მიტინგები | გიორგი ღვინჯილია
04.04.2024 | 8 წუთიანი საკითხავიარსებობს რაღაც, რასაც ყველაზე პოპულარული ქართველი ფილოსოფოსი, მერაბ მამარდაშვილი საბჭოთა კავშირივით ემტერებოდა – მიტინგები. საქართველოში მასობრივი მობილიზაციის გარეშე ჯერ არც ერთი რეჟიმი არ შეცვლილა: 9 აპრილმა საბოლოოდ მოშალა საქართველოს კომუნისტური პარტია; 2003 წელს დასავლეთ საქართველოდან რუსთაველის გამზირისკენ მომავალმა კოლონამ შევარდნაძის რეჟიმის დასრულება გვამცნო; 2012 წელს ხელისუფლების არჩევნებით ცვლილებას „ქართული ოცნების“ უზარმაზარი აქცია უძღოდა წინ, რომელმაც „ნაციონალურ მოძრაობას“ ძალაუფლების დათმობა აიძულა.
მერაბ მამარდაშვილის აღელვებულ ხალხის მასაში წარმოდგენა მართლაც რთული საქმეა. „მიტინგს აქვს საკუთარი დრო, რომელიც არ არის აზროვნების დრო.
მიტინგი არსებობს იმისთვის, რომ ადამიანმა გააკეთოს რაღაცა, რასაც ვერასდროს გაიფიქრებდა, ვერ გააკეთებდა მარტო.
როცა ადამიანი მარტოა, მასში მოქმედებს ზნეობისა და აზროვნების ინდივიდუალური პიროვნული საწყისები. სხვასთან ერთად ყოფნა კი შესაძლებლობას მაძლევს გავაკეთო ის, რის ნებასაც ჩემი პირადი სინდისი არ დამრთავდა“. — ამბობდა მამარდაშვილი. ფორმულირება მასების კლასიკური ფსიქოლოგიის სტერეოტიპებითაა გაჟღენთილი. თეორიის მიხედვით, მიტინგის მონაწილეს შთანთქავს ირაციონალური მასა და მას პიროვნულ საწყისსა და თავისუფლებას აკარგვინებს. ასეთი წაკითხვა ყველა მასობრივ შეკრებას ერთ სიბრტყეზე ალაგებს ‒ დიქტატურის წინააღმდეგ გამართული მიტინგი ისეთივე სახიფათო და ირაციონალური ჩანს, როგორც ფაშისტების ჩირაღდნებიანი მსვლელობა. მამარდაშვილი მიტინგს არ უტოვებდა პროგრესულობის შანსს ‒ ეს ყოველგვარი ისტორიულობისა და კონტექსტისგან დაცლილი მორევი იყო, რომელიც ინდივიდს ბრბოში ითრევდა.
მამარდაშვილი მიტინგებზე 9 აპრილის ტრაგედიის შემდეგ ალაპარაკდა. 9 აპრილის შემდგომ პერიოდს ეკუთვნის მისი სახელგანთქმული ფრაზაც სამშობლოსა და ჭეშმარიტების შესახებ („...მე ჭეშმარიტებას ვაყენებ სამშობლოზე მაღლა...“), რომლის გამოც ფილოსოფოსი თავდასხმების ობიექტად იქცა. ხშირად მის სიტყვებს ისტორიული კონტექსტისა და კონკრეტული გარემოებების გარეშე იხსენებენ, მაშინ, როცა მნიშვნელოვანი სწორედ იმ საყოველთაო აღტყინების ჩვენებაა, რომელსაც ფილოსოფოსი ეწინააღმდეგებოდა.
1988 წლის ბოლოდან თბილისში ნელ-ნელა იკრებდა ძალას აქციები. დემონსტრაციებზე სულ უფრო გაბედულ სლოგანებსა და სიმბოლიკას იყენებდნენ. ნოდარ ნათაძე ასე იხსენებს საქართველოს დროშის პირველ გამოჩენას ერთ-ერთი მცირერიცხოვანი მსველობისას: „300-400 სული (შესაძლოა, ცოტა მეტნიც) ჩავუყევით ლენინის (დღეს ‒ კოსტავას) ქუჩას, სოფლის მეურნეობის სამინისტროსთან უგადასასვლელოდ გადავჭერით და იპოდრომისკენ გავემართეთ (ჩემი შთაბეჭდილებით, ქუჩის ეს უგადასასვლელოდ გადაკვეთა, როცა იქვე მიწისქვეშა გადასასვლელი ფუნქციონირებდა, იყო ერთგვარი გარდატეხის წერტილი, რომელსაც შემდგომი ორი წლის ვითარება მოჰყვა. გზა ვარაზის ხევიდან იპოდრომის შესასვლელამდე ნამდვილი ტრიუმფალური სვლა იყო. ზოოპარკთან ერთმა ყმაწვილმა უბიდან საქართველოს სამფეროვანი დროშა ამოიღო (იგი თბილისში სულ რამდენიმე ასეულ კაცს თუ ჰქონდა თვალით ნახული) და ხელში უტაროდ ააფრიალა“.[1]
ამ მომენტში ქართული საზოგადოებისათვის მიტინგებიც ისეთივე უცხო ხილი იყო, როგორც სამფეროვანი დროშა. მცირე მსვლელობები პირველ უზარმაზარ აქციად 23 ნოემბერს გადაიქცა, როდესაც საზოგადოებამ საბჭოთა კონსტიტუციაში შესატანი ცვლილებები გააპროტესტა. 1989 წლის 25 თებერვალს საბჭოთა იდეოლოგიისათვის განსაკუთრებით მტკივნეული მიტინგი გაიმართა, ეს საქართველოს გასაბჭოებისადმი მიძღვნილი სამგლოვიარო მსვლელობა იყო.
დანარჩენი საბჭოთა კავშირის მსგავსად, გამოსვლები ეკოლოგიისა და ეროვნული იდენტობის დაცვის მოტივებით დაიწყო. მოტივებთან ერთად საინტერესოა, როგორ ფართოვდებოდა სიმბოლური წინააღმდეგობა 9 აპრილისაკენ მიმავალ გზაზე ‒ პროკლამაციების დარიგებას დროშის პირველი აფრიალება მოჰყვა, 25 თებერვალს უკვე გასაბჭოების დღისადმი მიძღვნილი სამგლოვიარო მარში გაიმართა, ყველაფერი კი 9 აპრილით დაგვირგვინდა – პირველად გაისმა საქართველოს დამოუკიდებლობის მოთხოვნა. 4-9 აპრილის მოვლენებისადმი მიძღვნილ კვლევაში ქეთი სართანია მაშინდელი გამოსვლების რიტუალურობას უსვამს ხაზს.[2] შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მაშინდელი აქციების რიტუალური ფორმა საბჭოთა იდეოლოგიის ჰომოგენურობისა და პარტიული რიტუალების წინააღმდეგ იყო მიმართული. ანტაგონიზმი ორ, საბჭოთა და ეროვნულ იდენტობას შორის გაჩნდა — ორივე მათგანს საკუთარი სიმბოლოები და დღესასწაულები ჰქონდა. ორივე განსხვავებულად პასუხობდა კითხვას
„ვინ ვართ ჩვენ?“ და „როგორ უნდა მოვაწყოთ საზოგადოება?“.
9 აპრილის აქციის დარბევის შემდეგ თბილისში ხუთდღიანი საგანგებო მდგომარეობა და კომენდანტის საათი გამოცხადდა. ქალაქის თავზე რუსული ვერტმფრენები დაფრინავდნენ, საავადმყოფოებს მოწამვლის ჩივილით 4000-ზე მეტმა ადამიანმა მიმართა. საერთაშორისო ორგანიზაციების მიხედვით, მოსახლეობას „კატასტროფაზე რეაგირების სინდრომი“, ანუ ჯგუფური ფსიქოლოგიური ტრავმა აღენიშნებოდა. მსხვერპლთა დაკრძალვა ტელევიზიით გადაიცა. ისტორიკოსი სტივენ ჯონსი 1989 წლის 9 აპრილიდან 1990 წლის ოქტომბრის არჩევნებამდე პერიოდს „კომპარტიის აღსასრულს“ უწოდებს. მაშინ საქართველოში 130 პარტია გაჩნდა ‒ „ქუჩა კარნავალს დაემსგავსა, ტარდებოდა უწყვეტი მიტინგები, იწერებოდა პეტიციები, ქალაქში პირველი რესპუბლიკის დროშები იყო გამოფენილი“,[3] ‒ ეს ეროვნული მობილიზაციისა და მოსახლეობის მასობრივი პოლიტიზაციის პერიოდი იყო. კომუნისტურმა პარტიამ მორალური კრახი განიცადა, წევრებს მასობრივად კარგავდა. ხალხურ ლექსიკაში ტერმინები „მიტინგობანა“ და „მიტინგომანია“ გაჩნდა, რომლებიც მიტინგებით გატაცებასა და ამ გზით პროგრესული ცვლილებების მიღწევის იმედს აღწერდა.[4]
საქართველოს ყველაზე პოპულარული ფილოსოფოსი, ალბათ, დაბმულივით უყურებდა ზვიად გამსახურდიას სახელგანთქმულ მიმართვას: „საქართველოს ძენო და ასულნო, დანო და ძმანო, გეორგიანნო! ქრისტე აღსდგა!“ ‒ რასაც მიტინგმა ერთხმად უპასუხა ‒ „ჭეშმარიტად!“
საქართველოს სახალხო ფრონტის ყრილობაზე ორივე გამოვიდა. მამარდაშვილმა თქვა, რომ სამშობლოზე მაღლა დგას ჭეშმარიტება. გამსახურდიამ კი შეკრებილ საზოგადოებას ავტონომიების გაუქმებისა და ეროვნული უმცირესობების განსახლებისაკენ მოუწოდა.მამარდაშვილის გამოსვლის პათოსი ასცდა 9 აპრილის ტრავმით გამოწვეულ ეთნიკური ნაციონალიზმის აღტყინებასა და ყრილობის სერიოზულობას ‒ „როგორც თქვა ბატონმა გურამ პეტრიაშვილმა ‒ „სიცილსაც მივმართოთ“, ‒ ტრაგედიაშიც უნდა სიცილს მივმართოთ [...] სასაცილო სიტუაციაში აღმოვჩნდით ყველანი ერთად, ტყლაპოში ჩავსვით საკუთარი თავი“....
ამ გამოსვლის შემდეგ მამარდაშვილი შეუძლებელ პოზიციაზე აღმოჩნდა. იგი ემიჯნებოდა ორივეს: საბჭოთა კავშირს და მის წინააღდმეგ აზვირთებულ ეროვნული მობილიზაციის ტალღას, რომელმაც ქუჩები „ემოციებით, დრამით და თეატრალიზებული სიმბოლიზმით“ აავსო. ისტორია გულგრილი იყო სტიქიურ ძალებს შორის გაჭედილი ფილოსოფოსისადმი ‒ ერთ თვეში „იურმალას“ კონკურსს მუხლებზე დაცემული სოსო პავლიაშვილი მოიგებს, სიმღერით „სამშობლო“. დარბაზში დამსწრე ქართველები დროშებითა და სანთლებით ხელში კონცერტს მიტინგად გადააქცევენ.
15-16 ივლისს აფხაზეთში გამართულ მიტინგებს პირველი ეთნიკური შეტაკებები მოჰყვა, რომლებსაც 22 ადამიანი ემსხვერპლა. 23 ნოემბერს თბილისიდან ცხინვალისკენ დაახლოებით 20 000 ადამიანი დაიძრა, აქციას გზა ოსური სეპერატისტული მოძრაობის „ადამონ ნიხასის“ წევრებმა, მათმა მხარდამჭერებმა და საბჭოთა ჯარისკაცებმა გადაუკეტეს.
1990 წლის სექტემბერში გაზეთ „თბილისში“ სტატია „სიკვდილით მოხიბლულნი“ გამოქვეყნდა. მამარდაშვილი კიდევ ერთხელ შეეცადა ეროვნული ვნებების შენელებას: „ხომ არ დადგა ჟამი, დავძლიოთ მიტინგის ისტერია, ავირჩიოთ ერთი ღვთაება ‒ აზრი, ღირსება და სულგრძელობა ადამიანისა, რომელიც დარწმუნებულია თავის შინაგან სიმყარესა და ძალაში?“
28 ოქტომბერს საქართველოში უზენაესი საბჭოს არჩევნები ჩატარდა, რომელშიც ხმათა უმრავლესობა ზვიად გამსახურდიას ბლოკმა მოიპოვა. შეიცვალა საქართველოს გერბი, დროშა და ეროვნული ჰიმნი. 25 ნოემბერს მერაბ მამარდაშვილი აეროპორტში გულის შეტევით გარდაიცვალა. გაზეთებში წერდნენ, ზვიადმა მერაბს გული გაუხეთქაო.
მოგვიანებით აქციები შეწყდა. 1992 წლის დასაწყისში მომხდარი პუტჩის შედეგად მთავრობაში მოსულმა სამხედრო საბჭომ მიტინგები დროებით აკრძალა, რასაც ხელისუფლების მომხრეთა აქციების დახვრეტა მოჰყვა. საკუთარ თავში ფილოსოფიური ჩაღრმავების ნაცვლად ეროვნული მობილიზაციის პერიოდი ტყვიების წვიმითა და ცინიზმით დამთავრდა, რომელიც საუკეთესოდ არის გადმოცემული ჯაბა იოსელიანის სახელგანთქმულ ფრაზაში: „ხვალიდან გამოცხადდება ახალი წესები და ადგილზე დაიხვრიტება, ადგილზე დაიხვრიტება პროვოკატორი... ვინმეს თუ გონია, რომ დემოკრატია არის ლობიოობა, ლობიოობა არ არის დემოკრატია და ჩვენ ვანახებთ რა არის დემოკრატია!“
ავტობიოგრაფიულ ნაშრომში იოსელიანი ახალ წესრიგს იხსენებს: „ქალაქის კომენდანტი გელა ლანჩავა ცოლს ბაზარში ტანკით მიაგრუხუნებს. დილით კომენდატურიდან გაუვლის, ფანჯარაში შესძახებს და ისიც კალათებით ჩამოცუნცულდება. იქვე ქალების ბრბო შეკრებილა. აა, მიტინგია?! ‒ იძახის ლანჩავა და ტანკის ქვემეხს მათკენ ატრიალებს. „არა, კაცო, ‒ კივიან ქალები, ‒ პურის რიგია, პურის“; „ჰო? მაშინ ორი პური მეც ამიღეთ“. ისე, კაცმა რომ თქვას, რიგებიც ხომ თავისებური მიტინგებია. ბავშვობიდან სულ რიგები მახსოვს: პურის, შაქრის, კარაქის, ძეხვის და ა.შ. განა ისინი მდუმარე ეკონომიკურ მიტინგებად არ შეიძლებოდა ჩაგვეთვალა?“[5]
იმავე ბიოგრაფიაში, ავტორი მამარდაშვილსაც ახსენებს. სულ ერთხელ, თუმცა დანანებით. მთავრობაში გადატრიალებით მოსული სამხედრო საბჭო პოლიტიკურ პარტიებს შეკრებს და თანამშრომლობას სთავაზობს. ავტორი წერტილს სვამს შეხვედრაზე მოსული ინტელიგენციის გამორჩეული წევრების ჩამოთვლის შემდეგ და თითქოს დანანებით ამოიოხრებს: „აფსუს, რომ მამარდაშვილი ცოცხალი აღარ არის“... [6]
მიტინგებისა და ეროვნული დროშის შემდეგ ქართულმა საზოგადოებამ კიდევ ერთი უჩვეულო ფენომენი იხილა ‒ ახალი კაპიტალისტები და ოლიგარქების აღმავალი კლასი. საზოგადოებას ახალი ბატონები გამოუჩნდნენ, დოლარებითა და იარაღით ხელში.
„მიტინგებიდან მიტინგებამდე“
ჩარლზ ტილის მიხედვით, ყველა ჯგუფს კოლექტიური მოქმედების საკუთარი ფორმა ახასიათებს, რომელსაც ავტორი რეპერტუარს უწოდებს. მაგალითად, პოლონელებმა საბჭოთა კავშირის რღვევას მასობრივი გაფიცვებით უპასუხეს, ხოლო საქართველოში პროტესტმა რუსთაველის გამზირზე შეკრებების და ეროვნული გრძნობების დემონსტრირების სახე მიიღო. ტილი ამბობს, რომ კოლექტიური მოქმედება იმ გამოცდილებას ეფუძნება, რომელიც საზოგადოებას ისტორიულად დაუგროვდა. ჯგუფები იშვიათად ცვლიან მათთვის დამახასიათებელ რეპერტუარს.[7]
ჩვენი საზოგადოება ამ წესის კარგ დადასტურებად გამოდგება. ისტორიას თუ გადავხედავთ, დავინახავთ, რომ ერთი და იგივე ფორმები პერიოდულად მეორდება. სისტემის წინააღმდეგ მობილიზაცია პროცესია, რომლის დროსაც პასიური ინდივიდებისგან შემდგარი ჯგუფი საზოგადოებრივი ცხოვრების აქტიური მონაწილე ხდება. ასეთ დროს პოლიტიკა ფორმალური სივრცეებიდან ქუჩაში ინაცვლებს. საზოგადოება მართვის სისტემას უპირისპირდება და მის სახალხო კონტროლის ქვეშ დაბრუნებას ცდილობს.
შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სისტემის წინააღმდეგ გამართული მასობრივი მობილიზაციის ტრადიცია 1956 წლის 9 მარტიდან იღებს სათავეს. მაშინ საზოგადოება სტალინის პიროვნების კულტის დასაცავად გამოვიდა ქუჩაში. ხრუშჩოვის რეჟიმმა აქცია სასტიკად დაარბია, მოკლულთა რაოდენობის შესახებ შეთანხმება დღემდე ვერ ხერხდება. 9 მარტი საინტერესოა იმითაც, რომ მიტინგი არა რომელიმე პარტიის, არამედ მთლიანად ქვეყნის ნებას გამოხატავდა, რომელიც ცენტრის ნებასთან მოდიოდა წინააღმდეგობაში.
1956 წლის მიტინგებში აქტიურად მონაწილეობდნენ ადგილობრივი ელიტა და სახელმწიფო უწყებები. ბერიას მკვლელობის შემდეგ ობლად დარჩენილი ქართული უშიშროება მცდარ ცნობებს აწვდიდა ცენტრალურ ხელისუფლებას.[8] გამოსვლები მთელ ქვეყანას მოედო. ტიმოთი ბლაუველტი მომხდარს „ეთნიკურ მობილიზაციას“ უწოდებს, რადგან პროტესტმა გააჩინა ბზარი ეთნიკურ უმცირესობებთან, რომლებსაც განსხვავებული აზრი ჰქონდათ სტალინის მმართველობაზე. დიდ ქალაქებში ეროვნული ერთობის ლოზუნგებით შეკრებილი მომიტინგეები პატრიოტულ ლექსებს კითხულობდნენ და სტალინის სადღეგრძელოებს სვამდნენ, თბილისის აქციას მასიურად უერთდებოდნენ უნივერსიტეტების სტუდენტები. სხვადასხვა გადმოცემის მიხედვით ამ აქციებზე პირველად გაისმა დამოუკიდებლობის მოთხოვნები.
პროტესტის დამარცხების მიუხედავად, არეულობამ საბჭოთა სისტემისგან გაუცხოება და ნაციონალისტური ტენდენციების გაძლიერება გამოიწვია. „ხრუშჩოვი“ საგინებელ სიტყვად გადაიქცა. ქართველმა ხალხმა საკუთარი ნება კრემლის ნებას დაუპირისპირა და ეს მასობრივი მობილიზაციით გამოხატა.
9 მარტის დახვრეტილმა აქციამ „ჩვენსა და მათ“ შორის საზღვრის აქტივაცია გამოიწვია საქართველოსა და ცენტრალურ ხელისუფლებას შორის. სწორედ ამ გამოსვლების შემდეგ დააფუძნა ზვიად გამსახურდიამ პირველი იატაკქვეშა ორგანიზაცია. კორუფციამ და არაფორმალურმა ეკონომიკამ საბჭოთა კავშირისთვის უპრეცედენტო მასშტაბი მიიღო. საქმე იქამდე მივიდა, რომ 1960 წელს თბილისში ნიკიტა ხრუშჩოვზე ტერაქტის მზადების ბრალდებით სამი პირი დააკავეს. პარადოქსულად, გარდაცვლილმა სტალინმა და ბერიამ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს ქართველების საბჭოთა კავშირთან გაუცხოებისა და თანამედროვე ნაციონალიზმის შექმნის საქმეში, რომელიც შემდგომში მათ უარყოფას დაეფუძნება.[9]
1978 წელს საქართველომ მასობრივი მობილიზაციის გზით სისტემაზე გამარჯვება იზეიმა. ქართული ენის კონსტიტუციური სტატუსის გაუქმების მცდელობით განრისხებული ხალხი ისევ რუსთაველის გამზირზე შეიკრიბა და მშვიდობიან გამარჯვებას მიაღწია. გამარჯვებას თბილისის ქუჩებში ზეიმი მოჰყვა. ყველამ იგრძნო, რომ საზოგადოებას მოსკოვის გადაწყვეტილებებზე გავლენის მოხდენა კოლექტიური მოქმედების გზით შეეძლო.
ადგილობრივმა ელიტამ ისევ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა მიტინგების ორგანიზებაში. 1978 წლის ინტელიგენცია იმ გაუცხოების პროდუქტი იყო, რომელიც 1956 წლის დახვრეტამ გამოიწვია. აკაკი ბაქრაძის მოგონებების მიხედვით, აქციას წინ ცკ-ს პროპაგანდის განყოფილებაში ჩატარებული თათბირი უძღოდა, რომელსაც კულტურის სხვადასხვა დაწესებულებათა დირექტორებსა და პარტკომებთან ერთად, ედუარდ შევარდნაძეც ესწრებოდა. ადგილობრივი ინტელიგენცია არ დაეთანხმა კონსტიტუციის ახალ პროექტს და სახალხო მღელვარებით იმუქრებოდა. საბოლოოდ ინტელიგენციის მოწოდებებს საზოგადოების სხვადასხვა ფენამ აუბა მხარი. ელიტებს შორის მომხდარი განხეთქილება კი 1978 წლის 14 აპრილს გამართული გრანდიოზული აქციით დაგვირგვინდა. „მითხრეს, რომ ბიჭების ერთ მცირე ჯგუფს იარაღი ჰქონდა, რათა 9 მარტივით არ დავხვრეტილიყავით, ‒ იგონებს მიტინგს ნოდარ ნათაძე, ‒ ისინი საკვანძო წერტილებში იყვნენ განლაგებულნი. გოგონებს კი ჩანთებში ბენზინის ბოთლები ედოთ იმ შემთხვევისთვის, თუ თავის დაწვა მოუხდებოდათ. ჯარი არ ჩანდა, ერთმა ჯარისკაცებიანმა ავტობუსმა დემონსტრაციულად გამოიარა, მათ ავტომატები მუხლებზე ეყენათ. ეს კარგად ჩანს გარედან“.[12]
დამოუკიდებელ საქართველოში მობილიზაციის შინაარსი რადიკალურად იცვლება, თუმცა ფორმა, რომელსაც ჩარლზ ტილი „რეპერტუარს“ უწოდებს, თითქმის უცვლელი რჩება. თუ ერთ შემთხვევაში მიტინგებით პრობლემის მოგვარება და ცვლილებების ინიცირება შეიძლება, სხვა შემთხვევაში მობილიზაცია თვითგანადგურების ნაციონალისტურ გზას ადგება და ქვეყანას უფსკრულში მიათრევს. რეპერტუარი ფორმაა, რომელიც სხვადასხვა ურთიერთგამომრიცხავი შინაარსით ივსება.
„ჩვენ მიტინგებზე დავიბადეთ და გავფორმდით როგორც თაობა, როგორც „პოლიტიკური ცხოველები“ (Zoon Politikon), გარკვეული ჯიში და სახეობა, რომლის არტიკულაციის, საკუთარი აზრისა თუ პოლიტიკური ვნებების გამოხატვის ფორმა მიტინგია“.[13] ‒ წერს გიორგი მაისურაძე.
ეროვნული მობილიზაციის პროცესში არა მხოლოდ კონკრეტული თაობა, არამედ თანამედროვე ქართული იდენტობა გაჩნდა, ახალი პასუხებით ახალ კითხვებზე.
მობილიზაცია სისტემის წინააღმდეგ ბრძოლაში ჩვენი საზოგადოების მთავარ იარაღად ჩამოყალიბდა, პოლიტიკური ნების გამოხატვის საბოლოო ფორმად, რომელიც პერიოდულად ცვლილებების მოთხოვნით, ეროვნული ინტერესებისა და იდენტობის დაცვის ლოზუნგებით გვახსენებს თავს. გარკვეული აზრით, თანამედროვე საქართველოს ყველა ძირითადი პერსონაჟი ‒ ზვიად გამსახურდია, მერაბ მამარდაშვილი, ჯაბა იოსელიანი და სხვები ‒ მასობრივი მობილიზაციისა და მის ირგვლივ შექმნილი პოლიტიკური კონტექსტის პროდუქტები არიან. დიდი ალბათობით, ლიდერების შემდგომი თაობაც ამ ტალღებზე აღმოცენდება.
______________________________
[1] ნოდარ ნათაძე, „რაც ვიცი“, 2002, გვ 40.
[2] ქეთი სართანია, „1989 წელი: საპროტესტო აქციები და მათი გავლენა საქართველოს უახლეს ისტორიაზე“, 2019
[3] სტივენ ჯონსი, „საქართველო: პოლიტიკური ისტორია დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ“, სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრი, 2013 წელი
[4] ჯუმბერ პატიაშვილი, „ოცდასამი წლის შემდეგ“, 2013 წელი
[5] [6] ჯაბა იოსელიანი, სამი განზომილება, გვ. 93-94.
[7] Charles Tilly, From Mobilization To Revolution, 1978 წელი
[8] В.А.КОЗЛОВ, МАССОВЫЕ БЕСПОРЯДКИ В СССР ПРИ ХРУЩЕВЕ И БРЕЖНЕВЕ (1953 ‒ НАЧАЛО 1980-Х ГГ.), 2009.
[9] Timothy Blauvelt, Status Shift and Ethnic Mobilisation in the March 1956 Events in Georgia, June 2009.
[10] 1978 წლის 14 აპრილი: ზეპირი ისტორიები და სხვა მასალები, გამომცემლობა ‘არტანუჯი“, 2018 წელი.
[12] ნოდარ ნათაძე, „რაც ვიცი“, 2002 წელი, გვ. 32.
[13] გიორგი მაისურაძე, „ჩაკეტილი საზოგადოება და მისი დარაჯები“, გვ.5.
გირჩევთ
