პატარა ბიჭი დამეკარგა | გიორგი მაისურაძე

ქართული ქვიარ პოეზიის ანთოლოგიის წინასიტყვაობა

პატარა ბიჭი დამეკარგა

ყველა ეპოქას სიყვარულის თავისებური ფორმა აქვს. ისინი ზოგჯერ იმდენად განსხვავდება ერთმანეთისგან, მათ აღსანიშნად ახალი სიტყვების გამოგონებაა საჭირო. სიყვარულის ენაც იცვლება, იცვლება საგნები, რომლებიც ამ ემოციას აღწერს. ყველაზე მეტად კი დისტანცია იცვლება, მანძილი შეყვარებულსა და მისი ვნების ობიექტს შორის.

ანტიკური სამყაროს სიშიშვლესა და ხორციელ სიახლოვეს ქრისტიანულ შუა საუკუნეებში სიშორე და მიუღწევლობა ენაცვლება. ძველ ბერძნებთან სამყაროს შესაქმეში მონაწილე ეროსი, ქრისტიანობაში ცოდვად ირაცხება და აკრძალვების წნეხში ექცევა.

„ქრისტიანობამ ეროსს საწამლავი დაალევინა. მოკვლა ვერ შეძლო, მაგრამ მანკიერებად დაასახიჩრა.“

– წერდა ნიცშე. მონოთეიზმმა ყველაზე მეტად ანტიკური პოეზიისა და სახვითი ხელოვნების სახოტბო ერთსქესიანი სიყვარული შეაჩვენა და მისთვის ცოდვის საგანგებო კატეგორია – „სოდომის ცოდვა“ – გამოიგონა; ნებადართული მხოლოდ გამრავლებაზე ორიენტირებული სექსუალობა დატოვა.

ეროსის შებოჭვამ სასიყვარულო ვნებაც და მისი გამოსახვის ფორმებიც მრავალფეროვანი გახადა. მიშელ ფუკო წერდა, რომ ეროსმა იქამდე უცნობი მრავალფეროვნება „დაცემული სხეულებისა და ცოდვის“ ჯოჯოხეთურ ხატებში პოვა. აკრძალული გრძნობა მის გამომთქმელს რთულ ალეგორიებს და მეტაფორებს აქმნევინებს. გრძნობა კი, რომელიც მეტაფორებითა და ალეგორიებით ინიღბება, რთულ პოეტურ ენას ქმნის. მაგრამ ეროსი ვერ განდევნა რეპრესიებმა. პირიქით, პოეტური ენა სასიყვარულო ვნებების შეფარულად გადმოცემის და შენახვის გზად განვითარდა.

ეს ენა ახალ დროსაც დასჭირდა. რომანტიზმიდან მოყოლებული სასიყვარულო თემა პოეზიის წამყვანი მოტივია. ახალმა განმანათლებლობის ეპოქამ ეროსი სამეცნიერო კვლევის საგნად აქცია და სექსუალობის „სწორი“ და „არასწორი“ ფორმების დადგენა დაისახა მიზნად. XIX საუკუნის შუაში ევროპის სამედიცინო ლიტერატურაში ჩნდება ტერმინი „ჰომოსექსუალობა“, რომელიც გამრუდებულ სასიყვარულო გრძნობად, ავადმყოფობად და სისხლის სამართლის დანაშაულად ცხადდება. ეს რეპუტაცია ას წელზე მეტია, ცოცხლობს უმრავლესობის წარმოდგენებში. თუმცა, ჰომოეროტიკა, თავისი შეფარული, ლატენტური ფორმებით XIX საუკუნის ევროპულ ლიტერატურაში, შემდგომ კი ხელოვნების სხვა სფეროებში მაინც ფართოდ იკიდებს ფეხს. დიდი ქალაქების ბოჰემაში სუბკულტურები ჩნდება და ტრანსგრესიული სექსუალობა ანტიბიურგერული ყოფის იდეალად სტილიზირდება. XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე, სამეცნიერო წრეებშიც იცვლება დამოკიდებულება პერვერსიად და კრიმინალად მონათლული ჰომოსექსუალობის მიმართ. განსაკუთრებით აღსანიშნავია გერმანელი ექიმის მაგნუს ჰირშფელდის (1868-1935) მოღვაწეობა. ის ერთ-ერთი პირველია, ვინც ჰომოსექსუალობის დეკრიმინალიზაციის მოთხოვნით გამოდის. მას ეკუთვნის „მესამე სქესის“ ცნებაც, რომელიც თითქმის საუკუნის შემდეგ ქვიარ თეორიის ინსპირაციად იქცა. ფსიქოანალიზმა კი ჰომოსექსუალობის პათოლოგიზაციას ფაქტობრივად საფუძველი გამოაცალა.

XIX საუკუნეში აბობოქრებული ნაციონალიზმი ქალაქურ ბოჰემას დეკადანსისა და გადაგვარების მანკიერებად აცხადებს და განადგურებით ემუქრება, რაც მოგვიანებით ხორციელდება კიდეც ევროპულ ფაშისტურ რეჟიმებსა და სტალინის იმპერიაში. ეს პოლიტიკური სისტემები ადამიანებს იდეოლოგიური და სექსუალური ნიშნით დევნიან. არც XX საუკუნის პირველი ნახევრის შედარებით  დემოკრატიული სისტემები ავლენენ მეტ ტოლერანტულობას ადამიანის პირადი ცხოვრების, სექსუალობის, ემოციური სამყაროსა და მისი გამოხატვის ფორმების მიმართ. უცნაურია, რომ სწორედ ამავე ეპოქაში ჩნდება ღიად ჰომოეროტული ლიტერატურა, რომელიც კონსერვატორი საზოგადოების აღშფოთებასთან ერთად, ახალ ჟანრად იწყებს განვითარებას ლიტერატურასა თუ გამომსახველობით ხელოვნებაში.

1960-იანი წლების დასავლეთის სტუდენტური რევოლუციებისა და პაციფისტური მოძრაობების ფონზე სექსუალობა სულ უფრო მეტად პოლიტიკური ხდება. კრიმინალებთან გათანაბრებული და ავადმყოფებად გამოცხადებული „სექსუალური უმცირესობები“ საკუთარი უფლებებისთვის ბრძოლას იწყებენ. დემოკრატიულ ქვეყნებშიც კი, ეს ბრძოლა პოლიციასთან ხელჩართული შეტაკებების ფონზე მიმდინარეობდა, მაგრამ ამ გზამ დასავლური საზოგადოება პარადიგმის შეცვლამდე მაინც მიიყვანა. XXI საუკუნეში „სექსუალურ უმცირესობათა“ სამართლებრივი გათანაბრების საკითხი ლიბერალური დემოკრატიის ერთ-ერთ პრიორიტეტად იქცა, ხოლო „იდენტობის პოლიტიკა“ აკადემიური დისციპლინიდან სახელმწიფო პრაქტიკებად ითარგმნა.

იდენტობის პოლიტიკის წიაღში ჩნდება სწორედ „ქვიარის“ (queer) ცნებაც, როგორც არაბინარული, ანუ სქესების ტრადიციულ ქალად და მამაკაცად დაყოფის მიღმა ნაგულისხმები იდენტობის ფორმა. ინგლისურ ენაში დამკვიდრებული ეს სიტყვა გერმანული წარმოშობისაა, რომელშიც quer შუალედურ მდგომარეობას – არც იქ და არც აქ მყოფს აღნიშნავს. შესაბამისად, „ქვიარი“ ერთგვარი არაიდენტიფიცირებადი იდენტობის აღმნიშვნელია, რომელიც თანამედროვე სამყაროში იდენტობის სხვა არადომინანტ ფორმებს შორის ფართოდ გავრცელდა.

რამდენადაც ბოლო საუკუნეების მანძილზე სამყაროში დასავლური ცივილიზაცია დომინირებს, დანარჩენი სამყარო დასავლური კატეგორიებით იწყებს მეტყველებას. ესაა გლობალიზაციის ერთ-ერთი მთავარი შედეგი, რომელიც, როგორც უცხო და ადგილობრივის არათანაზომადი, უფრო მეტ გაუგებრობას და კონფლიქტურ გარემოს უფრო მეტად ქმნის, ვიდრე განსხვავებულისადმი მიმღებლობას. გლობალისტური პრიზმით დანახული, ხშირად, ადგილობრივ ტრადიციას გადაფარავს და მის განდევნას ცდილობს.

არ არსებობს გლობალური ლიტერატურული ან კულტურული ფენომენი, რომლის ანალოგიც ადგილობრივ კულტურის ტრადიციაში არ მოიძებნება, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც საქმე გრძნობებს და მათ გამოხატვას ეხება.

ტრადიცია არ გულისხმობს დაკონსერვებას და რაიმეს შეუბღალავად დაცვას. პირიქით, ტრადიცია მუდამ განახლებადი და ცვალებადია, რამდენადაც მისი შემქმნელი ხალხი იცვლება იმ გარემოებების ზემოქმედებით, რომელშიც მას ყოფნა უწევს. ტრადიცია სწორედ ადაპტაციისა და უცხოს გადამუშავების, გათავისების უნარია. 

გამონაკლისი არც ქართული ლიტერატურული ტრადიციაა, რომელსაც სასიყვარულო ემოციის პირდაპირი გამოთქმისთვის და შენიღბვის საკუთარი, ენობრივი ფორმები აქვს. ქართული ენისთვის უცნობია სქესის კატეგორიაც და ნაცვალსახელი, ზმნა, თუ ზედსართავი არასდროს მიანიშნებს მოლაპარაკე სუბიექტის, ან ობიექტის სქესზე. „სატრფო“ მუდამ უსქესოა და თავისუფალია ორაზროვანი ინტერპრეტაციისათვის.

ენაზე არანაკლებ მნიშვნელოვანია საქართველოს მრავალეთნიკურობა –  კულტურული სიჭრელე. ქართულ კულტურას XX საუკუნის დასაწყისში ოსიპ მანდელშტამმა „ორნამენტული“ უწოდა და მასში აღმოსავლურისა და დასავლურის ნაზავი, ერთგვარი შუალედური ფორმა იგულისხმა – მკაცრი განსაზღვრებისა და მკაფიო იდენტიფიკაციის გარეშე.

ყველაზე მეტად „ორნამენტულობა“ მაინც თბილისს და მის კულტურულ ტრადიციებს მიესადაგება. ის არასდროს ყოფილა ქართული ქალაქი. ეთნიკურად ქართველები საბჭოთა ეპოქამდელ თბილისში მოსახლეობის მხოლოდ მესამედს შეადგენდნენ და ახალი ქართული კულტურის მთავარი ცენტრი იყო. ეთნიკურ და სარწმუნოებრივ სიჭრელეში არ არსებობდა ჰეგემონიური პოზიცია – ეს გახლდათ ქართული, სომხური, სპარსული, აზერბაიჯანული ენობრივი კულტურების სინთეზი, რომელსაც XIX საუკუნეში რუსული და ევროპულიც შეერია. იერით მეტად აღმოსავლურ თბილისში ერთმანეთში აირია ისლამური სამყაროდან მომავალი დერვიშული და აშუღური მუსიკალური და სიტყვიერი ტრადიცია, რომელიც ქართულ და სომხურ ქრისტიანულ კულტურას შეერწყა და ერთგვარი შუალედური, უნიკალური მხოლოდ თბილისისთვის დამახასიათებელი სურათი შექმნა. ეს იყო კულტურა, რომელიც დიდწილად სწორედ სატრფიალო მოტივებით საზრდოობდა.

თბილისურ სატრფიალო ლირიკასა და სიმღერებში უხვადაა მოტივები, რომლებსაც თანამედროვე ტერმინოლოგიით „ქვიარი“ შეიძლება ეწოდოს. ასეთია თბილისური ფოლკლორის გამორჩეული სიმღერა „პატარა ბიჭი დამეკარგა, წითელპერანგა“. იეთიმ გურჯის ლექსის „კარგი იყო არ გამეცნე თავიდან“ მიხედვით შექმნილ სიმღერასთან ერთად, ის ძველი თბილისის მუსიკალური კულტურის ყველაზე ცნობილი ნიმუშია. ამ სიმღერის ტექსტს, ღიად ჰომოეროტული შინაარსის გამო, არაერთხელ შეუქმნია უხერხულობა საბჭოთა და პოსტსაბჭოთა პერიოდის მამაკაცი შემსრულებლებისთვის. უხერხულობის თავიდან ასაცილებლად, ხშირად „ბიჭს“ „გოგოთი“ ანაცვლებდნენ ხოლმე. სიმღერის პირველი სტროფი ირაკლი ჩარკვიანმა სიმღერაში „საქართველო“ გამოიყენა. მასთან სტროფი ორჯერ მეორდება: პირველად, როგორც „პატარა გოგო დამეკარგა“, მეორედ – „პატარა ბიჭიც დამეკარგა“.

გასაბჭოების შემდეგ თბილისური კულტურა თანდათან ქრება. დაჩქარებული მიგრაცია თბილისს ქართულ ქალაქად გარდაქმნის. პოსტსაბჭოთა პერიოდში ძველი ქალაქი აღარ არსებობს, თუმცა მისი ნაკვალევი XXI საუკუნის ქართულმა პოეტურმა თუ მუსიკალურმა ხელოვნებამ მაინც შემოინახა.

პოლიტიკური კატაკლიზმები ცვლის დამოკიდებულებას ძველი ტაბუების მიმართ. ემანსიპაციისკენ სწრაფვას ულტრაკონსერვატორული ძალებისგან მძაფრი რეაქცია ახლავს თან. პარადოქსულად, თანამედროვე საქართველო ხაზგასმით ჰომოფობი საზოგადოების ქვეყანაცაა და რეგიონში ყველაზე დიდი ლგბტქ სცენაც გააჩნია. პოლიტიკური და სოციალური შიდა კონფლიქტები მუდმივი დაძაბულობის ველს ქმნის, რაც იდეალური პირობაა კონტრასტული და დინამიკური კულტურისთვის. წინამდებარე ანთოლოგიაც ამ კონტრასტის ნიმუშია და ის აკრძალული ვნებების პოეტურად გამოხატვის ადგილობრივ ტრადიციას აღწერს.