სტალინი და დედაენა | გიორგი მაისურაძე

1978 წლის 14 აპრილს თბილისში მრავალრიცხოვანი მანიფესტაცია გაიმართა. ხალხი ქართული ენის საკონსტიტუციო სტატუსის დაცვას ითხოვდა. ეს მეორე შემთხვევა იყო საბჭოთა საქართველოს ისტორიაში, როდესაც ხალხი ხელისუფლების გადაწყვეტილებას საპროტესტო მანიფესტაციით დაუპირისპირდა. პირველი 1956 წლის 9 მარტს „სტალინის პიროვნების კულტის“ კრიტიკამ და მისი ძეგლების დემონტაჟმა გამოიწვია. ათასობით ადამიანი, განსაკუთრებით სტუდენტობა, სტალინისა და მისი კულტის დასაცავად თბილისის ქუჩებში გამოვიდა.

14 აპრილის მანიფესტაციის შედეგად ქართულმა ენამ სახელმწიფო ენის სტატუსი შეინარჩუნა, ხოლო ეს თარიღი ქართული ენის დღედ და კოლექტიური მეხსიერების სიმბოლოდ იქცა.

9 მარტი ცეცხლის გახსნით დამთავრდა და საბჭოთა პერიოდის ყველაზე სისხლიან, მაგრამ არაერთაზროვან დღედ ჩაიწერა საქართველოს ისტორიაში. ამ არაერთაზროვნების მიზეზი თავად 9 მარტის შინაარსია, რაც ამ დღეს, 14 აპრილისგან განსხვავებით, ხელსაც უშლის ლეგიტიმური ადგილი დაიკავოს საბჭოთა ხანის ეროვნულ ნარატივში.

1988 წლიდან, როცა საბჭოთა კავშირში გარდაქმნის („პერესტროიკა“) სახელით ცნობილი დემოკრატიზაციის პროცესი დაიწყო, პოლიტიკური მანიფესტაციები, მიტინგები თუ პროტესტის სხვა ფორმები ლამის ყოველდღიური ცხოვრების ნაწილად იქცა. ამდენად, უჩვეულობისა და განსაკუთრებულობის სტატუსი საბჭოთა პერიოდიდან მხოლოდ ამ ორ საპროტესტო აქციას შემორჩა; რადგან ეს იყო გამონაკლისი საჯარო პროტესტის არარსებობის ხანაში, როცა ნებისმიერი გამოსვლა, განსაკუთრებით კი ხელისუფლების გადაწყვეტილების წინააღმდეგ, კანონსაწინააღმდეგო და ანტისახელმწიფოებრივ ქმედებად კვალიფიცირდებოდა და უმკაცრესად ისჯებოდა.

1956 წლის 9 მარტს სტალინი ჯერ კიდევ მავზოლეუმში ესვენა, კვლავინდებურად მოქმედებდა გულაგი და შეუფერხებლად მუშაობდა სტალინის რეპრესიული სისტემა.

1978 წლის ამბები კი უკვე სხვა, „უძრაობისა“ და ტოტალური კორუფციის ხანის საბჭოთა კავშირში მოხდა. ამგვარ მოცემულობაში წარმოუდგენელიც კი იყო, რომ ათასობით ადამიანი ბრაზის გამოხატვას ქუჩაში გასვლით გაბედავდა. ამ რისკზე შეიძლებოდა წასულიყო მხოლოდ უკიდურესად აღშფოთებული ხალხი, მიზეზით, რომელიც, საზოგადოების აზრით, მის ეგზისტენციალურ ფუნდამენტს უქმნიდა საფრთხეს. ასეთად კი ხალხმა სტალინი და ენა მიიღო.

„პიროვნების კულტი“ და მისი ​თაყვანისცემა

1956 წლის 25 თებერვალს საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის მე-20 ყრილობაზე ნიკიტა ხრუშჩოვის საიდუმლო მოხსენებაში სტალინი გაკრიტიკებულია არა მხოლოდ, როგორც ტირანი და 1930-იანი წლების რეპრესიების მთავარი დამნაშავე, არამედ როგორც საკუთარი პიროვნების კულტის შემქმნელიც. მოხსენების ძირითადი სამიზნე სწორედ „პიროვნების კულტი“ იყო. ამ ფენომენის შესახებ ღიად საუბრით ხრუშჩოვმა, ფაქტობრივად, აღიარა ათეისტურ საბჭოთა კავშირში რელიგიური ელემენტის არსებობა და შეეცადა მისი დემონტაჟის აუცილებლობა წარმოეჩინა. როდესაც საუბარია საბჭოთა ტოტალიტარიზმსა და იდეოკრატიაზე, ხელისუფლების აბსოლუტურ ცენტრალიზაციასთან, ტოტალურ კონტროლთან და მის რეპრესიულობასთან ერთად, რელიგიის რანგში აყვანილი იდეოლოგიაც იგულისხმება.

ამგვარად, უკვე 1930-იან წლებში გაჩნდა საბჭოთა იდეოლოგიის რელიგიურ სისტემებთან შედარების ტენდენცია. გერმანელ-ამერიკელმა პოლიტოლოგმა ერიკ ფიოგელინმა 1938 წელს „პოლიტიკური რელიგიის“ კონცეფციაც შექმნა, რომელიც, პირველ რიგში, გერმანული ნაციზმისა და სტალინიზმის აღსაწერად გამოიყენა. სსრკ-ს უწოდეს „წითელი ბიზანტია“, რომელშიც ქრისტიანული თეოკრატია ბოლშევიკური იდეოლოგიით ჩანაცვლდა. საუბარი იყო რუსულ მართლმადიდებლურ მესიანიზმსა და მოსკოვის, როგორც „მესამე რომის“ იდეაზე. 1940-1950-იანი წლების დასავლურ მეცნიერებაში სტალინის მმართველობას „კეისაროპაპიზმს“ ადარებდნენ – მმართველობის ისეთ ფორმას,როდესაც სახელმწიფოს მეთაური, პოლიტიკურთან ერთად, უმაღლეს სასულიერო, ანუ იდეოლოგიურ ავტორიტეტსაც განასახიერებს.

თუ საბჭოთა ტოტალიტარიზმს რელიგიურის მსგავს სისტემად განვიხილავთ – ბელადების კულტს ამ რელიგიის ცხოველმყოფელი ბირთვის ადგილი უკავია. აღნიშნული კულტი საკმაოდ სპონტანურად, 1924 წელს ლენინის არდამარხვისა და მისი მავზოლეუმში დასვენების შედეგად აღმოცენდა. ამაზე ტროცკის უთქვამს, ლენინისგან მართლმადიდებელ წმინდანს ვქმნითო, მაგრამ მავზოლეუმის იდეის მიმართ სკეპტიკურად განწყობილი ადამიანები უმცირესობაში იყვნენ, ლენინის მავზოლეუმი კი მთავარ წმინდა ადგილად იქცა საბჭოთა „რელიგიაში“.

1920-იანი წლების ბოლოს, როდესაც სტალინის ერთპიროვნული მმართველობა დამყარდა, დაიწყო ჯერ ლენინის და შემდგომ სტალინის კულტების ფორმირებაც და მათი ავტორი უკვე თავად სტალინი გახდა.

ფრანგი ფილოსოფოსი ალენ ბადიუ ლენინს, მარქსთან და მარქსიზმთან მიმართებაში, ადარებდა პავლე მოციქულს, როგორც ქრისტიანობის რეალურ შემქმნელს. შეიძლება ითქვას, რომ სტალინის იდეოლოგიაში სწორედ ლენინმა დაიკავა ქრისტეს ადგილი, ხოლო ამ რელიგიის რეალური შემოქმედი, ანუ მისი „პავლე მოციქული“ თავად სტალინი გახდა.

სტალინია „ლენინიზმის“ ფაქტობრივი შემქმნელიც და ერთ-ერთი პირველი თეორეტიკოსიც, თუმცა მისი ადგილი და როლი ამ სისტემაში ბევრად მეტია, ვიდრე უბრალო მოციქულის. სტალინის პირველი ეპითეტები: „სტალინი, ლენინის საქმის გამგრძელებელი“ ან „სტალინი – ლენინი დღეს“ – თანდათან იცვლება შუა საუკუნეების ქრისტიანული პოლიტიკური თეოლოგიიდან ან კიდევ უფრო არქაული ხანის ძალაუფლების მისტიკიდან წარმოშობილი ისეთი სიმბოლიკით, როგორებიცაა „მამა“ და „მზე“. 1936 წელს სტალინი „ხალხების მამად“ შეირაცხა, რითაც ის მრავალეთნიკური საბჭოთა იმპერიის გამაერთიანებელ, ზენაციონალურ და ზეადამიანურ სიმბოლოდ იქცა. ამ ტენდენციის დამაგვირგვინებელი აღმოჩნდა 1941 წელს შექმნილი საომარი დევიზები: „სამშობლოსთვის, სტალინისთვის!“„დედა სამშობლო“ („დედა სამშობლო გიხმობს!“) და ხალხების მამა – სტალინი“.

სტალინი „ღვთაებრივის“ ცოცხალი განსახიერებაც იყო და ერთგვარი ტრანსცენდენტური იდეაც, რომლის კულტიც საბჭოთა ხალხებს ერთ ოჯახად კრავდა მესიანური მიზნის მისაღწევად – კომუნიზმის ასაშენებლად.

შესაბამისად, მისი კულტის გაუქმება და მისი შეცდომების მხილება ღმერთის სიკვდილსაც ნიშნავდა და თავად საბჭოთა იდეოლოგიის შეუცდომლობასაც ეჭვქვეშ აყენებდა.

„მამავ, ძვირფასო“

დესტალინიზაციას, განსაკუთრებით კი, სტალინის ძეგლების დემონტაჟს მოჰყვა ვნებათაღელვა და მიტინგები მთელ საბჭოთა კავშირში, მაგრამ საყოველთაო პროტესტში ეს უკმაყოფილება მხოლოდ თბილისში გადაიზარდა. შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოს სსრ-ის მოსახლეობამ საბჭოთა ხელმძღვანელობის გადაწყვეტილებას დაუმორჩილებლობა გამოუცხადა. საპროტესტო მანიფესტაციები თბილისის გარდა სხვა ქალაქებშიც ჩატარდა, განსაკუთრებული მასშტაბით – გორში, ბათუმსა და სოხუმში.

1956 წლის 4 მარტს თბილისში მანიფესტაციები მას შემდეგ დაიწყო, რაც ხრუშჩოვის მოხსენების იმ დროისთვის ჯერ კიდევ უცნობი შინაარსი ჭორების დონეზე გავრცელდა. მანიფესტანტები, რომლებიც ქუჩაში ლენინისა და სტალინის სურათებით გამოვიდნენ, სტალინის სახელის ხელშეუხებლობას ითხოვდნენ და სტალინის ძეგლებს თაიგულებითა და გვირგვინებით ამკობდნენ. ზოგიერთი მონაწილის გადმოცემით, ხრუშჩოვის გადაყენების მოთხოვნებმაც გაიჟღერა. აქციების მონაწილეთა რიცხვი დღითიდღე იზრდებოდა, მათი დიდი ნაწილი კი სტუდენტი იყო.

9 მარტს, როდესაც მანიფესტანტები რუსთაველის პროსპექტზე კავშირგაბმულობის სახლს მიადგნენ, ტყვიამფრქვევებიდან ცეცხლი გაიხსნა. თბილისის ცენტრში ტანკები და ჯარისკაცები გამოჩნდნენ. დაღუპულთა რიცხვი დღემდე უცნობია. ოფიციალური მონაცემებით, 27 ადამიანი დაიღუპა, თუმცა რეალური რიცხვი შესაძლოა ბევრად დიდი იყოს. ნოდარ ნათაძე ამ თარიღისადმი მიძღვნილ წიგნში „სისხლიანი პარასკევი“ წერს, რომ დაიღუპა 500-დან 1200-მდე ადამიანი. უფრო ზომიერი გამოთვლებით კი, დაღუპულთა რაოდენობა ასის ფარგლებში უნდა ვივარაუდოთ.

სტალინის ქართული წარმომავლობა მარტივი პასუხი უნდა იყოს კითხვაზე, თუ რატომ მიიღო პროტესტმა ასეთი მასშტაბური სახე მაინცდამაინც საქართველოში;

თუმცა ამ ერთი შეხედვით მარტივ პასუხს საკმაოდ რთული საფუძვლები აქვს და მათი გაგება არა მხოლოდ ამ საპროტესტო აქციის შინაარსს, არამედ სტალინის ეპოქაში გამობრძმედილი ქართველი ერის იდენტობასაც უკეთესად ხსნის.

…

სტალინის სიკვდილმა საბჭოთა კავშირის მოსახლეობის უდიდეს ნაწილში წარმოუდგენელი შეძრწუნება გამოიწვია. თითქოს ხალხი გლოვობდა ღმერთთან მიმსგავსებულ ბელადს. მოსახლეობა სსრკ-ის ყველა რეგიონიდან საკუთარი ნებით მიაწყდა მოსკოვს, რომელიც საგანგებო რეჟიმში აღმოჩნდა. გიგანტური სახელმწიფოს ყველა ქალაქში მრავალდღიანი სამგლოვიარო ცერემონიები და მიტინგები დაიწყო. შემთხვევითი არ ყოფილა, რომ სტალინის დაკრძალვას უწოდებდნენ „აპოთეოზს“, ამ სიტყვის პირვანდელი, ძველი რომაული მნიშვნელობით, როგორც მიწიერი ყოფიდან ღვთაებრივში გადასვლას. ამგვარ ვითარებაში გასაკვირი არაა სტალინის გლოვის მასშტაბი მის სამშობლოში, „ხალხების მამა“ ხომ საქართველოს შვილი იყო. ეს ფაქტი საქართველოს „მოძმე საბჭოთა ერების ოჯახში“ ჭირისუფლის პრივილეგიას ანიჭებდა, რომლის შენარჩუნებაც მხოლოდ სტალინის სახელის უკვდავყოფით იყო შესაძლებელი.

1953 წლის 12 მარტს გაზეთ „კომუნისტში“ გამოქვეყნდა იოსებ ნონეშვილის სტალინის სიკვდილისადმი მიძღვნილი ლექსი „მამავ, ძვირფასო“, რომელიც ჟანრობრივად საბჭოთა პანეგირიკის ნიმუშია. ამ ლექსში ასევე გაჟღერებულია სხვა, უფრო დიდი ეგზისტენციალური მნიშვნელობის შიშიც:

„ცოტა ხანია უშენოდ ვართ... და როგორ გვიმძიმს,

მთელი სიცოცხლე უშენობა ვით ავიტანოთ?“

ამ სტრიქონებში აისახა „უმამოდ“ დარჩენილი, დაობლებული საქართველოს კოლექტიური განგაში ‒ რაღაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვნის დაკარგვის საფრთხე, ცუდი სიზმარი, რომელიც 1956 წელს ახდა. სტალინის კულტის გარეშე ბელადის სამშობლო კარგავდა „საბჭოთა ბეთლემის“ სტატუსს.

გერონტი ქიქოძის 1954 წლის 12 მარტით დათარიღებულ მოგონებებში წერია, რომ საბჭოთა ხელმძღვანელობა სტალინის ტრიუმფალური დაკრძალვისთანავე შეუდგა მისი როლის დაკნინებას და მას უკვე მხოლოდ „ლენინის საქმის გამგრძელებლად“ მოიხსენიებდა. გარდაცვალების წლისთავზე გაუქმდა სამგლოვიარო მიტინგები. ამან განსაკუთრებით გააღიზიანა ქართველი ახალგაზრდები, რომლებიც ათი დღის განმავლობაში სადღეღამისო სამგლოვიარო ცერემონიებს აწყობდნენ თბილისში, სტალინის ძეგლთან, კითხულობდნენ ლექსებს, მღეროდნენ „გაფრინდი შავო მერცხალოს“, იჩოქებდნენ მისი ძეგლის წინ. ხშირად ისმოდა სიტყვა „უკვდავება“, სტალინთან ერთად ჟღერდა საამაყო ქართველი მეფეების სახელები: ვახტანგ გორგასალი, დავით აღმაშენებელი, თამარი, პატარა კახი. ქიქოძის სიტყვებით, „აშკარად ჩანდა, რომ დიდი ხნის მანძილზე ჩახშულმა პატრიოტულმა გრძნობამ გამოსავალი იპოვა და სტიქიური ძლიერებით გადმოხეთქა“. ის აქვე ახსენებს ერთ რიტუალურ ჟესტს, რომელიც სტალინის წლისთავზე გამოჩნდა: ესაა მის ძეგლთან ღვინის მიტანა და ქართული წეს-ჩვეულებისამებრ შესანდობარის დალევა. მომდევნო წელსაც იგივე განმეორდა, ხოლო 1956 წელს ამას სკკპ მე-20 ყრილობის განწყობაც დაემატა. გლოვა მასობრივ შფოთში გადაიზარდა, ამ აღშფოთებამ კი ათეულობით წლის განმავლობაში დაშინებულ მოსახლეობას ქუჩაში გამოსვლისა და პროტესტის გამოხატვის გამბედაობა მისცა.

„პატარა გორი დიდია“

უკვე გერონტი ქიქოძის მოგონებებში გაჟღერდა აზრი, რომ სტალინის გლოვაში „ჩახშულმა პატრიოტულმა გრძნობებმა გამოსავალი იპოვა“. 1956 წლის შემდეგ ამგვარი შეხედულებებისგან თანდათან ცალკე ნარატივი ჩამოყალიბდა ‒ აზრი, რომ სტალინი მხოლოდ საბაბი იყო, სინამდვილეში კი, წმინდად ეროვნული გრძნობების ამბოხი დაიწყო. ქართულმა ნაციონალისტურმა ნარატივმა თარიღი იმ პირობით მიიღო, რომ ის სტალინის სახელს მოიცილებდა. ამიტომაც მაქსიმალური აქცენტი გაკეთდა „საქართველოს დამოუკიდებლობის მოწოდებებზე“. ნოდარ ნათაძის თქმით, ისინიც, ვისაც სტალინის სახელის ბედი გულწრფელად აღელვებდა, რა თქმა უნდა, უმცირესობა იყვნენ. ისტორიკოსი დიმიტრი შველიძე კი მიიჩნევს, რომ სტალინი მხოლოდ ნიღაბი იყო, რომლის უკანაც „ეროვნული მოძრაობა“ იმალებოდა. ასეთი მოსაზრებები, ძირითადად, გულისხმობდა იმ ახალგაზრდებს, რომლებიც წლების შემდეგ დისიდენტებად გაიზარდნენ ან გვიანი საბჭოთა ხანის ეროვნული ნარატივების ავტორები გახდნენ. მათ შორის იყვნენ ზვიად გამსახურდია და მერაბ კოსტავა. სტალინის კულტი პირდაპირ იყო შეზრდილი ეროვნულ სიამაყესთან და ქართული იდენტობასთან – სტალინის გლოვამ და 1956 წლის 9 მარტმა ყველაზე ცხადად სწორედ ეს გამოავლინა.

სტალინის ეპოქაში, მისი ეროვნული პოლიტიკის („ფორმით ეროვნულის, შინაარსით სოციალისტურის“) ხელშეწყობით და ქართული წარმომავლობის გათვალისწინებით, საქართველომ, უფრო კონკრეტულად კი, ქვეყნის ინტელიგენციამ თავისი ახალი ეროვნული სახე შექმნა; ამ გარემოებებს დააფუძნა კულტურული და ისტორიული სიდიადის წარმოსაჩენი ნარატივები, რომელთა წიაღშიც „ხალხების მამის“ სამშობლო საქართველო „წმინდა მიწად“ გარდაისახებოდა.

ქართული ლიტერატურული „სტალინიანას“ საუკეთესო ნიმუშები (გიორგი ლეონიძის, გალაკტიონ ტაბიძის, რაჟდენ გვეტაძის, კონსტანტინე გამსახურდიას ავტორობით) განმსჭვალულია ამ ეროვნულ-მესიანური პათოსით. გიორგი ლეონიძის პოემა „სტალინი: ბავშვობა და ყრმობა“ მიჯაჭვული პრომეთეთი იწყება და სტალინსაც პრომეთეს მსგავს ფიგურად წარმოაჩენს; თუმცა ნაწარმოებში კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია თავად ბელადის სამშობლო, უძველესი ცივილიზაციისა და გმირული წარსულის ქვეყანა.

პრომეთეს თემა კიდევ უფრო მეტადაა დაკონკრეტებული რაჟდენ გვეტაძის ლექსში „პრომეთეს ცეცხლი“:

„შენს მიერ ქართლში დანთებული პატარა კერა,

ახლა ანათებს მთელს მსოფლიოს პრომეთეს ცეცხლით“.

ეს ლექსი 1945 წლის 20 მაისითაა დათარიღებული. „პრომეთეს ცეცხლი“ ის მესიანური სიმბოლოა, რომლითაც მეორე მსოფლიო ომში გამარჯვებული სტალინი და მისი მეშვეობით, საქართველო, მსოფლიოს ანათებენ. სტალინი ის განმადიდებელია, რომელიც თავისი პატარა სამშობლოს მასშტაბსაც ზრდის.

ეს იდეაა განვრცობილი ირაკლი აბაშიძის ლექსში „პატარა გორი დიდია“:

„პატარა გორი დიდია,

ბევრის მომსწრე და მნახველი,

ქვეყნებში რეკავს ზარივით,

მისი ქართული სახელი [...]

პატარა გორი დიდია ‒

დიდი სტალინის მშობელი“.

სტალინისადმი მიძღვნილ ლექსებზე საუბრისას ხაზი უნდა გაესვას მათ პრაქტიკულ ფუნქციას: ისინი არ იწერებოდა ლიტერატურით გატაცებული მკითხველისთვის.

მათი დიდი ნაწილი სკოლებში ისწავლებოდა და პირდაპირ ზემოქმედებდა მოზარდების ცნობიერებაზე. აკაკი ბაქრაძე იგონებს: „მე იმ თაობას ვეკუთვნი, ვისაც სტალინისადმი მიძღვნილ ლექსებს უფრო ადრე აზეპირებინებდნენ, ვიდრე „დედას“ ან „მამას“ წარმოთქმას ისწავლიდა. (...) ჩვენ გვარწმუნებდნენ, რომ იგი იყო უფრო დიდი, უფრო მიუწვდომელი, ვიდრე ღმერთი, ვიდრე სამყარო. პროპაგანდის მანქანა მუშაობდა დღედაღამ. ამ აზრს აჭედებდა, როგორც ლურსმანს, ყოველი მოქალაქის გონებაში“. ქართული პოეზია სტალინის ხატის მეშვეობით ეროვნული სიამაყისა და გამორჩეულობის გზავნილებსაც აწვდიდა მის გამზეპირებელ მკითხველს. გზავნილებიც სტალინის ფიგურასთან შერწყმული იბეჭდებოდა იმ დროის ქართველების ცნობიერებაში.

პოეტური ნარატივების პარალელურად, 1930-იანი წლებიდან საკავშირო მასშტაბით იწყება ქართული კულტურის ინსცენირებები – თეატრალური ოლიმპიადები, საკავშირო მწერალთა ყრილობა (1934), ქართული კულტურის დეკადები მოსკოვსა და სსრკ-ის სხვა დიდ ქალაქებში. სტალინისადმი მაამებლობა მისი სამშობლოს განსაკუთრებულად ქება-დიდებისკენ უბიძგებს სხვა „მოძმე ხალხებს“. საქართველო, ქართული კულტურა, როგორც არასდროს, გიგანტური საბჭოთა სცენის რამპის შუქში დგება. განსაკუთრებით აღსანიშნავია 1937 წელს გამართული ორი დიდი იუბილე: ილია ჭავჭავაძის 100 და რუსთაველის („ვეფხისტყაოსნის“) 750 წლისთავი. ეს უკანასკნელი საკავშირო მასშტაბით აღინიშნა. მოსკოვსა და სსრკ-ის სხვა ქალაქებში გაჩნდა რუსთაველის ქუჩები და ძეგლები, „ვეფხისტყაოსანი“ ითარგმნა სხვა ენებზე. 1940 წელს შალვა ნუცუბიძემ მოსკოვში წაიკითხა საჯარო ლექცია, რომელშიც მან რუსთაველი რენესანსულ ავტორად გამოაცხადა. ეს საფუძვლად დაედო ნუცუბიძისეული „აღმოსავლური რენესანსის“ თეორიას, რომლის მიხედვითაც, აღმოსავლური რენესანსი ორი საუკუნით უსწრებს წინ ევროპულს. 1940-იან წლებში იქმნება და სასკოლო სახელმძღვანელოში შედის ქართველთა წარმომავლობის ნარატივი – რომ ქართველები ევროპისა და წინააზიის უძველესი, წინარეინდოევროპული „ხეთურ-იბერიული“ ცივილიზაციიდან მოდიან. კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი და საბედისწეროც აღმოჩნდა ქართული ეროვნული თვითშეგნებისთვის სტალინური ისტორიციზმი, როგორც პოლიტიკური და სამართლებრივი არგუმენტი, კერძოდ ის, რომ ერს თავის ისტორიულ ტერიტორიაზე პრეტენზიის კანონიერი უფლება აქვს. ამისი თვალსაჩინო ნიმუშია აკადემიკოსების, სიმონ ჯანაშიასა და ნიკო ბერძენიშვილის სტატია „თურქეთისადმი ჩვენი კანონიერი პრეტენზიების შესახებ“, რომელიც 1945 წელს მთელ საბჭოთა პრესაში გამოქვეყნდა.

ამ თხზულებაში ქართველი ისტორიკოსები თურქეთისგან საქართველოსთვის მისი ისტორიული მიწების – ტაო-კლარჯეთის – გადმოცემას ითხოვენ. როგორც ვარაუდობენ, სტალინი თურქეთში ინტერვენციას აპირებდა, რაზეც შემდეგ უარი თქვა, სამაგიეროდ, ქართულ ცნობიერებაში ისტორიული კუთვნილების ლოგიკასთან ერთად ტაო-კლარჯეთის, როგორც თურქეთის მიერ ოკუპირებული ქართული მიწების წარმოდგენა დარჩა.

სწორედ ამგვარ წარმოსახვებს და ქართველთა ჰიპერტროფირებულ თვითშეფასებას შეერყა საფუძველი 1956 წელს, სტალინის გარდაცვალების შემდეგ.

„ოდესმე დიდი ყოფილა​​ საქართველო“

1956 წლის შემდეგ საბჭოთა ისტორიაში ახალი ეპოქა – „ოტტეპელი“, ანუ „დათბობა“ – დაიწყო, რომელიც რეპრესიული სისტემის შესუსტებას, სტალინის დროს რეპრესირებულთა რეაბილიტაციას და ცენზურის შერბილებასაც გულისხმობდა. ამის გამო 1960-1970-იან წლებში შესაძლებელი გახდა მთელ საბჭოთა კავშირში გაჩენილიყო სრულიად ახალი, იდეოლოგიური დოგმატიკისგან თავისუფალი კულტურა, რომელიც იგავური ენით შეფარულად აკრიტიკებდა სისტემას.

ამის მიუხედავად, კომუნისტურ პარტიას არცერთი სფერო არ დაუთმია და არც პროპაგანდა შეუნელებია. ხრუშჩოვმა კომუნიზმის აშენების თარიღიც კი დაასახელა (1980-იან წლები ), მაგრამ 1956 წლის შემდეგ ამ ყველაფერმა თითქოს თავდაპირველი რელიგიური მუხტი დაკარგა. ნიჰილიზმის პირველი და მთავარი ნიშანი იყო ყოვლისმომცველი კორუფცია, რომელმაც პოსტსტალინურ საბჭოთა კავშირში იფეთქა. უკვე ბრეჟნევის მმართველობის დროს, რაც „უძრაობის“ სახელით შევიდა ისტორიაში, კორუფცია სახელმწიფოს შინაგანი ნგრევის მთავარ ფაქტორად იქცა.

სტალინის პიროვნების კულტის გაუქმებამ და მისი სახელის ისტორიის ჩრდილში გადატანამ ბელადის ფიგურა ოფიციალური დისკურსიდან კი გააქრო, მაგრამ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მან, როგორც განდევნილმა, საბჭოთა ადამიანის არაცნობიერი დაიკავა.

საქართველოში ამან ერთგვარი ხალხურ-პაგანური სტალინიზმი შვა, თავისი საიდუმლო წრეებითა და კულტმსახურებით, აგრეთვე სტალინის პორტრეტებით სატვირთო მანქანებში, ავტობუსებში, სადალაქოებში თუ სურსათის მაღაზიებში. სტალინიზმის ეს ფორმა ერთგვარი კლასობრივი ნიშანიც გახდა, რომელიც დაბალ სოციალურ საფეხურზე მიანიშნებდა.

კულტურული ფენებიდან სტალინის სახელი განიდევნა. ამიერიდან, თუ მას ახსენებდნენ, მხოლოდ ნეგატიურ კონტექსტში. ამიტომ სტალინი კლასობრივ წყალგამყოფადაც კი იქცა მაღალ და დაბალ ფენებს, ინტელიგენციასა და „მოსახლეობის ფართო ფენებს“ შორის. მეორე მხრივ, ქართულმა ინტელიგენციამ უარი არ თქვა სტალინის ეროვნული პოლიტიკის პირობებისა და პიროვნების კულტის სიდიადის პროექციით შექმნილ ნარატივებზე. უბრალოდ, ამ ნარატივმა ახალი ნიშნები შეიძინა და მის მთავარ მახასიათებლად მელანქოლია იქცა, რომელმაც სტალინური ეპოქის ჰეროიკული პათოსი ჩაანაცვლა. მთელი პოსტსტალინური პერიოდის ქართულ ლიტერატურაში წამყვანი მოტივი წარსულის ვერდავიწყება და სევდაა. თუ ადრე საქართველოს ისტორიული დიდება სტალინის წყალობით აწმყოში განიცდებოდა, ახლა მან წარსულში გადაინაცვლა და მონატრებად გადაიქცა.

შესადარებლად ორი ლექსი გავიხსენოთ:

სტალინური ეპოქის ეროვნული პათოსის საუკეთესო ნიმუში, სიმონ ჩიქოვანის 1946 წლის „ვინა სთქვა“:

„ვინა სთქვა, თითქოს პატარა იყოს

ჩემი სამშობლო, დიდების ღირსი,

ქართლში ვინ ჰპოვა პატარა ციხე,

ვინ მოიგონა სიმცირე მისი?! [...]

შეახეთ ბრძოლით გაწვრთნილი ხელი

დარუბანდიდან მოტანილ კარებს,

და გაიხსნება სამშობლო ჩემი,

უსასრულობის შემცველი მხარე“.

და მეორე – ამ, აწმყოშივე განცდილი სიდიადის საპირისპიროდ – მურმან ლებანიძის 1969 წლის ლექსი „ოდესმე დიდი ყოფილა საქართველო“, რომელიც მელანქოლიის მანიფესტაციაა:

„ყოფილა ნიკოფსით-დარუბანდამდე

გაჭენებული და გამოჭენებული;

რტოებგაშლილი და გამოჩინებული,

ყოფილა ორ-ზღვას-შუა აღმოცენებული.

ფიე, საქართველოს ჰყოლია ვასლები!

თამარს უკრეფია სულ ოქროს ვაშლები!

ტევრი გვიწალდია, ისე გვიზარდია,

რომ გავმზადებულვართ ახალ ბიზანტიად“.

ეს იმპერიული ფანტაზიები, რომლებიც მნიშვნელოვანწილად სწორედ სტალინის ეპოქაში გაჩნდა, პოსტსტალინურ ხანაში უზარმაზარ დანაკარგად იქცა. დანაკარგს გლოვა მოუხდა და შემთხვევითი არაა, რომ მურმან ლებანიძე ამ ლექსის ფინალში ალექსანდრე ჭავჭავაძის სიტყვების „ვაჰ, დრონი! ვაჰ, დრონის!“ პერიფრაზსაც გვთავაზობს.

საქართველოს ახალი, 1956 წლის ტრავმიდან ამოზრდილი იდენტობა მსხვერპლის, დაობლებულის ცნობიერებაა, ძლიერი მელანქოლიით საკუთარი, სულ უფრო მითოლოგიზირებადი წარსულისადმი და მჩაგვრელის მიმართ რესენტიმენტით. დაქვრივების, უმამოდ დარჩენისა და დაობლების პირდაპირი გამოხატულებებია 1958 წელს თბილისის თავზე აღმართული ქართლის დედის მონუმენტი (მოქანდაკე – ელგუჯა ამაშუკელი) და 1972 წელს ალგეთში აღმართული „კიდევაც დაიზრდებიან“ (მოქანდაკე – მერაბ ბერძენიშვილი).

ამგვარ მოცემულობაში, როდესაც სახელმწიფოებრიობა ფიქტიურია და არც თავისუფალი პოლიტიკური სფერო არსებობს, ეროვნულობის არტიკულირება ენაში ხდება. ენა ეროვნული თვითმყოფადობის ის ერთადერთი ნიშანია, რომელსაც დამოუკიდებლობა არ დაუკარგავს. ის არც გასაბჭოებულა და არც რომელიმე კავშირსა თუ გაერთიანებაში შესულა. ენა გაზიარებადი საკუთრება არაა, ის მხოლოდ ქართველს ეკუთვნის და არსებობს როგორც მხოლოდ ქართული ენა. გარდა ამისა, 1922 და 1936 წლების საბჭოთა კონსტიტუციებით მინიჭებული სტატუსი აქვს, ანუ ქართული ენა საქართველოს სსრ-ში სახელმწიფო ენა და მისი ეროვნულობის შემორჩენილი უტყუარი დასტურია.

დედა ენა და დამოუკიდებლობის ფილოლოგია

არსებობს ერთი საინტერესო მოსაზრება სტალინის კულტის გაჩენის შესახებ: ღრმად რელიგიურ რუსეთში რადიკალურად ათეისტური სისტემის დამყარებამ რელიგიური ენერგიების ჯერ გაფანტვა, შემდეგ კი, ბელადის კულტში კონცენტრაცია გამოიწვია. დესტალინიზაციის შემდეგ გამოთავისუფლებული საკრალური ენერგიების დატევა სტალინის დროს შექმნილ ლენინის კულტს აღარ შეეძლო, ამიტომაც ის სხვადასხვა მიმართულებით გაიფანტა. საქართველოში ამ „საკულტო აურის“ განსაკუთრებით მაღალი კონცენტრაცია თავად ქართული ენის საკრალიზაციასა და მისი თაყვანისცემის ობიექტად ქცევაში შეინიშნება. ამისი ერთ-ერთი პირველი ნიშანია ირაკლი აბაშიძის, ალბათ, ყველაზე ცნობილი ლექსი „ხმა კატამონთან“ („ო, ენავ ჩემო“). ეს ლექსი თავისი პათოსითა და აფექტური წყობით რელიგიურ ჰიმნს ჰგავს:

„მხოლოდ შენ უჭკნობს,

შენ ხატად ქცეულს,

რა დრო, რა დასცემს

შენს უკვდავ სხეულს?

ო, ენავ ჩემო,

დედაო ენავ,

შენ, ჩემო ნიჭო,

სრბოლავ და ფრენავ,

შენ, ჩვენი სუნთქვის დიდო ალამო,

შენ, ჭირთა ჩვენთა ტკბილო მალამო,

შენ, კირო ჩვენთა ქვათა და კირთა,

შენ ერთს,

შენ ვერ გთმობ

სამარის პირთან“...

ქართული ენის ამგვარ აღზევებას რამდენიმე სხვა ფაქტორიც განაპირობებდა, პირველ რიგში, საერთო-საბჭოთა კანონზომიერება. ბორის გროისი თავის წიგნში „კომუნისტური პოსტსკრიპტუმი“ (2006) სსრკ-ს ენის მედიუმზე აგებულ სისტემას უწოდებს და გულისხმობს როგორც ბრძანებებს და მითითებებს, ისე აგიტაცია-პროპაგანდას.

თუმცა ენა იქცა რეჟიმის კრიტიკის და წინააღმდეგობის ერთადერთ სფეროდაც. სსრკ-დან ემიგრირებული რუსი ფილოლოგის, იგორ სმირნოვის თქმით, საბჭოთა კავშირში, „ფილოლოგია პატრიოტების უკანასკნელი თავშესაფარია“. საბჭოთა საქართველოში კი ფილოლოგია, გარდა იმისა, რომ მან აქამდე არნახული მნიშვნელოვნება შეიძინა, პოლიტიკურის ალტერნატიულ და ზეპოლიტიკურ სფეროდ იქცა, რომელიც ქართულ კულტურულ მეხსიერებას უხვად ამარაგებდა ახალ-ახალი საშენი მასალით. საბჭოთა პერიოდში გამოიცა ძველი ქართული ლიტერატურის უდიდესი ნაწილი მაღალი მეცნიერული სტანდარტების ისტორიული და ფილოლოგიური კომენტარებით, შეიქმნა ქართველოლოგია, ქართული ენისა და მწერლობის კვლევა საერთაშორისო სამეცნიერო ყურადღების არეალში მოექცა. ქართული ფილოლოგიიდან ამოიზარდა ის ფიგურები და ხატები, რომლებიც საბჭოთა ეპოქის დასასრულს ქართული ნაციონალისტური რიტორიკის ფუნდამენტურ ნაწილებად იქცა და ერთგვარი პოლიტიკურ-ფილოლოგიური მესიანიზმიც წარმოშვა.

„დამარხულ არს ენაჲ ქართული დღემდე მეორედ მოსვლისა მისისა საწამებელად. რათა ყოველსა ენასა ღმერთმან ამხილოს ამით ენითა. და ესე ენაჲ მძინარე არს დღესამომდე, და სახარებასა შინა ამას ენასა ლაზარე ჰრქჳან. [...] რამეთუ ყოველი საიდუმლოჲ ამას ენასა შინა დამარხულ არს. [...] და ესე ენაჲ შემკული და კურთხეული სახელითა უფლისაჲთა, მდაბალი და დაწუნებული – მოელის დღესა მას მეორედ მოსვლასა უფლისასა“.

შეიძლება ითქვას, რომ X საუკუნის ავტორის, იოანე ზოსიმეს ეს სიტყვები იდეალურად ერგება პოსტსტალინური საქართველოს განწყობას. 1924 წელს ალმანახ „კავკასიონში“ პირველად გამოქვეყნებული ტექსტი, რომელიც ნიკო მარმა დაამუშავა, განსაკუთრებით პოპულარული სწორედ სტალინის შემდგომ ხანაში გახდა. პოპკულტურამ მოიცვა ქართული ანბანის თემაც („ერთ-ერთი 14 ანბანთაგან“).

ქართულ ენასთან დაკავშირებით გასახსენებელია კიდევ ერთი თარიღი: 1976 წელს საქართველოში საყოველთაო ზეიმით აღნიშნეს იაკობ გოგებაშვილის „დედა ენის“ 100 წლის იუბილე. 1937 წელს, „ვეფხისტყაოსნის“ 750 წლის თავის შემდეგ, „დედა ენა“ მეორე წიგნი იყო, რომლის იუბილეც ეროვნულ დღესასწაულად იქცა. ამ წელსვე გაჩნდა დედა ენის ძეგლის დადგმის იდეაც, რომელიც 1983 წელს განხორციელდა.

დედა ენის ძეგლი იმავე ბაღში დაიდგა, რომლის სხვა ნაწილშიც, მშრალი ხიდის გადაღმა, სტალინის მონუმენტი იდგა. ასეთი განვითარება შესაძლებელს ხდის ვარაუდს, რომ სტალინის კულტი საქართველოში ქართული ენის თაყვანისცემამ ჩაანაცვლა. სტალინური მესიანიზმიც ყველაზე ცხადად ქართული ენის კულტში გამოჩნდა. ამ კულტის ძალა კი მთელი სისავსით 1978 წლის 14 აპრილს გამომჟღავნდა.

მღელვარება თბილისში მას შემდეგ დაიწყო, რაც 1978 წლის 24 მარტს საქართველოს სსრ-ის კონსტიტუციის ახალი პროექტი გაზეთ „კომუნისტში“ გამოქვეყნდა. იმავე დღეს საქართველოს სსრ-ის კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის სააქტო დარბაზში შეხვედრა გაიმართა. რესპუბლიკის პარტიული ხელმძღვანელობის გარდა, შეიკრიბნენ უმაღლესი სასწავლებლების რექტორები, შემოქმედებითი კავშირების ხელმძღვანელები და ცნობილი საზოგადო მოღვაწეები. აკაკი ბაქრაძის მოგონებების მიხედვით, რექტორები და მწერლები უკვე წინა დღეს დაიბარეს ცეკა-ში, სადაც მათ უთხრეს, რომ ახალი კონსტიტუციის პროექტიდან ამოღებულია 76-ე მუხლი, რომელიც ქართულ ენას საქართველოს სსრ-ში სახელმწიფო ენის სტატუსს ანიჭებდა. ის შეცვლილი იყო 75-ე მუხლით:

„საქართველოს სს რესპუბლიკა უზრუნველჰყოფს ქართული ენის ხმარებას სახელმწიფო და საზოგადოებრივ ორგანოებში, კულტურულ და სხვა დაწესებულებებში და ახორციელებს სახელმწიფო ზრუნვას მისი ყოველმხრივი განვითარებისათვის. საქართველოს სს რესპუბლიკის ყველა ამ ორგანოსა და დაწესებულებაში, თანასწორუფლებიანობის საფუძველზე, უზრუნველყოფილია თავისუფალი ხმარება რუსული, აგრეთვე სხვა ენებისა, რომლებითაც მოსახლეობა სარგებლობს. რაიმე პრივილეგიები ან შეზღუდვები ამა თუ იმ ენის ხმარებაში არ დაიშვება“.

კონსტიტუციური ცვლილება, რა თქმა უნდა, კრემლის დირექტივა იყო, რომელსაც საქართველოს სსრ-ი უნდა დამორჩილებოდა. 1977 წელს მიღებული ახალი საკავშირო კონსტიტუციის მიხედვით, საკუთარი კონსტიტუციები მოკავშირე რესპუბლიკებსაც უნდა განეახლებინათ. აღმოჩნდა, რომ 15 მოკავშირე რესპუბლიკიდან მხოლოდ საქართველოს და სომხეთს ეწერათ კონსტიტუციაში, რომ ამ საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების სახელმწიფო ენები ტიტულოვანი ერების ენებია, ანუ საქართველოში ქართული და სომხეთში – სომხური. ცვლილების მიზანი, დიდი ალბათობით, მოკავშირე რესპუბლიკების კონსტიტუციების ერთმანეთთან დამსგავსება იყო და არა ქართული ენის რაიმე ფორმით შეზღუდვა ან რუსიფიკაციის მცდელობა, როგორადაც ეს ისტორიულ მეხსიერებაში გაფორმდა. მიუხედავად ამისა, ფაქტი სწორედ ასე იქნა აღქმული, რადგან ყურადღება გამახვილდა ენის არა იურიდიული სტატუსზე, არამედ მის სიმბოლურ მნიშვნელობაზე. ამ ცვლილების მიღების შემთხვევაში, საქართველო კარგავდა საკუთარი იდენტობის მთავარ საკონსტიტუციო ნიშანს – სახელმწიფო ენას.

14 აპრილს, როდესაც საქართველოს სსრ-ის უმაღლესი საბჭოს სესიას კონსტიტუციის ახალი რედაქცია უნდა დაემტკიცებინა, თბილისში მრავალრიცხოვანი მანიფესტაციები დაიწყო.

თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სტუდენტთა და პროფესორთა დემონსტრაციას სხვა უმაღლესი სასწავლებლების სტუდენტები და სკოლის მოსწავლეები შეუერთდნენ. მალე რუსთაველის გამზირზე, „მთავრობის სახლის“ (დღევანდელი პარლამენტის) შენობის წინ, მრავალათასიანი მანიფესტაცია დაიწყო. სახელმწიფო დაწესებულებებთან და მთავრობის სახლის ეზოში საბჭოთა არმიის სპეციალური დანიშნულების ჯარები და ჯავშანტექნიკა გამოჩნდა. თბილისელთა უფროს თაობაში ამან 1956 წლის 9 მარტის შემზარავი ხატებიც გააცოცხლა.

ძნელად დასაჯერებელია, რომ ასეთი საყოველთაო აღშფოთების გამოსაწვევად საკმარისი იყო იურიდიული ფორმულირებები. ბევრად უფრო დასაშვებია თავად ენის მიმართ ზეგრძნობით ხარისხში აყვანილი დამოკიდებულება: „დედა ენა“, როგორც „ქართვლის დედა“, უმამოდ დარჩენილი ერის ერთადერთი გამაერთიანებელი სიწმინდე. ქართულმა საზოგადოებამ, ინტელიგენციის მეცადინეობით, ეს საკონსტიტუციო ცვლილება სწორედ ასე ‒ „დედა ენის“ დამცირებად, „ღვთაებრივი საუნჯის“ შებღალვად აღიქვა.

მეტიც, დიდი ალბათობით, საკონსტიტუციო ცვლილება სულაც შეუმჩნევლად ჩაივლიდა, რომ არა საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის პირველი მდივნის, ედუარდ შევარდნაძის ნაბიჯი – მან ინტელიგენციის წარმომადგენლები დაიბარა და ყურადღება გაუმახვილა ენის სტატუსის ცვლილებაზე. საბოლოოდ, მრავალათასიანი მანიფესტაციის ფონზე, საქართველოს სსრ-ის უმაღლესმა საბჭომ ახალ კონსტუტუციაში ძველი, 76-ე მუხლი დააბრუნა და ქართულ ენას საკონსტიტუციო სტატუსი შეუნარჩუნდა. როგორც ედუარდ შევარდნაძე თავის მოგონებებში ყვება, სსრკ-ის ხელმძღვანელობას ამაზე თანხმობა არ მიუცია, სსრკ-ის მთავარმა იდეოლოგმა, ცენტრალური კომიტეტის მეორე მდივანმა მიხეილ სუსლოვმა ბოლო სიტყვად უთხრა: „იმოქმედეთ თქვენი პასუხისმგებლობით!“

14 აპრილი უპრეცენდენტო იყო ორი თვალსაზრისით:

1. პირველად საბჭოთა კავშირში საპროტესტო აქციამ ცენტრალურ ხელისუფლებას გადაწყვეტილება შეაცვლევინა;

2. რესპუბლიკის პარტიულმა ხელმძღვანელმა თვითონ შეუწყო ხელი პროტესტის აზვირთებას და თვითონვე გამოიყენა ძალის ბერკეტად მოსკოვის მიმართ.

შემდეგი ათი წლის განმავლობაში საქართველოში მასობრივი საპროტესტო აქციები აღარ ყოფილა. 1988 წელს წამოწყებულ მანიფესტაციებში ილია ჭავჭავაძისეული ტრიადა – „მამული, ენა, სარწმუნოება“ ახალი ვერსიით – „ენა, მამული, სარწმუნოება“ – მთავარ ეროვნულ ლოზუნგად გამოჩნდა.

როგორც შუა საუკუნეებში პოლიტიკური არტიკულაციის მთავარი სფერო თეოლოგია იყო, ისე ეროვნულ-განმათავისუფლებელი იდეა მთლიანად ფილოლოგიიდან ამოიზარდა. დამოუკიდებლობისა და სახელმწიფოებრიობის ლოგიკამაც ფილოლოგიური შინაარსი შეიძინა. ამ ფილოლოგიური ნარატივების მეშვეობით სტალინური მესიანიზმის სულმა ქართულ პოლიტიკურ ნაციონალიზმში შეაღწია. რელიგიური ფორმა, რომელიც „პერესტროიკის“ ხანის ქართულ ნაციონალიზმში გამოჩნდა, თავისი გენეალოგიით სათავეს სტალინის კულტიდან იღებდა, მისი საკრალური ენერგია კი ფილოლოგიურ შინაარსებს შეერწყა და ამგვარად შეიქმნა სახელწიფოებრიობის კონცეფცია, რელიგიური ფორმითა და ფილოლოგიური შინაარსით, რომელიც დომინანტურია დამოუკიდებლობის სამი ათწლეულის განმავლობაში.