„მე ისევ აქ ვარ” | მარიამ თვალავაძე

„როგორც ჩანს, არ იცი, როგორ ქვეყანაში ცხოვრობ. როგორც ჩანს, შენს ოჯახში არ ამბობდნენ ჩვენი ქვეყნის შესახებ სიმართლეს. დროა, გაიგო, სად იყო მამაშენი და მამაშენის ოჯახი ომის დროს. უნდა იცოდე იმისთვის, რომ შესაძლებლობა მოგეცეს, აირჩიო - შენ სად გინდა ყოფნა.” – პედრო ალმოდოვარის „პარალელური დედები“ (2021)

უოლტერ სალესის „მე ისევ აქ ვარ” (2024) - ავტორიტარული რეჟიმისა და პოსტავტორიტარული სახელმწიფოს ერთ-ერთი საუკეთესო პორტრეტი - პირველი ბრაზილიული სურათი გახდა, რომელმაც საუკეთესო საერთაშორისო სრულმეტრაჟიანი ფილმის კატეგორიაში ამერიკული კინოაკადემიის ჯილდო აიღო.

„მე ისევ აქ ვარ“, მარსელო პაივას ამავე სახელწოდების მემუარებზე დაფუძნებული ფილმი, რუბენს პაივას (სელტონ მელო) გაუჩინარებისა და მისი მეუღლის, იუნის პაივას (ფერნანდა ტორესი), ბრძოლის შესახებ გვიყვება. რუბენს პაივა იყო ბრაზილიელი ინჟინერი და დემოკრატიისთვის მებრძოლი პოლიტიკოსი, რომელიც 1962 წელს სან-პაოლოში კონგრესმენად აირჩიეს. 1964 წელს ბრაზილიაში სამხედრო გადატრიალება მოხდა. პრეზიდენტ ჟოაო გულარტის მთავრობა დაემხო და ქვეყანაში 21-წლიანი სამხედრო დიქტატურა დამყარდა. რუბენსს კონგრესმენის მანდატი ჩამოერთვა, 1971 წლის იანვარში კი სამხედრო რეჟიმის წარმომადგენლებმა სახლიდან გაიტაცეს. მთავრობა დიდი ხნის განმავლობაში მალავდა ყოფილი კონგრესმენის მკვლელობის ამბავს და მისი კვალის გაქრობას ცდილობდა. რუბენს პაივას გაუჩინარება და მკვლელობა იქცა ბრაზილიის სამხედრო დიქტატურის ერთ-ერთ ყველაზე დასამახსოვრებელ დანაშაულად.

„მე ისევ აქ ვარ“ გვახსენებს იმას, რისი დავიწყებაც ვერ უნდა მოგვესწრო - როგორ ცდილობენ ავტორიტარული რეჟიმები სიმართლის დამალვას, როგორ ანადგურებენ მტკიცებულებებს, აშინებენ მოწმეებს, მაგრამ ვერ აქრობენ ისტორიას, რადგან ყოველთვის არსებობენ ადამიანები, რომლებიც წარსულს არ ივიწყებენ.

უოლტერ სალესმა დავიწყების წინააღმდეგ მთავარი ინსტრუმენტი - კინო გამოიყენა და სამუდამოდ შეინახა არა მხოლოდ ერთი ოჯახის ისტორია, არამედ მთელი ბრაზილიის პოლიტიკური და კულტურული მემკვიდრეობა.

„მე ისევ აქ ვარ“ სამართლის ძიების დაუსრულებელი პროცესია. იუნისის ბრძოლა დიქტატურის დამხობის შემდეგაც (1985 წელი) გაგრძელდა. რადგან წარსულის კვლევით ახალი მთავრობებიც დიდად არ იწუხებ(დნ)ენ თავს, იუნისს უწევდა ხელისუფლბისთვის მოეწოდებინა, რომ გამოეძიათ და განესაჯათ დიქტატურის დროს ჩადენილი ყველა დანაშაული. ათწლეულების განმავლობაში ნაწილ-ნაწილ აკოწიწებდა მეუღლის შესახებ სიმართლეს. ფინალური ტიტრებით ვიგებთ, რომ გამოძიებამ 20 000-ზე მეტი ადამიანის სისტემური წამებისა და მკვლელობის ფაქტი გამოავლინა. რუბენს პაივასა და 200-ზე მეტი მსხვერპლის ცხედარი ჯერ კიდევ არაა ნაპოვნი. 2014 წელს ხუთ სამხედრო ოფიცერს წაუყენეს ბრალი რუბენსის წამებასა და სიკვდილში, თუმცა დღემდე არცერთი მათგანია დაკავებული ან დასჯილი.

იუნისის როლის შემსრულებლების - ფერნანდა ტორესისა და ფერნანდა მონტენეგროს (რეალურ ცხოვრებაში დედა-შვილი) სიტყვებზე მძაფრად მეტყველი დუმილი ფილმის ემოციური ხერხემალია. ორივე მსახიობი ერთ მთლიან სახეს ქმნის - წარსულისა და აწმყოს გაუთავებელ დიალოგს.

ფერნანდა ტორესის მზერაში, სხეულის მოძრაობასა თუ უძრაობაში, სინქრონულად იკითხება სიყვარული, ტკივილი და შეუპოვრობა. მებრძოლი, მტკიცე ქალის დაუვიწყარი სახე, რომელიც ყოველთვის იპოვის გაღიმების ძალას ოჯახური პორტრეტის გადაღებისას.

ფერნანდა მონტენეგრო კი ასაკოვან იუნისს განასახიერებს. ის ფილმის დასკვნით ნაწილში ჩნდება, როგორც კადრი შეკავებული ტკივილის დუმილისა და როგორც ხმა ისტორიული მეხსიერების, რომელიც ვერც დროის დინებამ და ვერც ალცაიმერმა გააფერმკრთალა.

ფილმში ფოტოებისა და Super 8-ით გადაღებული კადრების ჩანართებით რეჟისორი მაყურებელს პერსონაჟების მეხსიერებასთან აახლოებს და სულ ახსენებს გარდასულ დღეთა ბედნიერ მოგონებებს. დაპატიმრებამდე რუბენს პაივა იუნისთან და 5 შვილთან (ვერო, ელიანა, ნალუ, მარსელო, ბაბიუ) ერთად რიო-დე-ჟანეიროში ლებლონის სანაპიროს მახლობლად ცხოვრობს. პაივების სახლი ის ადგილია, სადაც მუსიკა ჟღერს, პოლიტიკურ საკითხებზე ღიად მსჯელობენ და მხიარულად ცხოვრებენ მანამ, სანამ სამხედრო ძალები არ შეიჭრებიან და ყველაფერი არ დაინგრევა. სახლი საბოლოოდ მაშინ ცარიელდება, როცა იუნისი რუბენსის გარდაცვალების შესახებ გაიგებს. ოჯახი სან-პაოლოში ბრუნდება.

„ეს სახლი შაბათ-კვირას ხალხით ივსებოდა, ყველა იქით მივილტვოდით.  ეს იყო ბოლო ადგილი, სადაც ტრაგედიის დატრიალებას ველოდი. და მოულოდნელად სიცოცხლისგან დაცლილი ნათელი სივრცის, დაკეტილი სახლისა და ქუჩაში ყველგან პოლიციის ხილვა  იყო შოკი, რომელიც არასდროს დამვიწყებია.“ – Hammer to Nail-თან ინტერვიუში იხსენებს უოლტერ სალესი, რომელიც ბავშობაში პაივების ოჯახს იცნობდა. 

„მუსიკა ჟღერდა - ბრაზილიური მუსიკა, ზოგიერთი მათგანი იმ დროს ცენზურის ქვეშაც იყო, მაგრამ მაინც მუდმივად უკრავდა ფირფიტებზე.“

პაივების სახლში ტროპიკალიის მთავარი ფიგურების - კაეტანო ველოზოს, ჟილბერტო ჟილის, გალ კოსტას, ტომ ზესა თუ Os Mutantes-ის სიმღერებით მუდმივად ისმოდა წინააღმდეგიბის ხმა. ტროპიკალია 1960-იანი წლების ბოლოს ბრაზილიაში გაჩენილი მუსიკალური და კულტურული მოძრაობაა, რომელიც დაუპირისპირდა სამხედრო დიქტატურას. ტროპიკალია ბრაზილიური სამბისა და ბოსა-ნოვას შერწყმაა როკთან, ფსიქოდელიურ მუსიკასთან და დასავლურ ავანგარდთან. ცენზურისთვის თვალის ახვევის მიზნით, სიმღერის ტექსტები ხშირად კოდირებული იყო, თუმცა სიმბოლოებითა და ირონიით შეფარული პროტესტის ხმა მაინც შესამჩნევად ჟღერდა.

შემთხვევითი არაა, რომ რუბენსის სახლში მუსიკალური ფირფიტების დათვალიერებისას, რეჟიმის მსახურების მზერა ჯერ კაეტანოს ალბომზე ყოვნდება, მერე კი ბრიტანული როკ-ჯგუფის, King Crimson-ის სადებიუტო ნამუშევრის - "In the Court of the Crimson King" (1969) ყდაზე, ბარი გოდბერის მიერ შექმნილ ლეგენდარულ გარეკანზე, რომელზეც გამოსახულია შეშინებული, დაძაბული და შეშლილობის ზღვარზე მყოფი ადამიანის სახე. "In the Court of the Crimson King" - პროგრესული როკის ერთ-ერთ ყველაზე გავლენიანი ალბომი - სავსეა დისტოპიური, მისტიკური და ფილოსოფიური თემებით. სიმღერების ტექსტები ეხება ძალაუფლებას, ომს, ადამიანის შინაგან კონფლიქტებსა და მომავლის შიშს. დიქტარურისთვის შეიძლება მუსიკაც დანაშაულის მტკიცებულებად იქცეს

იუნის პაივას ბრძოლას სამბას ხმა აქვს.

რუბენსის დაპატიმრების შემდეგ იუნისი დაკითხვაზე წაიყვანეს და 12 დღე სამარტოო საკანში გამოკეტეს. ჩაბნელებულ, უსიცოცხლო კედლებს მხოლოდ ერთხელ, რამდენიმე წამით აპობს მზის სხივი - ყვირილის, წამებისა და სისხლიანი დერეფნების მორეცხვის ხმაურებს შორის ვიღაც O Samba Agoniza Mas Não Morre-ს („სამბა იტანჯება, მაგრამ არ კვდება“) ღიღინებს. ნელსონ საზაროს ეს სიმღერა სამბას კულტურულ და ისტორიულ ბრძოლას ეძღვნება - აღწერს, როგორ დაიბადა სამბა აფრიკელი მონების კულტურაში, როგორ გადაიქცა ძლიერ, მაგრამ მუდამ საფრთხის ქვეშ მყოფ მუსიკალურ ჟანრად, გაუტეხელი კულტურული იდენტობის სიმბოლოდ, რომელიც ასახავს ჩაგრულთა ისტორიას, ტკივილსა და მემკვიდრეობას.

ხალხის ხმას ვერ ჩაახშობ - სამბა ხალხის ხმაა - იუნის პაივას ბრძოლას სამბას ხმა აქვს.

„მე ისევ აქ ვარ“ გვაჩვენებს, როგორ აგრძელებს ისტორიული უსამართლობა ცხოვრებას მათში, ვინც გადარჩა. როგორ შეიძლება მეხსიერება ერთდროულად ტვირთიც იყოს და გადარჩენის საშუალებაც. 

რეჟისორი ქმნის სივრცეს, სადაც მაყურებელი სიტყვებს თავად იჭერს - იქ, სადაც პერსონაჟები მათ არ ამბობენ. სურათის პირველი ნაწილი სავსეა „თვალის ჩაკვრებით”. ყოველი მომდევნო „თვალის ჩაკვრა” წინაზე მკაფიოა. უოლტერ სალესი მაყურებელს ემოციურად ამზადებს ოჯახური იდილიისა და სილაღის ტკივილად გარდაქმნისთვის. რუბენსი სიკვდილამდე ოპტიმისტია, თუმცა მხოლოდ ვერბალურად.  მგრძნობიარე თვალს არ გამოეპარება, რომ ოპტიმისტური სიტყვების მიღმა რუბენსი საფრთხის სხეულებრივ შეგრძნებას მალავს. დაკავების მომენტში, კარის ზღურბლთან ცოლ-ქმრის კოცნაზე რამდენიმე წამით შეჩერებული კამერა კი მაყურებელს პირდაპირ ეუბნება – „თქვენ, აქ მოსულნო, იმედები დატოვეთ ყველა - ეს კოცნა უკანასკნელია. რუბენსი აღარასდროს დაბრუნდება”.

კარგი ოპერატორები (ადრიან ტეიჟიდუ) არ ტყუიან - რუბენსი აღარ დაბრუნებულა. თუმცა, ის კვლავ აქაა. კინომოყვარულებს, ალბათ, გაახსენდებათ კოსტა-გავრასის 1969 წლის პოლიტიკური თრილერი „Z“ (სათაურში გამოტანილი სლოგანად ქცეული ბერძნული ძეტა ნიშნავს - „ის ცოცხალია“). ფილმი, რომელიც 28 ნოემბრიდან მოყოლებული თავიდან ვერ ამოვიგდე, მოგვითხრობს 1960-იანი წლების საბერძნეთზე, როცა სამხედრო ხუნტა დემოკრატიულ ძალებს ანადგურებს. მისი სიუჟეტი რეალურ პოლიტიკურ მოვლენას - ბერძენი დეპუტატის, გრიგორის ლამბრაკისის მკვლელობას ეფუძნება. ორივე ფილმი გვაჩვენებს, როგორ მოქმედებს რეპრესიული სახელმწიფო: როგორ აორთქლებენ პოლიტიკურ მოწინააღმდეგეებს, როგორ ამახინჯებენ სიმართლეს და როგორ იყენებენ ძალაუფლებას ხალხის დაშინებისთვის. და რაც მთავარია, ორივეს სათაურში იკითხება ქვეტექსტი - „გვახსოვს, მაშასადამე ცოცხლობს“. 

დიქტატურა არ არის მხოლოდ პოლიტიკური სისტემა - ის მეხსიერების წაშლის ან გადაწერის, ადამიანებისა და მათი ისტორიების გაუჩინარების მცდელობაა. სწორედ ასეთ გარემოებაში, წარსულის შესახებ სიმართლის ცოდნა შეიძლება იქცეს წინააღმდეგობის მთავარ იარაღად - იმად, რისიც რეჟიმს ყველაზე მეტად ეშინია.

„არ არსებობს მდუმარე ისტორია. რამდენიც უნდა დაწვან, რამდენიც უნდა გაანადგურონ, რამდენიც უნდა გააყალბონ, ადამიანის ისტორია გაჩუმებას არ აპირებს.” – ედუარდო გალეანოს ამ სიტყვებით ამთავრებს ალმოდოვარი „პარალელურ დედებს”. ჩვენც ამით დავასრულოთ.