, რომელსაც პომიდორი ან ტყემალი ემატება - ამ შემთხვევაში ჩვენი ამოსავალი წერტილია. ის ისე ბუნებრივად ზის დავით გივიშვილის ბიოგრაფიის ამსახველ აბზაცში, თხრობის ისეთი ორგანული ნაწილია, რომ მარწმუნებს, სწორედ მეცხრამეტე საუკუნის თბილისური მრავალფეროვნების სიმბოლოდ გამომადგება. აშკარაა - ის (სხვა კერძებთან ერთად) სცდებოდა ერთი ეთნიკური ჯგუფის გასტრონომიულ კულტურას და მთელ ქალაქურ მენიუს ეკუთვნოდა - მას ამზადებდა მდაბიოცა და მაღალი კლასის მოქალაქეც, ქართველიც და საერთოდ ყველა - ეთნიკურობისა და რწმენის მიუხედავად.

გრიშაშვილთან გამოყენებულია სახელდება „თათარი“, მეცხრამეტე საუკუნის თბილისის მოსახლეობის რამდენიმე აღწერაში - აზერბაიჯანელი. ფაქტია, რომ თბილისში, სადაც წარმოუდგენელი სიჭრელეა, ძნელია (და რიგით ადამიანებს არც სჭირდებათ) გაარჩიონ, ვინ ვინ არის. ზოგჯერ მხოლოდ რწმენა კმარა იმისთვის, რომ ყველა თურქად, თათრად, ან სპარსად მოიხსენიონ. ზოგჯერ მსგავს მიკუთვნებულობას კერძებიც კი ქმნის. მეცხრამეტე საუკუნის თბილისში, თითქმის 1925 წლამდე ბევრია სპარსული დუქანი, სადაც ასევე ამზადებენ ქაბაბს, მწვადს, ბოზბაშს, ლავაშს და ქიშმიშიან ფლავს. ასე იქმნება საერთო კავკასიური კულინარია ერთი მხრივ სპარსული, მეორე მხრივ კი, თურქული გავლენით, შემქმნელები კი კონკრეტული ხალხი, ხშირად - კონკრეტული თემის წარმომადგენლები - საქართველოში მცხოვრები აზერბაიჯანლები არიან.  

ძველი რეცეპტები შეიცავს ცოდნას არა მხოლოდ ძველი ყოფის შესახებ, არამედ - ძველი აზროვნების, დამოკიდებულებების ასახსნელადაც გამოდგება. ფითისა და სხვა კავკასიური კერძების პოპულარობის კლებაც შესაძლოა, ასახავდეს გარიყვისა და გაუცხოების იმ ხანგრძლივ პროცესს, რაც, სხვა ეთნიკური უმცირესობების მსგავსად, საქართველოში მცხოვრებმა აზერბაიჯანელებმა გაიარეს. ეს პროცესი საბჭოთა წყობილების დამყარების შემდეგ დაიწყო, როცა თავისებურებების - მცირე ერების ნაციონალური კულტურის, მემკვიდრეობის, მათი საქართველოში დასახლების და აქ ცხოვრების ისტორიის სრულმა იგნორირებამ - შემდგომი გართულებისთვის ნელ-ნელა მოამზადა ნიადაგი. საბჭოთა კავშირის დასასრულს ეთნონაციონალისტური ნაკადის მომძლავრების გამო, ურთიერთობა ჯერ დაპირისპირებაში გადაიზარდა, პოსტ-საბჭოთა წლებში კი, უკვე გაუცხოებაში. მას მერე, აზერბაიჯანელები კომპაქტურად სახლობენ, ძირითადად, ქვემო ქართლის სოფლებში და მათ შესახებ თემთან დაახლოებული ადამიანების გარდა, ბევრმა არაფერი ვიცით. ამ არცოდნას ხშირად მოჰყვება ხოლმე მიზეზების ჩამონათვალი, რომლის სათავეშიცაა - აზერბაიჯანელების მიერ ენის არცოდნა, როგორც ურთიეთობის ბარიერი, შემდეგ კი მოსდევს განსხვავებების ჩამოთვლა კულტურის, ფასეულობების, რელიგიის მხრივ. არგუმენტები და მიზეზები ბევრია, თანაც ორივე მხარეს. არანაკლებია შიშები და ურთიერთობების მარცხით დასრულების გამოცდილება. თუმცა, საბოლოოდ, ეს ყველაფერი საკუთარი წარსულით დამძიმებული ქვეყნის არასწორ, ან არასაკმარისი ინტეგრაციის პოლიტიკას ნიშნავს. 

ჩვენი მისია ახლა სახალისო თამაშს უფრო ჰგავს, რადგან ამ საკითხებზე პასუხებს სამზარეულოებში, ბაზრებში, საჩაიეებსა და რესტორნებში ვეძებთ. 

და დავით გივიშვილის ეპიზოდითა და ასევე, სხვა არანაკლებ შთამბეჭდავი შემთხვევებით შთაგონებულები, ძიებას თბილისით ვიწყებთ. 

აზერბაიჯანული რესტორანი „აღა“ გმირთა მოედანზეა. იქ, სადაც მანამდე რუსული რესტორანი „მატრიოშკა“ იყო. ერთმა მეორეს რომ ადგილი დაუთმო, ინტერიერშიც აისახება. ერთ მხარეს დარაბები სლავურ სტილზეა ყვავილებით მოხატული, მაგრამ იქვე ლურჯი ატლასის ფარდა ჰკიდია, აღმოსავლური ორნამენტებით. სულ გარეთ, ფასადზე, ნეონის შუქებით წარწერა ციმციმებს „ნამდვილი აღმოსავლური გემო“. ამ დროს თუ გაგახსენდება, რომ „აღამდე“აქ „მატრიოშკა“ იყო, წამში აქცევ აქაურობას რუსეთის იმპერიის მიერ კავკასიელთა ეგზოტიზაციის სიმბოლოდ - „მატრიოშკა“ სხვაგან გადადის, „აღა“ იხსნება და ამ ყველაფრის სამოქმედო არენა, როგორც 1800-იან წლებში, კვლავაც თბილისია. 

დღეს გმირთა მოედანზე

თუმცა, დღეს გასაქანი კულტურათა მიმოქცევისთვის თბილისში აღარაა. „აღას“ მძიმე ხის კარი, რომლის შიგნითაც ასევე მძიმე ხავერდის ფარდა ჰკიდია, სწორედ ამ დახშულ პროცესს გამოხატავს. თუ ამ მძიმე კარს არ გამოაღებ და არ გადასწევ მძიმე ფარდას, ვერაფრით გაიგებ ხმაურიან ბაიათებს, ხმის გამაძლიერებლებიდან უწყვეტად რომ იღვრება და მაღალქუსლიან გოგონებს დაუღალავად აცეკვებს. 

დარბაზში მოზეიმე კამპანიაა. ჩვენი შესვლა დამორცხვებას და ცნობისმოყვარე ღიმილს იწვევს, შემთხვევით შეხეტებულებს ვგავართ. მაინც არ ვიტეხთ იხტიბარს და ვსხდებით. მენიუ სტანდარტული ქართული რესტორნის ჩამონათვალით იწყება: იმერული ყველი, სულგუნი, ბადრიჯანი ნიგვზით, სალათი „ცეზარი“. უცხო თავისებურებები უფრო ცხელ კერძებშია: ბუღლამა, ხბოს საჯი, ხან ფლოვი, ხანგალი - გასინჯული არც ერთი არ გვაქვს. თუმცა, ტიპური სარესტორნო მენიუს ნიმუშები ამ განყოფილებაშიც ბევრია: ოსტრი, შემწვარი კალმახი, სოკო კეცზე შემწვარი სულგუნით, ხინკალი, კარტოფილი „მექსიკური“, პელმენი „რავიოლი“.

ხანგალი

ოფიციანტს ვეკითხები, ვინ დადის ხოლმე „აღაში“ და პასუხზე ვხვდები, ეს მენიუ მექსიკური კარტოფილით, სოკოს წვნიანითა თუ ქართული ხინკლით შეზავებული იმიტომ კი არაა, რომ ქალაქური გასტრო-კულტურის მთლიანობას ასახავს, არამედ იმიტომ, რომ აქ სადილად მოსულმა აზერბაიჯანელებმა ზოგჯერ მაინც გაიხალისონ პირის გემო. და თუ კულინარიას ავიღებთ კულტურული ცვლილებების საზომად, ეს მენიუ მაშინ ასახავს შეფერხებული ინტეგრაციის პროცესს; უფრო სწორად - ამ პროცესის მექანიკურობასა და ზედაპირულობას.

ერთი ის, რომ დავით გივიშვილივით ბუნებრივად ფითს ამ ქალაქში ქართველები აღარ ჭამენ და მეორე - აზერბაიჯანელების სუფრაზეც ქართული კულტურიდან ბევრი ვეღარაფერი ხვდება. ამ ორივე მხრიდან გაშეშებული ურთიერთობის სიმბოლო კი ქართული რესტორნული სტანდარტებია. მათ იქით ურთიერთობა ძალიან ნელა ვითარდება.

კერძების კულტურულ სიმბოლოებად ქცევაზე ელნურ ალისოისთან საუბრისას ვიწყებ ფიქრს მაშინ, როცა ის ფონიჭალელი აზერბაიჯანელების ქორწილის სუფრებზე მიყვება და მიხსნის, რომ როცა ფონიჭალაში ზეიმობენ, სუფრაზე ბევრია როგორც ქართული, ისე ჩვენთვის, ორივესთვის საერთო - საბჭოური კერძები - მაგალითად, მაიონეზიანი სალათები და, ასევე, ბაქოდან შემოტანილი ტრენდი, რასაც, თავის მხრივ, რუსული გავლენა აქვს: ძეხვეული. 

ელნური ენათმეცნიერია, თან „სალამის“ წევრი - ორგანიზაციის, რომელიც სწორედ ამ გაყინული პროცესის შეცვლას ცდილობს. ეს ახალგაზრდა აზერბაიჯანელი აქტივისტები ამბობენ, რომ საკუთარი თავი წარმოუდგენიათ, როგორც დამაკავშირებელი ხიდი სოფლად მცხოვრები, სახელმწიფო ენის უცოდინარი თემის წევრებსა და საქართველოს სახელმწიფოს შორის. ისინი ხედავენ პრობლემებს ორივე მხარეს - თან თავიანთი თემის უფლებებს აყენებენ, თან თავიანთ ხალხშივე კულტურული ცვლილებების გამოწვევა სურთ. 

ეს თაობა 2010-იან წლებში გაჩნდა - მას მერე, რაც საქართველოში მცხოვრებ ეთნიკურ უმცირესობებს უფლება მისცეს, უმაღლესი განათლების მიღება გამარტივებული წესით დაეწყოთ. ფაქტობრივად, განათლების სისტემაში მომხდარი ეს ერთადერთი ცვლილება იყო პირველი ნაბიჯი, რამაც პროცესი შეცვალა. 

16 წლის ასაკში ფონიჭალაში ბაქოდან დაბრუნებული ელნური ერთ-ერთი ასეთი სტუდენტი იყო. ჩამოვიდა მხოლოდ ქართული ანბანის ცოდნით და ქართული ენის ინტენსიური კურსის გავლის პარალელურად უნივერსიტეტში სწავლაც დაიწყო. ნელ-ნელა მიხვდა, რომ აქ ჰყავს ყველა, აქაურობას უკავშირდება ყველა ისტორია წინაპრების შესახებ და დარჩენა გადაწყვიტა. „თან, ჩვენი წესის მიხედვით, უმცროსი შვილი მემკვიდრე და ოჯახის მცველია და მეც, ალბათ, მორალური პასუხისმგებლობა ვიგრძენი“. 

თუ მოინდომებ, ისტორიულ სამშობლოში ადამიანებთან და გარემოსთან დაახლოების ამბავი შეიძლება ასეც მოჰყვე: 

„თავიდან არავის ვიცნობდი. ერთ ახლად გაცნობილ აზერბაიჯანელ მეგობართან ერთად ქართულ რესტორანში დავიწყეთ სიარული - კეცზე შემწვარ სოკოს ვჭამდით, ან მეგრულ ხაჭაპურს. ხინკლის ცენტრში დავდიოდით ქართულ ხინკალზე. მერე იყო, აჭარულს გავუგეთ გემო და დღეები გვქონდა აჭარულის. ლობიანის გიჟი არ ვიყავი, მაგრამ ჩემს მეგობრებს მოწონდათ და უნივერსიტეტთან კორნელი კეკელიძის ქუჩაა, მანდ არის „იაკუძა“, მაგარი ლობიანი ჰქონდათ. მერე უკვე ქართველი მეგობრებიც გამიჩნდნენ. ერთი გურული იყო და გურულ ღვეზელს მაძლევდა შობისას, სახლში აცხობდნენ. ხინკლის კეთება შვედეთში რომ ვსწავლობდი, მაშინ დავამუღამე. პირველად რომ ვჭამე იმერული ხაჭაპური, არ მომეწონა, ჩემთვის დღემდე ის ვერსიაა უფრო გემრიელი, რომელსაც დედა აცხობს. დედაჩემის ხაჭაპური ჩემს ცნობიერებაში არის ყველაზე ახლო და საყვარელი, რომ ჩამოდის, ვთხოვ, მაცივარში დამიტოვოს გამოსაცხობი, მერე მე თვითონ ვწვავ“. 

ელნური მიამბობს: „ეს თემი იყო ჩაკეტილი და წლების განმავლობაში თავისთვის არსებობდა. როცა მოიხსნა ეს კედელი, რაც, ალბათ, უფრო 2010-იანი წლებიდან მოხდა, ადამიანებმა დაინახეს, რომ ძალიან ბევრი გვაქვს საერთო - ქცევაში, ტრადიციაში, ქორწილებში, სამზარეულოში. როცა ნელ-ნელა 

აზერბაიჯანელებმაც გაიგეს საკუთარი თემის ისტორია - მაგალითად, გაიგეს ერეკლე მეფის დროინდელი ბორჩალოს რაზმის შესახებ, ანდა კრწანისის ომის შესახებ, რომელსაც სოღანლუღის ომი ჰქვია და ძველ 

წიგნებში ასეც წერია; ანდა საქართველოს პირველი რესპუბლიკის დროს პოლიტიკურ ცხოვრებაში ჩართული ბორჩალოს მუსლიმების შესახებ - შეიცვალა აზროვნება. თუმცა, ჯერ იმასაც კარგად ვგრძნობთ, რომ საქართველოში უცხო ვართ. ჯერ ქვეყანა არ არის სისტემურად განვითარებული, სახელმწიფო სერვისებში, რასაც მოქალაქეები უნდა ვიღებდეთ, ბევრი ხარვეზია“.

ჩვენ კი, „აღაში“ ვუკვეთავთ გუფთა-ბოზბაშს და ხბოს ხორცის საჯს და მორჩილად მივყვებით ოფიციანტს ცალკე ოთახისკენ, სადაც ბაიათების ხმა თითქმის ვეღარ გვწვდება. 

ნაკვერჩხალზე შემოდგმულ საჯში თავისივე წვენში გემრიელად იშუშება ხორცი ბოსტნეულთან ერთად. მეორე კერძი შინაურულ გარემოში გვაბრუნებს, ჩვეულებრივი გუფთაა, თუმცა, მაინც ბევრი ცხიმი და სხვანაირი სუნელი აქვს; ისეთია - ზამთრის ცივ საღამოს სადმე, კორპუსის მაღალ სართულზე, პატარა, ცივი ბინის სამზარეულოში მჯდომ ადამიანს მაინც რომ აგრძნობინებს, ყველაფრის მიუხედავად, ეს მისი სახლია. 

ისე გამოვდივართ „აღადან“, ბაიათებზე ცეკვა დიდ დარბაზში გრძელდება. გარეთ ტიპური გმირთამოედნული საცობია, ხალხი მინიმუმ ოთხი მიმართულებით მიემართება და ეს საცობიც ისე სტანდარტული მეჩვენება, თითქოს, ყველანი კონვეირზე ჰკიდიან. ჩვენ კი, რაღაც ახალი გამოცდილებით ძალამიცემულები ავდივართ ვარაზის ხევზე - ამ ქალაქის ერთი საიდუმლო მოგვაქვს მოედნიდან - ამ მოედნის საიდუმლოებათაგან მხოლოდ ერთ-ერთი. 

მარნეულში, სამირასთან

მარნეულისკენ დილის ცხრა საათზე გავდივართ. სივრცე გაშლილია, ნაძვებს და გაყვითლებულ ხეებს ენაცვლება საბჭოთა წლების უსახური დანატოვარი, ბლოკებით ნაშენები სათავსო-ნაგებობები, დიდი და ნახევრად ჩამონგრეული ფუნქციური შენობები, ჟანგიანი წყლის ავზები, ჭიშკრებთან წლობით დგომისგან კოროზირებული სატვირთო მანქანები. მერე ამ ყველაფერში ჩარჭობილი შუშის პოლიციის შენობები. პირველი ჯვარიც გამოჩნდა, შუაგულში ბორჯღალოთი. და მერე - ყველაფერი, რაც ბაზარმა მოიტანა: მარკეტი „მარი“, ფრინველთა კვება, დამკრძალავი ბიურო, ქართული პური, ვერცხლისფერი მეტალის ჯოხებისგან შეკრული წმინდა ნინოს ჯვარი, პეპსი. 

ბლოკნოტში ვიწერ - მიმართულება უნდა დავიმახსოვრო -  ქვევით მივდივართ, სამხრეთის საზღვრისკენ. და უცებ, სულ საათნახევარში მესმის:

- მოვედით, აბა, რა გეგონა, სად ვხვდებით სამირას?

სამირა ბაირამოვა თავიდანვე არ მძაბავს, მაგრამ მერე კი მიმხელს, რომ „მარნეულში ჩემი სახელი გამოცხადებულია, როგორც გიჟის, რომელიც ჩაიხანაშიც კი დადის და ჩინოვნიკებსაც აკრიტიკებს“. სამირა აქტივისტია, სწავლობს და მუშაობს, მარნეულიდან ნახევარი საათის სავალზე, სოფელ ალგეთში ცხოვრობს. თუმცა ბავშვობაში ეჩვენებოდა, რომ გზა უფრო დიდ დასახლებამდე - მარნეულამდე ძალიან შორია, „თურმე, უბრალოდ, გზა იყო ცუდი და მანქანები, მეტ ხანს უნდებოდნენ“.

ალგეთი დიდი სოფელია, მხოლოდ აზერბაიჯანული მოსახლეობით. „ქართული ენის წიგნები სკოლაში ისეთივე გვქონდა, როგორითაც ქართულ სკოლებში ასწავლიდნენ და გვიჭირდა. „ვეფხისტყაოსნით“ რომ დაგაწყებინებენ ენის სწავლას, მერე კი იფიქრებ, რომ ქართული ურთულესი ენაა, აბა, რა იქნება. ტელევიზორში ახლაც სულ აზერბაიჯანულ არხებს უყურებენ, ქართველებთან კონტაქტი ბავშვობაში თითქმის არ გვქონია. ვიღაც თუ მოვიდოდა ჩვენთან სოფელში, ყველი რომ ეყიდა და მასაც რუსულად მივმართავდით. ბაქოში ნამყოფი ვიყავი, თბილისში არა“.

„რა თბილისი! სად არის თბილისი?“ - ფიქრობდა სამირა, რომელიც ბაქოზე ოცნებობდა. „წლები დამჭირდა, რომ გამეგო, აქაური ვარ. თავიდან ვბრაზობდი სახელმწიფოზე, რომ ყველაფერს ჩამორჩენილი ვიყავი და სწავლაში მაფერხებდა, თან ვბრაზობდი ჩემიანებზეც, რომლებიც სულ ფრთხილობდნენ, ყველაფერს ეგუებოდნენ, სახლის სახურავსაც არ ცვლიდნენ იმის გამო, რომ „არ ვიცი რა მოხდება, აქ დავრჩები თუ არა“. ეს სიფრთხილე 1990-იანებიდან დარჩათ, როცა ამ თემში ჩამოყალიბდა განცდა, რომ ქართველებს აზერბაიჯანელები არ უყვართ, ამიტომ ან უნდა წავიდეთ, და თუ დავრჩებით, ისე უნდა ვიცხოვროთ, რომ თვალში არავის მოვხვდეთ. ამ მეხსიერების ამოშლა რთულია. ამიტომაა უფრო ადვილი ახალგაზრდებთან მუშაობა - მათ ეს ყველაფერი არ გამოუვლიათ და შეუძლიათ მოთხოვონ პასუხი სახელმწიფოს და ცვლილება საკუთარ თემსაც“.

ბაზარში გაუჩერებლად და სწრაფად დავდივართ წრეებზე. ცივი, ნაწვიმარი დღეა, ტალახი და ტყლაპოებია. ქართული ლაპარაკი ფრაგმენტულად ისმის და ხანდახან მეჩვენება, რომ ფრთხილად ლაპარაკობენ, დაბალ ხმაზე, პაუზებით. ნახევრად ცარიელ ადგილზე ერთ მხარეს მემწნილე ქალები სხედან. ერთი ქართველია, ზოგს ვერაფერს ვაგებინებ, თუ სამირამ არ უთარგმნა. ძალიან ჰგავს იქაურობა დეზერტირების ჩემთვის საყვარელ მწნილების კუთხეს. ყველაფერი ისეთივეა, რაც  თბილისური ბაზრის ნაცნობ სიტუაციაში. მახსენდება, რომ ეს სიჭრელე და ეს აზერბაიჯანული გამოკრთომები იქ, თბილისური ბაზრის რეალობაში ჩვენთვის, ქართველებისთვის ეგზოტიკურად მისაღებია - თითქოს, შეთანხმებაა, რომ თბილისური ბაზარი კავკასიურ კულტურათა აღრევის ადგილია. გორებად დაწყობილი მწვანილები, უცნაურ პოზებში გახევებული ქათმები თუ კარტოფილის ტომრები - ხომ მართლა ყველას ერთნაირი გვაქვს. მაგრამ საქმე ისაა, რომ შეთანხმება საზოგადოებრივი როლების ურყევობასაც მოიცავს - აზერბაიჯანელები და ბოშები მაინცდამაინც მწვანილს ჰყიდიან და ამ კლიშეს მიღმა მათი წარმოდგენა რთულია. აქ, თბილისურ ბაზარში ზოგჯერ პირს ავტომატურადაც კი ადგება სიტყვები „ციგნები“ ბოშებზე და „თათრები“ - აზერბაიჯანელებზე, რადგან საკუთარი თავისა და სხვა ეთნიკური უმცირესობების როლებზე თანდაყოფილი წარმოდგენები ქვეცნობიერიდან სწორედ ბაზარში შიშვლდება. 

„ეს ავ სულებს აფრთხობს“, - მიხსნის სამირა მარნეულის ბაზარში და მაჩვენებს ჩალისფერი, გამხმარი მცენარის კონას. მაგრამ რომც არ თარგმნოს, თავშალმოხვეული, ტანდაბალი, აზერბაიჯანელი ქალის ხელების მოძრაობაზე და გაუგებარ, ბუტბუტით წარმოთქმულ რუსულზეც ვხვდები, რა შეუძლია მთაში დაკრეფილ ყვავილს. უცებ უხერხულად ვგრძნობ თავს, რადგან ამ ქალთან ურთიერთობა მისი სტერეოტიპული ჩაცმულობის, ლაპარაკის მანერის, სალაპარაკო თემისა და სოციალური როლის გამო მისაღები მეჩვენება; მისაღები, რადგან მისგან სწორედ ასეთი მოლოდინი მაქვს - ის მწვანილსა და სუნელებს უნდა ჰყიდდეს.

„ეს კაშლის დროს კარგია. ეს აველიკია, ნაწნავივით რომაა, ზამთრის სუპს ვაკეთებთ, მთიდან მომთაბარეებს ჩამოაქვთ. მიხაკის სულ ერთი ცალიც რომ ჩააგდო ჩაინიკში, უკვე კარგი გემოა. ეტა უკროპ, ეტა ნიახურ, რეხან, რიძისკა, ისპანახი, კამა, ქინძი, პეტრუშკა, ლუკ, ეტა უცხო სუნელი, ქინძი, ხარჩოს სუნელი, შაფრანი, კურკუმა, გორკი პერეც, ეტა სუმახ, ეტა პაპრიკა, ეტა ტოჟე ქონდარი, ეტა ზირა, ეტა ტოჟე სვანსკაია სოლ“, - სხაპა-სხუპით მაცნობს ქალი. - რას მეუბნება-მეთქი? - ვეკითხები სამირას, სვანურ მარილზე რომ უგრძელდება სიტყვა. „რას და ქაბაბისთვის სვანსკაია სოლ ძალიან კარგიაო, გეუბნება“. აი, კიდევ ერთი ზედაპირული და გემოში გამოხატული დაახლოება ეთნიკურ ჯგუფებს შორის, - ვასკვნი ჩემთვის და ბოლნისში სვანეთიდან ეკომიგრანტების ჩამოსახლების რთული პროცესი მახსენდება. 

სამირა მერე მეუბნება, დააკვირდი, ყველაფერს რომ გვიხსნიდა ეგ ქალი? იცი, რატომო? იმიტომ, რომ ზოგადად აქ ეგრე ჰგონიათ - ჩვენისთანა ქალებმა, საზოგადოებრივ საქმეებში ვინც ვართ ჩართულები, სახლის საქმეები არ ვიცით.

სხვა ნაწყვეტები ბაზრის დიალოგებიდან:

- ეს კაიმაღია, ხოო? აჭარლებსაც აქვთ? ხო, მომთაბარეების საჭმელია, - აგრძელებს სამირა. 

იქით, ცისფერი კედლის ფონზე, მთებივით ამოყვანილი თეთრი მთები დაუხვავებიათ. 

გურუტი

აქეთ-იქით თუნუქის სათავსოები და ხის ძველი ფიცრულებია. ვიცოდი ეს ქაბაბხანა, მაგრამ ასე უცერემონიოდ თუ მივადგებოდი, არ მეგონა. მექაბაბე ბიჭები ელიან, რომ გავჩერდებით და ინტერესით გვიყურებენ. ჩაყოლებაზე 5-6 რკინის მაყალი შიშხინებს. შამფურზე სიგრძეზე ასხმული ქაბაბი აწყვია, ზოგან - წითელი თევზი აქვთ აცმული. გადალაპარაკება, შამფურის ტრიალი, კვამლი და ცეცხლზე მომზადებული ხორცის ოხშივარი მთელ იმ ფლიგელს სიზმარში ახვევს. 

ქაბაბით გაჯერებული წარმოდგენები ცხელი ჩაით უნდა დაიწმინდოს. რისთვისაც სამირა და მე ჩაიხანაში მივდივართ.

„როგორც ქალების ბირჟა, ისეა, წარმოიდგინე, მოდიან, ჩაის სვამენ, ნარდს თამაშობენ, იმას აკეთებენ, რასაც ჩვენ, დაქალთან სტუმრად რომ მივდივართ ხოლმე, უბრალოდ, ესენი, ყოველდღე მოდიან, ზოგჯერ დილიდანაც, უსაქმურები არიან და იმიტომ“, - იცინის სამირა და არ შევყავარ ჩაიხანაში, რომელიც გზად გვხვდება და ზუსტად ასეთიაო, მეუბნება. ეს ერთსართულიანი, მეტალოპლასტმასიანი შენობაა, რომელიც ქსეროქსის გადასაღებ პუნქტს, ან რამე პატარა ჯიხურს უფრო ჰგავს, ორ ენაზე წერია: Cay Evi ჩაის სახლი. შუშაზე კი მარნეულის მაჟორიტარი დეპუტატობის კანდიდატის, ზაურ დარგალის პლაკატია. ფოტოს ვიღებ და მერე ამ ფოტოს რომ ვათვალიერებ ტელეფონში, თურმე, ზუსტად დარგალის სახის გვერდით, კაცი გადამიღია - შავ წვერულვაშიანი - პირდაპირ ობიექტივში იყურება ეჭვიანი სახით და თვითონაც ტელეფონმომარჯვებული დგას, სავარაუდოდ, მე მიღებს. აშკარაა, ზედმეტი ყურადღებით შეწუხებულია. 

მე და სამირა ისეთ ჩაიხანაში ავდივართ, სადაც გოგოების შესვლა არ უკვირთ. მეუბნება, რომ აქაცაა თაობა, ვინც გარკვეულ წესებს უფრო რბილად უყურებს, ცვლის კიდეც. ეს ახალი ჩაიხანა ბაზართანაა, დიდი დარბაზია, ხის მაგიდები და სკამები დევს, ფანჯრებზე კი ფერადი ვიტრაჟის ეფექტის შემქმნელი სტიკერებია, თაროებზე მურაბები და ჩაი აწყვია, უფრო კაფეს ჰგავს, ვიდრე იმას, რასაც სამირა აღმიწერდა.

„ქალები კიდევ სახლში სხედან, სხედან რა, შრომაში არიან. მე რომ არ ვსწავლობდე, არ ვკითხულობდე, არ ვმუშაობდე, კიდევ უფრო გამიჭირდებოდა, თორემ ექვსის მერე, ანუ სამსახურის მერე ისედაც არაფერი ხდება, არც გამოფენა, არც კინო და თეატრი, არც პარკი. ეს კულტურის ცენტრებიც ტყუილად დგას, არაფერი ხდება იქ მაშინ, როცა მახსოვს, ჩემს სოფელში, ბავშვობაში ქალების თეატრიც კი გვქონდა“. 

შოთა რუსთაველის ქუჩაზე საკონდიტრო „მელოდიას“ ვიტრინაში წითელი ასოებით ყურანიდან ფრაზაა გამოკრული, ღმერთის მოშიშები იყავითო, მგონი ასე მითარგმნის სამირა. 

- ეს შექის ფახლავაა, აზერბაიჯანულია, - მიხსნის და რომ არ ამერიოს, ამატებს, ანუ ჩვენ აქ, საქართველოში ასე არ ვაკეთებთ და ამიტომ აზერბაიჯანულს ვეძახით. ესეც მნიშვნელოვანია. სხვა კერძებიცაა ისეთი, რასაც შექში, თუ ბაქოში სხვანაირად აკეთებენ, ქართველი აზერბაიჯანელები კიდევ სხვანაირად. ამას ზოგჯერ გარემო, ზოგჯერ ადგილობრივ თემებთან ურთიერთობა და ასიმილაცია ცვლის ხოლმე.


ხულდარაში, მაგამედთან

სოფელ ხულდარასკენ - საქართველოს ერთ-ერთ ყველაზე დიდ სოფელთან, სადახლოსთან ახლოს, მდინარის ხეობაში, მთებით გარშემორტყმული დასახლებისკენ გზას უკვე შებინდებისას ვაგრძელებთ. კიდევ უფრო ქვევით მივემართებით, ზედ სომხეთის საზღვარზე. ამ სოფელში მთავრდება საქართველოს ტერიტორია. აქ ყოველდღიურობაა ის, რაც ცენტრში აღარ ჩანს: 

ჩაილარი. ისევ - სუპერმარკეტი „მარი“. მეტალის წმინდა ნინოს ჯვარი. მდინარე ხრამი. სოფელი იმირი. ფეხბურთის მოედანი. მწიფე კარალიოკები შიშველ ხეზე. მწვანე მეჩეთის სახურავი. იმირჭალა. მარადისი. მაღაზია ერევანი. მეწამულა. სომხური მაღაზია „ურართუ“, „ავტომოიკა“, შაუმიანი, მარეთი. მწვანე ეზოში ქართული დროშა ფრიალებს სვეტზე, თეთრი ჭუჭყიანი პიკაპი დგას იქვე, ხის სახლიდან ყვითელი შუქი გამოდის. სასაფლაო, ჯვრები. შულავერის გორის წვეტიანი შვერილები მისტიკურად დაგვყურებს თავზე და ბინდში კიდევ უფრო მუქდება, ზღუდესავით მიუყვება მთელ გაშლილ დაბლობს და წარსულის კიდევ უფრო „ქვედა“ ფენის მოწმედ ისე დგას, შულავერის გათხრების დაგუგვლას ვიწყებ. 

სოფლის ტალახიან გზებზე ორჯერ ვატარებთ ცხვრის ფარას და მწყემსებს. უკვე ჩამუქებულ ცაზე მაინც იკვეთება მდინარის ხეობისა და მაღალი მთების კონტურები. 

- აი, მაგ მთაზე უკვე სომეხი მესაზღვრეები დადიან, - მეუბნება მაგა, რომელიც ჭიშკართან მხვდება ბაბუასთან, 64 წლის ვაგიფ ხუდიევთან ერთად. მაგა 19 წლის ხულდარელი ბიჭია, რომელიც თბილისში სწავლობს, სტუდენტია და ქართული კარგად იცის. ის დღეს ჩემი მასპინძელი, რესპონდენტი და მთარგმნელიც არის, რადგან უნდა შემახვედროს ბებოს, 61 წლის ჯახან ხუდიევას, ბაბუს და ბიძას - მუსა ხუდიევს.

წუხს, რომ საღამოს ჩავედით, თორემ ოჯახის თონესაც მაჩვენებდა, რომელიც საზიაროა, ყველას შეუძლია მოვიდეს და პური გამოაცხოს. თონეს თურქული ფირინის მსგავსად ფურნეს ეძახიან, ვეუბნები, რომ უფრო გამოკვეთილი უ-თი იგივე სიტყვა ჩვენც გვაქვს, მესხური პური სწორედ ფურნეში ცხვება. მაგას უკვირს, ამის შესახებ არაფერი გაუგია. თქვენ ხომ უფრო თონე გაქვთო, მეუბნება და თონის პურებს აცხობთ, თანდურის მსგავსი თონე. თანდურის ღუმელს სოფელი რომ გამოიარეთ აქეთ გზაზე, მანდ იყენებენ და კიდევ სხვა ადგილებში, აქ პურს მხოლოდ ფურნეში ვაცხობთო - მიხსნის.

ვარკვევთ, რომ პურის დედას აზერბაიჯანელებისთვისაც ხაში ჰქვია. ამ დიალოგს რომ შესწრებოდა ვინმე ეთნოლოგი, დაგვამშვიდებდა: რა გიკვირთ, ყველა ეს გავლენა, თანდურისა თუ ფურნეს სახით, ძველი სამყაროდან მოდის, უბრალოდ უკვე გათავისებულია, იდენტობის ნაწილია. იმდენად გამქრალია პირველწყარო, რომ ორიგინალი გემო აღარც არსებობს, ხოლო რაც დარჩა, იმაში ინფორმაცია წარსული აღრევის, ამ აღრევის თანმხლები ტკივილის, შიშის, ტანჯვის, მოლოდინის, ან აღმოჩენის სიხარულის შესახებ წაშლილია. როგორ დამკვიდრდა თანდურიდან თონე, ან პირიქით, როგორ დაერქვა პურის დედას ხაში სხვადასხვა კულტურის ხალხებში - ეს პროცესი დავიწყებულია, არადა, ადამიანების ცხოვრებაზე გადაიარა. ამ ყველაფრისგან კი დღეს გემოღა გვახსოვს, როგორც უკვე გამყარებული ნივთმტკიცება, რომლის გაციებაც, გალღობაც და გამოძიებაც ისე, რომ პირველწყარომდე მივიდეთ შეუძლებელია, ანდა ვის სჭირდება? ისტორიაში ჩაკარგული ბიოგრაფიადაკარგული ადამიანების ბედიცა და სახელმწიფოების გადაწყვეტილებებიც სწორედ გემოში აკუმულირდება და მორჩა.

მტკივნეული ცვლილება ხანდახან კერძის ან ჭურჭლის სახელწოდებად რჩება, მზადების ტექნიკის აღწერად, ანდა რეცეპტად.

იგივეა ჩვენთან დამკვიდრებული ჯიგრის ყაურმა, ანდა - ბასტურმა, ასევე - ბოზბაში, გინდაც ბოზართმა. ეს ქართულ ენაში და კულინარიაში გათავისებული სიტყვები დღეს ნიშნავს მხოლოდ საკუთარ თავს, თუმცა ახალი სიმბოლიკით ეს კერძები მაინც იტვირთება - მათი „მოდიდან გადასვლა“ აშკარად წარმოაჩენს კულტურული გავლენების ცვლილების პროცესს. მასობრივი მენიუდან თუ ქრება ის, რაც წინათ ქართული გემოსთვის ომებისა და შემოსევების ფონზე მისაღები იყო, ესე იგი, ურთიერთობების ახალი საზღვრები ინიშნება, ადგილი ახალი გავლენებისთვის თავისუფლდება და პოლიტიკური დღის წესრიგის ცვლილების პარალელურად, ამ სივრცესაც ახალი გემოები ავსებს. ამის მაგალითია დღეს თბილისი და სხვა დიდი ქალაქები, რომლებიც კულინარიულ სიახლეებს იოლად იღებს და იმავე ბოზართმას მასობრივად აღარ ეტანება. მათთან შედარებით კი განაპირა, ცენტრს მოწყვეტილი დასახლებები ცოცხალ მუზეუმებად რჩება.

იქ გემოებშიც და კვების რიტუალებშიც ჯერ კიდევ კარგად ჩანს ყველა ძველი გავლენა, არჩევანი, საჭიროება და მოთხოვნილება, რაც ათწლეულების განმავლობაში იქმნებოდა და მკვრივდებოდა და დღეს ურყევი ტრადიციაა.

საუბარი ხულდარაში, სოფლის განაპირას მდებარე, ცისფრად შეღებილი სახლის სამზარეულოში, მუშამბაგადაფარებულ მაგიდასთან, ქონდრის ჩაისა და ჟოლოს, თეთრი ბლის, კაკლის მურაბების თანხლებით მიდის, რაც მთავარია - ორივე მხარისთვის აღმოჩენებით. მათ არ გაუსინჯავთ საცივი, არც გოზინაყი და მე ვუხსნი. გაუგიათ ტყემალი, მაგრამ თვითონ არ აკეთებენ. ერთ მომენტში აჯიკა იწვევს გაუგებრობას - ნიგვზიანი აჯიკა მათთვის უცხო წარმონაქმნია, როცა შემადგენლობას ვუხსნი, გაკვირვებული სახეებით მიცქერენ, თვითონ იმ აჯიკაზე მიამბობენ, რასაც სოფელში ამზადებენ - პომიდვრიანზე, მხოლოდ ბევრი ნივრით და წითელი წიწაკით, სუნელების გარეშე.

მაგამედის ბიძა ჩემი თხოვნით იხსენებს ყველაზე გემრიელ, მეხსიერებაში ყველაზე სასიამოვნოდ ჩარჩენილ სადილს: „ეს იმ დროს ხდება ხოლმე, როცა ჩვენს მომთაბარე ნათესავებთან ავდივარ მთაში. და იქ, პირდაპირ ბუნებაში ვამზადებთ ხაშლამას. ჰაერზე, სიმწვანეში, მთის წვერზე ახლად მოხარშული ხორცის ჭამა ყოველთვის არის ასეთი გამორჩეული რიტუალი“. მერე მაგა მიყვება, რომ ზოგჯერ ციკნის ხაშლამასაც ამზადებენ სოფელში, ოღონდ სქელძირიან ქვაბში ვალაგებთ ზოლებადო - პომიდორს, ტკბილ წიწაკას, ციკნის ხორცს, ზოლებს შორის მხოლოდ მარილს, თავს ვახურავთ და ასე უწყლოდ, ბოსტნეულისა და ხორცის წვენში მოხარშული კერძი გამოდისო. და რა ჰქვია-მეთქი, ასე, უბრალოდ, ხაშლამა? დიახ, ჩვენ რამდენიმენაირი ხაშლამა გვაქვს და ერთ-ერთი ასეთიცააო. 

მაგამედი რასაც აღწერს, ეს ხაშლამის თურქული ვერსიაა, მის სხვაგვარ ვარიანტს სომხებიც ამზადებენ. მე მსგავსი წესით - ინგრედიენტების ფენა-ფენად ჩალაგებით მომზადებულ ჩაქაფულზე ვუყვები, მაგრამ მაგამ ჩაქაფული არ იცის, მხოლოდ ის გაუგია, რომ ერთ ჭიქა ღვინოს ვასხამთ ქართველები ბატკნის ან ხბოს ხორცს და ბევრ მწვანილს ვუკეთებთ, სხვა არაფერი. 

მაგას ბაბუა იმავე კითხვაზე - ყველაზე გამორჩეულ სადილზე - ამას იხსენებს: „ათი-თხუთმეტი წლის წინ თბილისში წავედი საქმეზე, მერე, უკანა გზაზე, სუფრა გაიშალა, რაღაცა ვიზეიმეთ, რესტორანი თბილისის გასასვლელში იყო და მახსოვს ძალიან კარგად, იქ ვჭამე მჭადი და ლობიო პირველად, - ხელით ხაზავს მჭადის სიმრგვალეს, ისე მონდომებით აღწერს, ეტყობა, გემო ძალიან ეუცხოვა.

ვეუბნები, მიკვირს, ასე ახლოს, ერთ სახელმწიფოში როგორ ვახერხებთ ცხოვრებას ისე, რომ არათუ  მნიშვნელოვანი საკითხები არ ვიცოდეთ ერთმანეთის, არამედ ისიც კი, რაც იდეაში სასიამოვნოა, ბაზისურია და გემოს რეცეპტორებს უკავშირდება-მეთქი. მაგამედის ბიძა ამაზე ასე მპასუხობს: „2002 წელს დავამთავრე სკოლა ჩემს სოფელში, ბოლო კლასში ვიყავი, ქართული ანბანის სწავლა რომ დაგვაწყებინეს“. თვითონ მაგა ამატებს: „იმ ძველ დროზე არც ვლაპარაკობ, ჩემს დროზე გეუბნები - ზოგჯერ თვე გავიდოდა ისე, რომ ქართველს ვერ ვხვდებოდი. აქაურები შვილებს  არ უშვებდნენ ჯარში - საქონელი ჰყავთ, მომთაბარეობენ და სოფლიდან დიდად არ გადიან - ეს დახურული ადგილია. არადა, გამიგია, 50-60 წლის აზერბაიჯანელებზე ბრაზობენ, რატომ არ იციან ქართული, საქართველოში ცხოვრობენო. როგორ ესწავლათ? ზოგიერთი ქალი 14-15 წლის ასაკიდან გათხოვილია, ახლა ბებიები არიან უკვე, მაგრამ ბავშვობიდან ოჯახებს რომ უძღვებიან, უცხო ენას კი არა, განათლებას ვერ იღებენ. ამათმა თაობამ ხომ საღამოს დაიძინა, ყველაფერი იყო რუსულად, დილას გაიღვიძა და უთხრეს, რომ არა, ყველაფერი ქართულად არის. ამ ცვლილებას - რეალურად რომ მოხდეს - სჭირდება ძალიან დიდი შრომა როგორც ჩვენი მხრიდან, ისე მეორე მხრიდან. ჩემს თაობაში კი იცვლება რაღაცები - სოფლის გადმოსახვევიდან, სადაც სკოლა და მაღაზია შემოგხვდათ, ამ სახლამდე, უკვე ათი ახალგაზრდა მაინცაა, ვინც ან ახლა სწავლობს ქართულ უნივერსიტეტში, ან უკვე დაამთავრა“.

- რძლები კიდევ უკვე „თანამედროვე ხაჭაპურებს“ აცხობენ, არა? - ვახსენებ მე. 

მართლა ასე მითხრა მაგამ: „თანამედროვე ხაჭაპურს, ანუ, აი, თქვენნაირს რა, ჩვენთან მარტო ახალი რძლები აცხობენ, ბებიები კი იმას, რაც ახალგაზრდობაში ისწავლეს - კარაქში შებრაწულებს, მე ეგ მიყვარს, ეგაა საქორწილო სუფრის განუყოფელი ნაწილიც“. კარგად რომ ვეძიები, მაგას ბებია და ბაბუა ვერ იხსენებენ მომენტს, როცა ხაჭაპური მათ ბავშვობაშიც ცხვებოდა. ვარაუდობენ, ალბათ, რაღაც დროს სადახლოდან ჩამოიტანაო ვინმემ. მეც მხოლოდ ვვარაუდობ, ხაჭაპური აზერებაიჯანელების ამ თემში რამდენიმე ათწლეულის წინ უნდა შესულიყო - კულტურებს შორის კარის ოდნავ შეღების ერთ პატარა მომენტში.

ზოგი ცვლილება გეოგრაფიას მოჰყვება და იმას, თუ რა ინგრედიენტები იშოვება ახალ სამოსახლო ადგილზე. 

ფლავი

ბოლო რამდენიმე ჩანაწერი

„ჰალვაც ახლა სუპერმარკეტებში იყიდება, მაგრამ ჩვენი ჰალვა სხვაა. ის დღესაც მთავარი სარიტუალო დანიშნულების მქონე ტკბილეულია, - მიამბობს ელნური, - გასვენებაში აკეთებენ, ანდა ვთქვათ, ქორწილში, გოგო მიდის ბიჭის სახლში და ამ დროს ერთ ვედრა ჰალვას ატანენ საჩუქრად. ამასწინათ გასვენება იყო ფონიჭალაში. ათი კილო კარაქი ჩადეს ქვაბში და 15 ლიტრი რძე დაუმატეს ზემოდან“.

„ფლავი კიდევ უნივერსალურია. ლხინის სუფრაა, თუ გლოვის, ფლავი სუფრის მეფეა. რიტუალურიცაა და ყოველდღიურიც. ასევე, კუთხეების მიხედვით განსხვავდება. ის კი არა, დმანისის, ბოლნისის თუ მარნეულის სოფლებშიც კი სხვადასხვაგვარად აკეთებენ. მე ვიცი ხოლმე თქმა, რომ ორმოცდაათამდე სახეობა გვაქვს. ბოლო სამი წელია, მეც დავიწყე ერთი გამორჩეული ფლავის კეთება, რომელიც ნოვრუზ ბაირამისთვის მზადდება. მინიმუმ სამი საათი სჭირდება“, - მიხსნის სამირა. 

„შილა ფლავი ქართულ ქელეხში იცი რა დანიშულებისაა?“ - ვეკითხები, არ იცის. 

„ქორწილის წინა ღამეს „ყაურმის ღამესაც“ ეძახიან, რადგან კაცები ყაურმის საჭმელად იკრიბებიან. არც უხაშოდ შეიძლება. თუ ძალიან ახლობლის ოჯახშია ქორწილი, მეორე დილას კაცები ხაშზე მიდიან“. 

„ხორცს აშრობდნენ ისე, ტანსაცმელს რომ კიდებენ გარეცხილს - ჰაერში უნდა იყოს და შრება. ზაქათალაში რომ არიან ინგილოები, მათ მაჭამეს ერთხელ კერძი, რომელშიც ეგ გამომშრალი ხორცი გამოიყენეს. მთაში მცხოვრები ადამიანებისთვის სხვა გამოსავალი არცაა“. 

„ელნურ, შენ ამბობ, ამ ღუმელს ვეძახითო - təndir-ს, იმ მეორეს Fırın-ს, თურქულად taş fırın. Sac კიდევ რკინის ფორმაა, შიგნით ხორცსა და ბოსტნეულს წვავენ, ანდა უკანა მხარეს ამოატრიალებენ მომთაბარეები, ლავაშს გადააკრავენ და ცხვება. ასეა?“. 

„ქართულად ლავაშს რომ ვიტყვი, მარტო კახური ლავაში ახსენდებათ. ანდა - სომხური. დავაც იყო მაგაზე, თუ რატომ ჰქვია სომხური. ლავაში ყველასთვის ლავაშია და ჩვენთანაც და ბევრგან სხვაგანაც არის“, - მეუბნება ელნური. 

ვაგროვებ ამ ფრაზებს სხვადასხვა ადამიანთან საუბრიდან და ვხვდები, რომ ცოდნა საკუთარი თავის შესახებ თითოეულ ლუკმას ერთვის თან. პროცესი, რომელიც აზერბაიჯანელი ახალგაზრდების ქართული განათლების სისტემაში დაბრუნებით დაიწყო, წესით, შეუქცევადია. მას სხვა ცვლილებებიც წამოეწევა - ის, რაც ჯერ საბჭოთა და შემდეგ პოსტსაბჭოთა წლებმა გადაავადა. რასაც ახლა ვამბობ, ტრაფარეტია, მის მიღმა კი რთული ცვლილებებია, რომელიც პირის გემოს ჩათვლით, ცხოვრების ყველა ასპექტს შეეხება.

„ელნურ, დილა მშვიდობის. Kiftə-Bozbaş - ეს აზერბაიჯანულად არის თუ თურქულად? ამ შემთხვევაში Bozbaş რას ნიშნავს და რით ჰგავს კერძს, რომელიც თბილისურ სამზარეულოშიცაა, ის ხომ გაგიგია - ჩიხირთმა თუ ბოზბაშიო? და აგერ ბარბარე ჯორჯაძის წიგნშიც რეცეპტს ვუყურებ ახლა“. 

ზოგჯერ ჭამა არაა ხოლმე მხოლოდ ჭამა. ამ კითხვების დასმით კი გაცნობა იწყება.

ფოტო: შახ აივაზოვი, თამარ ბაბუაძე
მასალაზე მუშაობდნენ: სამირა ბაირამოვა, მაგამედ ბაირამალიევი