მუჰაჯირობის პირველი ტალღა | ზურა წურწუმია

აფხაზეთი XIX-XX - ესაა XIX-XX საუკუნის აფხაზეთის ისტორიის თემაზე შექმნილი სტატიების სერია, რომლის მიზანია, ყურადღება გაამახვილოს და მკითხველს პოპულარულ ენაზე გააცნოს გასაბჭოებამდე პერიოდის რეგიონის ისტორიის საკვანძო ეტაპები.

ამ თემებზე მუშაობისას ორი ძირითადი მოტივი მამოძრავებდა: აღნიშნული პერიოდის საქართველოს ისტორია ყურადღებას ძირითადად აღმოსავლეთ საქართველოს აქცევს მაშინ, როდესაც აფხაზეთის, ან თუნდაც სამეგრელოს ან გურიის სამთავროების წარსული მოკლებულია ყურადღებას და ფართო საზოგადოებისთვის ჯერაც უცნობ თავგადასავლად რჩება. მეორე მხრივ, მიმდინარე კონფლიქტისა და ოკუპაციის გამო, აფხაზეთის ისტორია, როგორც წესი, ნაციონალიზმისა და კონფლიქტების პრიზმით აღიქმება. სერიის მიზანია, ამ თემებს მიღმა დავინახოთ რეგიონის წარსული.

ტექსტებზე მუშაობისას გამოყენებულია ისტორიული დოკუმენტები, პირველადი და მეორეული წყაროები, სხვადასხვა ავტორის სამეცნიერო ნაშრომები, თუმცა მკითხველისთვის მნიშვნელოვანია იმის შეხსენება, რომ მოცემულ სერიაში შემავალი სტატიები აკადემიური ნაშრომი არაა. - ზურა წურწუმია, ისტორიის მაგისტრი.

გიორგი შარვაშიძე - აფხაზთა აჯანყების უნებლიე გმირი

აჯანყების მიზეზები

1882 წელს თბილისისა და ქუთაისის გუბერნიის საზოგადოება უჩვეულო სანახაობების მომსწრე გახდა. ქართული სალიტერატურო საზოგადოების მოწვევით კავკასიას სტუმრობდა იმპერატორ ალექსანდრე III-ის კარის მხატვარი მიხაი ზიჩი, რომელსაც “ვეფხისტყაოსნის” მხატვრული ილუსტრაციების შექმნა დაუკვეთეს. ზიჩიმ თბილისისა და ქუთაისის გუბერნიაში იმოგზაურა, აკვირდებოდა და ეცნობოდა ქართველების ყოფა-ცხოვრებას, კულტურას, ისტორიას. შემდეგ თავად არჩევდა პოემის ეპიზოდებს და მათ ხატვას მანამდე ბევრისთვის უჩვეულო მეთოდით იწყებდა – ის ცოცხალ სურათებს დგამდა, რომელშიც მსახიობები და არისტოკრატიაც დიდი ინტერესით მონაწილეობდა. 

ქართველებისთვის ეს მოვლენა ორი მიზეზით იყო არნახული: ჯერ ერთი, თეატრალურ წრეებსა და არისტოკრატიას მანამდე მსგავსი დადგმები არ ენახა არც თბილისისა და არც ქუთაისის სცენებზე; მეორე კი ის, რომ აცნობიერებდნენ – ეს იყო ქართული ლიტერატურისა და კულტურის ამ უმნიშვნელოვანესი ნაწარმოების პირველი დასურათება და მასში თავად მონაწილეობდნენ.

ეს საპატიო იყო, განსაკუთრებით - მთავარ როლში მყოფთათვის. ცნობილია, რომ ტარიელის სახის შესაქმნელად ზიჩიმ გიორგი შარვაშიძის ნატურა გამოიყენა. შემორჩენილია ორი ფოტოც, რომლებზეც თავადი შარვაშიძე ტარიელის ფორმაშია გამოწყობილი.

ოცდათექვსმეტი წლის გიორგი შარვაშიძე იმ დროის ქართული თავადაზნაურობისა და კულტურული წრეებისთვის კარგად ნაცნობი პიროვნებაა. იცნობენ, როგორც პოეტს, მწერალს და პუბლიცისტს. მისი ცხოვრებისა და სტატუსის შემხედველი, ვინ იფიქრებს, რომ ასე მიღებული და პატივსაცემი ადამიანი, იმავდროულად, რუსეთის იმპერატორისგან დევნილიცაა. სწორედ ასეა. მას აკრძალული ჰქონდა თავის მშობლიურ მხარეში – აფხაზეთში დაბრუნება და იქ ცხოვრება. თექვსმეტი წლით ადრე, ახალგაზრდა, ცხრამეტი წლის თავადი გიორგი შარვაშიძე რუსეთის იმპერიაში ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი აჯანყების ეპიცენტრში ძალაუნებურად და მოულოდნელად აღმოჩნდა და ლამის მთავარ ფიგურადაც იქცა. მის პირად ცხოვრებაზე აფხაზეთისა და აფხაზების უუფლებობა და ტრაგედიები პირდაპირ აისახა და მას ეს მძიმე ტვირთი სიცოცხლის ბოლომდე გაჰყვა.

აფხაზთა აჯანყება, რომელშიც შარვაშიძეც ძალაუნებურად გაერია, 1866 წელს მოხდა. მისი ჩახშობის შემდეგ რუსულმა ადმინისტრაციამ გამოძიება დაიწყო. დღეს გვაქვს არამხოლოდ ამ გამოძიების დოკუმენტები და დასკვნები, არამედ იმდროინდელი რუსული სამხედრო თუ სამოქალაქო დანიშნულების წერილებიცა და სხვა დოკუმენტები.

მოგვიანებით, უკვე საბჭოთა პერიოდში, XIX საუკუნის ამბები მეცნიერულადაც შეისწავლეს. მრავალფეროვანი წყაროების მიუხედავად, დღემდე არ დასრულებულა დისკუსია იმაზე, თუ კონკრეტულად რამ განაპირობა ამ აჯანყების დაწყება; რას ისახავდა მიზნად და სხვა.

რუსული საიმპერატორო გამოძიება მოვლენების მიღმა ოსმალების ინტერესს ამჩნევდა, ხაზს უსვამდა ზოგიერთი აფხაზი თავადის სურვილსაც, შეწინააღმდეგებოდა საგლეხო რეფორმას და ამბოხების მოწყობაში მათ ინტერესებსაც ხედავდა. მიზეზებს შორის ახსენებდნენ რუსული იმპერიული ადმინისტრაციის ჩინოვნიკთა არასწორ, უხეშ და დამაზიანებელ ქცევასაც. საბჭოთა პერიოდში განსაკუთრებით დიდი ყურადღება ექცეოდა აჯანყების სოციალურ მხარეს, მას წარმოაჩენდნენ, როგორც გლეხთა თავგანწირულ ბრძოლას, ერთი მხრივ, ცარიზმისა და იმპერიალიზმის, მეორე მხრივ, თავად-აზნაურობის წინააღმდეგ. უფრო გვიანდელ საბჭოთა პერიოდში კი, ნაციონალიზმის ელემენტებიც შემოვიდა მსჯელობაში და 1866 წლის აჯანყება ისევე, როგორც მათი მანამდელი ან შემდგომი გამოსვლები, აფხაზეთის თავისუფლებისათვის ბრძოლის ტრაგიკულ ეტაპებად წარმოჩინდა.

საგულისხმო გარემოება ამ მსჯელობის გასაგრძელებლად ისაა, რომ ყველა ზემოჩამოთვლილი მიზეზი აჯანყების დროს თავისთავად არსებობდა, თუმცა რთულია რომელიმე ერთის მთავარ, წარმმართველ მოტივად გამოყოფა. დიდი ალბათობით, ეს მიზეზები პარალელურად გროვდებოდა და არც რომელიმე მათგანის სრულად გამორიცხვა შეგვიძლია.

1866 წლის აჯანყებას, სავარაუდოდ, ბოლო თვეები, ან სულაც წლები ნიადაგს უქმნიდა რუსული მმართველობა და იმპერიის პოლიტიკა. რეგიონში უკმაყოფილება სხვადასხვა საკითხზე ეტაპობრივად ჩნდებოდა და რუსი ჩინოვნიკების 1866 წლის ივლისში ლიხნში ჩასვლა და იქ ადგილობრივებისთვის შეურაცხმყოფელი ტონით საუბარი, ალბათ, ის ნაპერწკალი გახდა, რამაც აფხაზეთში აჯანყების ცეცხლი გააჩნია.

ეს რეგიონი მთელი XIX საუკუნის პირველი ნახევარი რუსეთისთვის ნამდვილი თავის ტკივილი იყო. სამთავროს მოსაპოვებლად ოსმალებთან ბრძოლის პარალელურად, შიდა-ფეოდალური დაპირისპირებებიც საქმეს ართულებდა. იმპერიის რჩეული მთავრები – სეფერ-ბეი შარვაშიძე და მიხეილ შარვაშიძე, პრაქტიკულად, მხოლოდ რუსული მხარდაჭერით ახერხებდნენ ძალაუფლების შენარჩუნებას. ადგილობრივ თავადაზნაურობაში ოსმალური გავლენები მძლავრი იყო, რასაც სულთანი ათწლეულების განმავლობაში სათავისოდ იყენებდა კიდეც.

იმპერია ზოგჯერ ფრთხილი, ზოგჯერ – ღიად ძალისმიერი პოლიტიკით ცდილობდა თუნდაც ფორმალური სიმშვიდისა თუ სტაბილურობის მოპოვებას. მათთვის მთავარი იყო  შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროდან ოსმალური გავლენა გაექროთ და, ამავე დროს, ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში მუსლიმი მთიელები გარე სამყაროსგან გაერიყათ.

აფხაზები - „საეჭვო ხალხი“

აფხაზეთის სამთავროს გაუქმება

აფხაზეთი, როგორც კავკასიელი მთიელების მეზობელი რეგიონი, მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა ამ პროცესში. მიუხედავად მთავარ მიხეილ შარვაშიძისა თუ ბევრი აფხაზი თავადის იმპერიისადმი ერთგულებისა, აფხაზეთის თავადაზნაურობას რუსული იმპერია მაინც ეჭვის თვალით უყურებდა. ამ ეჭვებს ყირიმის ომისდროინდელი მოვლენები ამყარებდა. მაშინ ოსმალებმა სოხუმისა და თითქმის მთლიანი აფხაზეთის დროებით დაკავება შეძლეს, სამურზაყანოში ილაშქრეს და იქიდან სამეგრელოს სამთავროც დაარბიეს. ამ მოვლენების დროს მიხეილ შარვაშიძე ფორმალურად რუსეთის იმპერიის ერთგული დარჩა, თუმცა ზოგმა ადგილობრივმა თავადმა ბევრად მკვეთრი პოლიტიკური ნაბიჯები გადადგა. ამის კარგი მაგალითია იმ დროის აფხაზეთში მცხოვრები გავლენიანი თავადი კაც მარღანია[1]. ყირიმის ომის დასაწყისისთვის ოთხმოცდაათ წელს მიტანებული კაც მარღანია უკვე რამდენიმე ათეული წელი იყო იმპერატორის სამსახურში და გენერალ-მაიორის წოდებაც ჰქონდა. თუმცა 1855 წლის შემოდგომაზე, როდესაც სოხუმი ომერ-ფაშას ოსმალურმა ძალებმა დაიკავეს, კაც მარღანია ოსმალებს ეახლა და სამურზაყანოს ფაშადაც დაინიშნა.

არც მთავრის ქცევა იწვევდა სანდოობას. რუსებმა აფხაზეთში სამხედრო ძალებისა და ადმინისტრაციის ევაკუაცია მოახდინეს. ამ პროცესში მიხეილ შარვაშიძე აქტიურად იყო ჩართული და ევაკუაციის ორგანიზებასა და განხორციელებაში მნიშვნელოვანი წვლილიც შეიტანა. მაგრამ სოხუმში ოსმალების შესვლის შემდეგ მთავარი არ დაემორჩილა იმპერატორის ბრძანებას, დაბრუნდა აფხაზეთში და ომერ-ფაშას შეხვდა. რუსებს მთავრის დასჯა ყირიმის ომის დასრულებისთანავე სურდათ, მაგრამ კავკასიური ომების გამო მოერიდნენ გამწვავებას. თუმცა 1864 წელსვე, მას მერე, რაც დასავლეთ კავკასიაში მთიელთა წინააღმდეგობის ბოლო კერები დათრგუნეს, მთავარს მაშინვე გაუხსენეს ბევრი რამ. მეტიც, მას ბრალი დასდეს უბიხებისა და მთიელების მხარდაჭერაში, ოსმალეთში ნებართვის გარეშე წასვლის მცდელობაში. რუსები ეშმაკურად მოიქცნენ. მათ წლების წინ მთავრის მიერ დაწერილი მიმართვები გაიხსენეს, რომლებშიც ის ჯანმრთელობას უჩიოდა და სამსახურიდან დათხოვნას ითხოვდა. და აი, 1864 წლის 24 ივნისს მიხეილ შარვაშიძეს ეცნობა, რომ იმპერატორმა დააკმაყოფილა მისი დიდი ხნის თხოვნა, გაეთვალისწინებინა ჯანმრთელობის მდგომარეობა და დაეტოვებინა სამსახური. სამსახურთან ერთად, შარვაშიძეს აფხაზეთიც უნდა დაეტოვებინა და ვორონეჟში გადასახლებულიყო. რუსებმა შარვაშიძეს 1864 წლის 1 ოქტომბრამდე მისცეს აფხაზეთის დატოვების ვადა.

მიხეილი ამაოდ ითხოვდა აფხაზეთში დარჩენის, ქუთაისის გუბერნიაში ან რაჭაში დასახლების, ან სულაც იერუსალიმში წასვლის უფლებას.^[2] ბრძანება ნოემბრის თვეში აღასრულეს: მიხეილ შარვაშიძე დააკავეს და აფხაზეთიდან გააძევეს.^[3] აფხაზეთის სამთავრო გაუქმდა და სახელიც შეეცვალა. ამიერიდან მას ეწოდებოდა რუსეთის იმპერიის სოხუმის განყოფილება^[4].

სამთავროს გაუქმება და რუსული ადმინისტრაციის შემოღება დაემთხვა საგლეხო რეფორმას, რომელიც იმპერიაში ჯერ კიდევ 1861 წლიდან მიმდინარეობდა. რეფორმის არსი ის იყო, რომ იმპერიაში უქმდებოდა ბატონ-ყმობა, თუმცა, ეს რეფორმა გლეხების სოციალური მდგომარეობის სწრაფ გაუმჯობესებას არ იწვევდა. გლეხებს ის მიწები დაუკანონდათ, რომლებიც მანამდე თავადებს ეპყრათ, მხოლოდ ერთი მნიშვნელოვანი დათქმით: ეს მიწა არ ჩუქდებოდა, ის უნდა გამოესყიდათ. არისტოკრატია, რომელიც მიწის დიდ ფონდს კარგავდა, კომპენსაციას ითხოვდა, ხოლო იმპერატორი ამ კომპენსაციის გადახდას ხაზინიდან არ აპირებდა. შესაბამისად, გლეხებს გათავისუფლების და მიწის გამოსყიდვის თანხა თავად უნდა გადაეხადათ.

აფხაზეთის შემთხვევაში რუსულ ადმინისტრაციას პირველ ეტაპზე რეგიონის აღწერა, მიწის ფონდის დაზუსტება, სოციალური ჯგუფებისა და მათი ურთიერთობების  გამოვლენა სჭირდებოდა. ამ ინფორმაციისა და კარგად ჩამოყალიბებული ჩინოვნიკური აპარატის გარეშე, იმპერია სოხუმის სამხედრო განყოფილებაში საგლეხო რეფორმას ვერ დაიწყებდა.

სწორედ ამ და სხვა მოტივებით აფხაზეთში 1864 წლიდან მუშაობდა გენერალ ბართოლომეოს კომისია. 1865 წელს კი თბილისიდან რეგიონში ჩავიდა მეორე კომისია გენერალ პონსეს მეთაურობით. ამ კომისიას დაევალა ყოფილი მთავრის ქონების აღწერა და აფხაზეთის საერთო სოციალურ-ეკონომიკური მონაცემების შეგროვება. თუმცა, ეს კომისია ადგილზე რთულ სოციალურ კავშირებს შეეჩეხა. მაგალითად, გლეხობას არ მოსწონდა იდეა, რომ მიწები, რომელსაც ისინი თაობები ისედაც ამუშავებდნენ, გამოესყიდათ. მეორე მხრივ, ძირითადად, პრო-ოსმალურად განწყობილი თავადების ნაწილს არ მოსწონდა მომავალი საგლეხო რეფორმა, რადგან ამით მიწებსა თუ ყმებს კარგავდნენ.^[5]

სწორედ ამგვარ ვითარებაში, 1866 წლის ივლისში აფხაზეთში ჩავიდა ახალი კომისია მაიორ სულხან ბარათოვის თავმჯდომარეობით.  კომისიას, თავისი მთავარი ფუნქციის შესრულების გარდა, ადგილობრივებისთვის მკაფიოდ უნდა აეხსნა ისიც, რომ მთავრობა აპირებდა გლეხების ბატონებისგან გათავისუფლებაზე მუშაობის დაწყებას, მაგრამ იმ მომენტში არ აპირებდა მათ გათავისუფლებას და სანამ ეს მოხდებოდა გადასახადების გადახდა და ბატონების მორჩილება მათ ვალდებულებაში რჩებოდა. ასევე, გლეხებისთვის უნდა აეხსნათ, რომ გათავისუფლების დროს მიწების გამოსყიდვაში მთავრობის დახმარების იმედი არ უნდა ჰქონოდათ და თანხა თავად გადაეხადათ.

ბარათოვის კომისია სოხუმში 1866 წლის 10 ივლისს ჩავიდა და საქმიანობას მაშინვე შეუდგა. მის შემადგენლობაში მრჩევლის სტატუსით იმყოფებოდა მომავალი დრამატული ამბების ერთ-ერთი მთავარი პერსონაჟი, რუსი მოხელე, გვარად ჩერეპოვი. ის გენერალ პონსეს კომისიაშიც იყო და აფხაზეთს, განსაკუთრებით – ბზიფის მხარეს კარგად იცნობდა, თუმცა თავხედობისა და უხეშობის გამო მის მიმართ დიდი უნდობლობა და უპატივცემლობა არსებობდა.

ამ ადამიანზე საუბრისას თვალში საცემია არამხოლოდ პირადად მისი, არამედ ზოგადად იმპერიის ჩინოვნიკებისთვის დამახასიათებელი ქცევა. გასათვალისწინებელია, რომ კავკასია და მით უფრო აფხაზეთის მხარე იმპერიისთვის პერიფერიად მიიჩნეოდა.

ასეთ რეგიონში საშუალო თუ დაბალი რანგის მოხელეები, რომლებიც რუსეთის სხვადასხვა რეგიონიდან მოდიოდნენ, ხშირად ხელმოცარული მოხელეები, ან ზემდგომებისგან დასჯილები იყვნენ.

მეორე მხრივ, პერიფერიაში ყოფნა მათთვის ნიშნავდა იმ მიყრუებულ მხარეში ყოფნას, სადაც ხელისუფლებისა თუ იმპერატორის ყურადღება ძლიერ ვერ აღწევდა. ამიტომაც კავკასიაში ნელ-ნელა თავი მოიყარა ხალხმა, რომელიც თანამდებობას პირადი მიზნებისთვის იყენებდა. ძარცვა, ქრთამი, ძალადობა და მსგავსი ამბები ადგილობრივი ჩინოვნიკების ხელწერად ჩამოყალიბდა. თანაც ბევრი მათგანი ადგილობრივებს ველურებად, დაბალგანვითარებულებად მიიჩნევდა და მათი ძარცვა ან ჩაგვრა დიდ მორალურ პრობლემად არ მიაჩნდათ.

ასეთი სახასიათო ქცევის მაგალითი თვითონ გიორგი შარვაშიძეს მოჰყავს თავის ცნობილ სტატიაში^[6]. სტატიის მთავარი გმირი ზემოთ ნახსენები ჩერეპოვია. აფხაზეთში ერთ-ერთ სოფელში ჩასულ რუს მოხელეს სოფლის უხუცესისთვის მბრძანებლური ტონით უთქვამს, რომ მეორე დღეს დაბრუნდებოდა, ღამით მათთან დარჩებოდა და მის მისაღებად ახალგაზრდა გოგოები დაებანათ, ხოლო მოხუცები – გადაემალათ, რომ თვალში არ მოხვედროდა მათი უშნო სახე. ამ საუბარს თავად გიორგი შარვაშიძეც შეესწრო და ჩინოვნიკს ურჩია, რომ ამგვარად ადგილობრივებთან არ ელაპარაკა. რაზეც ჩერეპოვს უთქვამს, არაფერია, საჭიროა ოდნავ მეტად ცივილურებად ვაქციოთო.

გლეხების დამცირება, თავადების აბუჩად აგდება, ქალების შეურაცხყოფა და ა.შ. რუსი ჩინოვნიკების დამახასიათებელ ქცევად ჩამოყალიბდა. მაგალითად, ბზიფის ოლქის მეთაური იზმაილოვი ადგილობრივებისგან მოითხოვდა, რომ მასთან საუბრისას ქუდი მოეხადათ. ერთ-ერთ შეხვედრაზე აფხაზს, გვარად მქანბას პასუხად უთქვამს: ჩვენ ქუდს მხოლოდ ტაძარში ვიხდით, ხოლო წმინდა იზმაილის შესახებ ჯერ არაფერი გვსმენიაო. ამის გამო მქანბა რამდენიმე თვით დაუპატიმრებიათ კიდეც.

ჩერეპოვმა მუშაობა ბიჭვინთაში [პიცუნდა] 15 ივლისს დაიწყო და მაშინვე – ადგილობრივების შეურაცხყოფითა და დამცირებით. გლეხებს ძალის გამოყენებით ემუქრებოდა, თავად ინალ-იფებს კი თვითმარქვიებს უწოდებდა, რომლებიც სინამდვილეში მდაბიო წარმოშობის იყვნენ.

ბიჭვინთელებმა რაიმე ცნობის გაცემაზე უარი განაცხადეს. მათი ეს უკმაყოფილება მეზობელ სოფლებსაც მოედო. სულ რამდენიმე დღეში მთელს ბზიფის მხარეში კომისიის საქმიანობა პრაქტიკულად ჩავარდა. გლეხობა თავიანთი წარმომადგენლების ქუთაისში გუბერნატორთან ან თბილისში მეფისნაცვალთან გაგზავნას ითხოვდა, რაზეც ადგილობრივმა რუსულმა ადმინისტრაციამ უარი თქვა, რადგან ამით მათ რეპუტაციას ექმნებოდა საფრთხე.

დაძაბულობა ყოველდღიურად იზრდებოდა. სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსი, პოლკოვნიკი კონიარი ხვდებოდა, რომ ძალის გამოსაყენებლად საკმარის სამხედრო ნაწილებს არ ფლობდა. ამიტომ ის, ერთი მხრივ, ქუთაისის გუბერნატორს სთხოვდა დამატებითი სამხედრო ნაწილების გაგზავნას, მეორე მხრივ კი, პირადი ჩარევით ცდილობდა ბზიფში შექმნილი ვითარების განმუხტვას.

23 ივლისს აფხაზებმა შეკრება ლიხნში [ლიხნაშტაში] დაიწყეს. რუსული ადმინისტრაციის წარმომადგენლობა მათთან შეხვედრაზე 26 ივლისს მივიდა. რუსულ ჯგუფს მეთაურობდა სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსი პოლკოვნიკი კონიარი. იქვე იყო ბზიფის ოლქის თავი იზმაილოვი, ზოგიერთი აფხაზი თავადი და, რაც მთავარია, აფხაზეთის უკანასკნელი მთავრის ძმა [ალექსანდრე] და შვილიც. გიორგი შარვაშიძე მამის დაკრძალვის გამო იყო აფხაზეთში ჩასული. ლიხნის შეხვედრაზეც წინასწარი განზრახვის გარეშე მოხვდა: კონიარი იმედოვნებდა, რომ მისი და ალექსანდრე შარვაშიძის გამოჩენა მეტად დაამშვიდებდა შეკრებილ აფხაზებს.

მშვიდი ლაპარაკი არ შედგა. კონიარი, მიუხედავად იმისა, რომ რამდენიმე ათასი შეიარაღებული აფხაზის პირისპირ მხოლოდ კაზაკთა ასეულის ამარა იყო, მალევე გადავიდა უხეშ ლაპარაკზე და ძალის გამოყენებით იმუქრებოდა.

შეკრებილ აფხაზებში მოთმინების ფიალა შეუმჩნევლად ივსებოდა და როგორც კი რამდენიმე გლეხმა და თავადმა ჰაერში გაესროლეს, პროცესები უმართავი გახდა. კონიარმა და მისმა დელეგაციამ მთავრის სასახლეს შეაფარეს თავი და საძინებელში ჩაიკეტნენ. აფხაზების ნაწილი მათ გამოეკიდა, ნაწილი კი სასახლესთან მდგარ კაზაკების ასეულს დაესხა თავს^[7].

აფხაზი გლეხობა და თავადები სასახლის აივანზე აცვივდნენ, კარი შეამტვრიეს და მოკლეს ჩერეპოვი, კონიარი, იზმაილოვი და კაზაკების მეთაური არტიუხოვი.

ლიხნის ამბების შემდეგ ალექსანდრე შარვაშიძე თავის მამულ სოფელ ააცში ჩავიდა, ხოლო გიორგი – დურიფშში, ლაკერბაიას სახლში. აქ თავშეყრა დაიწყეს თავადებმა. მათ უნდოდათ, სამთავრო აღედგინათ და გიორგი მეთაურად გაეხადათ.

ამასობაში ამბოხებულთა რაოდენობა იზრდებოდა და სწრაფად მოქმედება იყო საჭირო. უკვე მომდევნო დღეს, 27 ივლისს, აფხაზები სოხუმთან გაჩნდნენ და ციხეზე პირველი წარუმატებელი შტურმის შემდეგ ქალაქთან ახლოს დაბანაკდნენ.

29 ივლისს გიორგი და ალექსანდრე შარვაშიძეები ამბოხებულთა ბანაკში მივიდნენ. მათ დიდი პატივით შეხვდნენ. ახალგაზრდა თავადს უმღეროდნენ, ახსენებდნენ მისი გვარის დიდებულ წარსულს, მოუწოდებდნენ მამის სისხლი აეღო და შური ეძია რუსებზე. მაგრამ იმ ამბების აღმწერები აღნიშნავენ, რომ რუსულ ყაიდაზე აღზრდილ გიორგისა და ამბოხებულ აფხაზებს შორის დიდი კულტურული ნაპრალი უკვე აშკარად ჩანდა.

გიორგის ყველაზე მეტად, ალბათ, ლიბერალი არისტოკრატის სახელი შეეფერებოდა და არა – იმპერიასთან იარაღით მებრძოლი ლიდერის. მისთვის რუსულ მართველობას ალტერნატივა არ გააჩნდა, უბრალოდ, მეტი თვითმართველობის მომხრე იყო.

ამიტომაც მისთვის ამბოხების მიზნები დიდი ალბათობით მიუღებელიც იყო, თუმცა იმ ეტაპზე ის ძალაუნებურად ბარიკადების მეორე მხარეს იდგა და იქიდან თავის დაღწევაც არ შეეძლო.

აფხაზურ ბანაკში გატარებული რამდენიმე დღე, ამბოხებულებთან გვიანობამდე ცეცხლის პირას გატარებული ღამეები, ალბათ, მის ცხოვრებაში წარუშლელად დარჩა. მისი და ამბოხებულების ურთიერთობაში კარგად იკვეთებოდა არამხოლოდ თაობათა სხვადასხვაობა, არამედ სამყაროებს შორის, წეს-წყობილებასა და აზროვნებებს შორის სხვაობაც. ახალგაზრდა თავადი ცდილობდა, ამ ამბებიდან დამნაშავის სახელით არ გამოსულიყო მაშინ, როცა აჯანყებულებს, სავარაუდოდ, იმედი გაუცრუვდებოდათ იმის აღმოჩენისას, რომ  მათთვის ასე ნაცნობი, მშობლიური მთავრის გვარის – შარვაშიძის ეს ახალგაზრდა წარმომადგენელი მათგან ასე გაუცხოებულიყო.

აჯანყება ლამის გაწერილი სცენარივით წარიმართა: 27-30 ივლისის შუალედში ამბოხებულებმა რამდენიმე შეტევა წამოიწყეს სოხუმის ციხის დასაკავებლად, მაგრამ – ყველა უშედეგოდ. წარუმატებელი გამოდგა ბიჭვინთაზე მათი შეტევებიც. ხუთ აგვისტოს აფხაზებმა სრულად მიატოვეს სოხუმი და გუმისთის მარჯვენა ნაპირზე გადავიდნენ. აგვისტოს პირველ დღეებამდე რუსები მაქსიმალურად აგროვებდნენ სამხედრო ძალებს და 14 აგვისტოს მოქმედება დაიწყეს მკაფიო მიზნით: ამბოხებულთა დამარცხება, ნაძარცვის დაბრუნება, მოთავეების დაკავება და აფხაზების სრული განიარაღება. ისინი არანაირ კომპრომისზე არ მიდიოდნენ. ოპერაციას თავად ქუთაისის გუბერნატორი ხელმძღვანელობდა. სოხუმში 12 აგვისტოს კავკასიის მეფისნაცვალი, იმპერატორის ძმა მიხეილიც იყო ჩასული. აშკარა იყო: მთელი რუსული სამხედრო და პოლიტიკური წარმომადგენლობის ყურადღება მხოლოდ და მხოლოდ ამ ამბოხებისკენ იყო მიმართული. შვიდი სექტემბრისთვის ყველაფერი დასრულებული იყო: მოთავეები – დაკავებული, ხოლო ბზიფის, წებელდისა და აბჟუის აფხაზობა – განიარაღებული. რუსული ცნობებით, 63 სოფელი განაიარაღეს და დაახლოებით 6 000 ერთეული ცეცხლსასროლი იარაღი ამოიღეს.

აჯანყების ჩაქრობაში მონაწილეობდნენ აფხაზი ფეოდალებიც: თავიანთი რაზმებით მოქმედებდა გრიგოლ შარვაშიძე კელასურში, ასევე, დალის ხეობის მფლობელი ალმასხიტ მარშანია. ბუნებრივია, მათ დიდად დაუფასდათ ეს ერთგულება.

„დამნაშავე ხალხის“ დასჯა

აფხაზთა გადასახლება

განიარაღებულ აფხაზეთში რუსულ ადმინისტრაციას პრაქტიკულად არაფერი უშლიდა ხელს, რომ მთავარი საქმის განხორციელებას შესდგომოდნენ: არასასურველი და ურჩი თემების გასახლებას.

ჯერ კიდევ 1864 წლის მარტში მეფისნაცვალი მიხეილ ნიკოლოზის ძე წერდა თავის ძმა იმპერატორს, რომ საჭირო იყო შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს გასახლება ყუბანში ან ოსმალეთში. გადასახლების გეგმა მაშინვე არ ამოქმედებულა, მაგრამ 1866 წლის ოქტომბერში, მას მერე, რაც ამბოხება სრულად ჩაახშვეს, სოხუმის სამხედრო განყოფილების საბოლოოდ დასაშოშმინებლად ყველაზე რადიკალური მეთოდი აამუშავეს.

გასახლების პროცესი ორგანიზებული იყო და შეთანხმებულიც – ოსმალურ მხარესთან. გეგმით, 4 500 ოჯახი თავდაპირველად ტრაპიზონში, სამსუნსა და სინოპში უნდა გადაეყვანათ და იქიდან ოსმალეთი თავის შიდა პროვინციებში გადაასახლებდა მათ. მუჰაჯირებს^[8] ქონების წაღების ან სულაც უკან დაბრუნების უფლება ჩამოართვეს.

გადასახლების პროცესს რუსული ადმინისტრაცია ლოგისტიკური პრობლემების თავიდან ასარიდებლად არ აჩქარებდა. მუჰაჯირების გადაყვანას სრულად უზრუნველყოფდა ოსმალური ფლოტი. პროცესში ფრანგული და ინგლისური გემებიც იყვნენ ჩართული.^[9] აპრილში დაწყებული გადასახლება ივნისის ბოლოსკენ პრაქტიკულად დასრულებული იყო.

1867 წლის მუჰაჯირობისას დაახლოებით 4 000-მდე ოჯახი გადაასახლეს. განსაკუთრებული ყურადღება დაეთმო წებელდისა და დალის თემებს, რომლებიც, პრაქტიკულად, სრულად გაასახლეს. რუსული სტატისტიკით, გასახლებულთა ნახევარი მხოლოდ ამ ორი თემიდან იყო.

ამ პროცესების აღწერისა და სტატისტიკის შედგენის მიღმა, რამხელა ადამიანური ტრაგედიები ხდებოდა, ამის წარმოდგენა მართლაც რთულია. განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობაში გლეხობა აღმოჩნდა. გლეხები წინდაწინვე ხვდებოდნენ მომავალი ტრაგედიის გარდაუვალობას და გამოსავალს ამაოდ ეძებდნენ. ზოგიერთი გამოსავალს გაქრისტიანებაში ხედავდა, რადგან ვარაუდობდნენ რომ გასახლების მიზეზი რელიგიურიც იყო. გაქრისტიანების პროცესს მართლმადიდებლური ეკლესიაც ხელს უწყობდა, რადგან ქრისტიანად მონათლულები იმპერიისადმი უფრო მეტად ლოიალურებად მიიჩნეოდნენ. 1866 წლის 22 დეკემბრიდან 1867 წლის 1 მარტის პერიოდში მარტო ბზიფში 800-მდე ადამიანი გაქრისტიანდა. უშუალოდ გასახლებისას კი არაერთ განწირულ ხერხს მიმართავდნენ: ერთი ძმა გადასახლებას ირჩევდა, რომ მეორე ძმა როგორმე დარჩენილიყო; მოხუცი მამა ნებაყოფლობით მიდიოდა იმ იმედით, რომ შვილებს დარჩენა მოეხერხებინათ. არავინ იცის, ზუსტად რამდენი ოჯახი გაიხლიჩა და გაუბედურდა. რუსები გეგმის შესასრულებლად ძალასაც აქტიურად იყენებდნენ. სოფელ ჭლოუსა და ჯგერდას მოსახლეობა თითქმის სრულად იარაღის ძალით სახლებიდან გამოყარეს. ყველას უჭირდა საკუთარი სახლ-კარის მიტოვება და გადასახლება. თვითონ გემით მგზავრობაც მძიმე იყო. მხოლოდ 1867 წლის 18 აპრილი-18 მაისის შუალედში, 72 ოსმალური გემის მონაცემებით, აფხაზეთში გემბანზე აყვანილ და, საბოლოოდ, ოსმალეთში ჩაყვანილ ადამიანებს შორის სხვაობა 1 105 იყო.

მდინარე ღალიძგის^[10] მიღმა აფხაზეთი 1867 წლის შემოდგომისკენ პრაქტიკულად დაცარიელდა^[11]. მიტოვებული სახლები, სოფლები, საკარმიდამო მიწები, რომლებსაც ბალახი მალევე მოედო, ადგილობრივი პეიზაჟის განუყოფელ ნაწილად იქცა.

არაერთ აფხაზურ თემს გადასახლების ამ ტალღამ გვერდი აუარა, თუმცა როგორც ისტორიამ აჩვენა, ეს ტრაგედიის მხოლოდ დასაწყისი იყო^[12]. 1877-1878 წლების რუსეთ-ოსმალეთის მორიგი ომის პარალელურად იმპერიამ მუჰაჯირობის მეორე ტალღა მოაწყო^[13] და ამჯერადაც ათასობით ოჯახი მშობლიურ ადგილებს მოსწყვიტა. მეტიც, იმპერატორის ბრძანებით, დარჩენილ აფხაზებს დამნაშავე ხალხის სტატუსი მიანიჭეს, დაუწესეს ქონების ცენზი და ზღვის პირზე ცხოვრება აუკრძალეს. საერთო ჯამში, მუჰაჯირობა პრაქტიკულად ყოველ მესამე აფხაზს შეეხო, ხოლო დარჩენილთაგან  საზოგადოებრივ ცხოვრებას პრაქტიკულად ყველა სრულად ჩამოაშორეს. ღალიძგა-ბზიფს შორის რეგიონის გაუკაცრიელების სურათები მე-19 საუკუნის სამოცდაათიან წლებში თვალში ხვდებოდა აქ მივლენილ ჩინოვნიკებს, მოგზაურებსა თუ მწერლებს^[14].

მუჰაჯირებიდან ბევრი ოსმალეთის შიდა პროვინციებში [სირია, თანამედროვე იორდანია] გადაასახლეს. მცირე ჯგუფი თანამედროვე აჭარაში დასახლდა, რომელიც იმ დროს ოსმალეთის შემადგენლობაში იყო. ოსმალეთის შიგნით გასახლება ნახევრად ორგანიზებული იყო, რაც იმას ნიშნავს, რომ ზოგი ჯგუფი კონკრეტულ მიწაზე ორგანიზებულად ჩაასახლეს, ზოგან კი მუჰაჯირები თვითნებურად დასახლდნენ. არც ოსმალური ადმინისტრაცია ზრუნავდა ზედმეტად მათ უზრუნველყოფაზე. ამიტომაც აჭარაში აფხაზების დასახლება მეტწილად სწორედ თვითნებურად წარიმართაო და ოსმალებიც ხელს არ უშლიდნენ, რადგან ბევრნი არ იყვნენ და მათი აჭარაში დასახლება არც რუსეთთან შეთანხმებას არღვევდა. მუჰაჯირები ცდილობდნენ, შეენარჩუნებინათ შიდა სოციალური, ოჯახური თუ სანათესავო კავშირები და გვარებად, თემებად სახლდებოდნენ. მათ მუსულმანურ სივრცეში ინტეგრირება მოახერხეს, თუმცა დღემდე შემოინახეს ენა და მეხსიერება მშობლიურ მიწა-წყალზე.

რუსულმა ადმინისტრაციამ გასახლების პარალელურად ამბოხების გამოძიება დაიყო. ახალგაზრდა გიორგი შარვაშიძის ბრალეულობა ვერ დამტკიცდა. მეფისნაცვალი მიხეილი და ქუთაისის გუბერნატორი სვიატოპოლკ-მირსკი კარგად ხვდებოდნენ, რომ შარვაშიძე ამ ამბებში სრულიად შემთხვევით, მისდა უნებურად მოხვდა. მეტიც, ამბოხებულებთან ყოფნისას მას არ გამოუყენებია ვითარება და იმპერიის წინააღმდეგ არ წასულა. თუმცა გამოძიების დასრულების გარეშე ის მაინც გადაასახლეს ურალისპირეთში, ორენბურგში. 1875 წელს გამოძიებამ ის სრულად გაამართლა და კავკასიაში დაბრუნების უფლება მისცა. გიორგიმ ამის შემდეგ სამხედრო-ადმინისტრაციული კარიერაც დაიწყო, მაგრამ თავისი წარმომავლობისა და თან ლიბერალური შეხედულებების გამო მაინც არასანდო ადამიანად აღიქმებოდა. ამას ხაზს უსვამს მისი ცხოვრებიდან ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ამბავიც: 1879 წელს, ქუთაისში იმპერატორ ალექსანდრე მესამის ვიზიტისას, კავკასიის მეფისნაცვლის ადიუტანტი გიორგი შარვაშიძე გუბერნიიდან დროებით გაასახლეს კიდეც სპეციალურად ამ ვიზიტის გამო, რადგან, როგორც მეფისნაცვლის ადიუტანტს, სავარაუდოდ, მოუხდებოდა იმპერატორთან ახლოს ყოფნაც და ბოლომდე არ ენდობოდნენ, რამე არასწორად რომ არ ეთქვა.

მის ცხოვრებაში გადასახლებების ნაწილი 1905 წელს დასრულდა, როდესაც იმპერატორმა ნიკოლოზ მეორემ აფხაზებს დამნაშავე ხალხის სახელიც მოაშორა, ხოლო შარვაშიძეს აფხაზეთში დაბრუნებისა და დასახლების უფლება მისცა. მოხუცი შარვაშიძე 1918 წელს თავის მშობლიურ მხარეში გარდაიცვალა და იქვე დაკრძალეს.

სწორედ ამგვარი ბიოგრაფიისა და ბედის ადამიანი გვიმზერს 1882 წელს გადაღებული ფოტოებიდან, რომლებზეც გიორგი შარვაშიძე “ვეფხისტყაოსნის” ტარიელის ფორმაშია გამოწყობილი და ქართულ ლიტერატურაში, ალბათ, ერთ-ერთი ყველაზე მთავარი პერსონაჟის სახეს გადმოსცემს.

______________________________
[1] კაც მარღანია ადგილობრივ პოლიტიკაში ჯერ კიდევ ქელეშ-ბეის დროს ჩაერთო, XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში. მთავრის მემკვიდრეობაზე ატეხილი კონფლიქტის დროს თავდაპირველად ასლან-ბეის უჭერდა მხარს და რუსების წინააღმდეგაც კი იბრძოლა. თუმცა მას მერე, რაც რუსების დახმარებით მთავარი სეფერ-ბეი გახდა, მარღანია მის მხარეს გადავიდა. სეფერ-ბეი კაც მარღანიას მამის ოჯახში იყო აღსაზრდელად მიბარებული და, ალბათ, ამ კავშირებმა ბევრი რამ გადაწონა. ის ერთგულებდა არამხოლოდ სეფერ-ბეის, არამედ მის შვილებსაც, დიმიტრი და მიხეილ შარვაშიძეებსაც. თავადის ავტორიტეტი უზომო იყო: ის სამთავროში მეორე კაცად აღიქმებოდა, სარდლობდა აფხაზურ მილიციას და წებელდის მარშანიებისა თუ უბიხების წინააღმდეგ რუსულ სამხედრო ექსპედიციებშიც მონაწილეობდა.

[2] მთავარი ოსმალებსაც შეუთანხმდა, რომ ანატოლიაში გადასახლებულიყო. ოსმალები დათანხმდნენ, მიწა გამოუყვეს კიდეც და მზად იყვნენ, სოხუმში ხომალდი გაეგზავნათ, მაგრამ გაიგო რუსეთის ელჩმა ოსმალეთში და ეს ვარიანტიც დაიბლოკა.

[3] 1864 წლის ნოემბრის დასაწყისში მთავარი იმყოფებოდა სოფელ აკვასკიაში. 4 ნოემბერს მასთან გაემართა ვიცე-პოლკოვნიკი ქუთაისოვი რუსული დანაყოფით, თუმცა წინა დღეს მთავარი სოფელ თხინაში გადასულა. ეს ქმედება გაქცევად შეაფასეს და დააკავეს, მაშინვე გააგზავნეს სოხუმში და სამხედრო გემით გადაიყვანეს ნოვოროსიისკში, იქიდან – სტავროპოლში – დონის როსტოვში და, ბოლოს, 1865 წლის 17 აგვისტოს, ჩაიყვანეს ვორონეჟში. მოხუცი და ავადმყოფი მთავარი სამხრეთ რუსეთში სადმე დასახლებასაც ითხოვდა, მაგრამ უშედეგოდ. მიხეილს დაუმტკიცეს ბრწყინვალე თავადის ტიტული, მისცეს 10 000 რუბლი არენდა და 1 000 რუბლი წლიური პენსია.

[4] აფხაზეთი დაიყო სამ ნაწილად: ბზიფის, სოხუმისა და აბჟუის ოლქებად და ორ საბოქაულოდ – წებელდა და სამურზაყანო. სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსი დაექვემდებარა ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორს. 1864 წლის 12 ივლისს სოხუმში ჩავიდა ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორი სვიატაპოლკ-მირსკი და იმპერატორის გადაწყვეტილება იქ მისულ საპატიო სტუმრებს საზეიმოდ, პირადად აცნობა.

[5] რუსული ცნობით, 1865 წლის სექტემბერში მსგავსი თავადების ჯგუფის საიდუმლო შეხვედრაც შედგა, რომელსაც მარღანიები მეთაურობდნენ. ისინი ოსმალებთან კავშირზე გასვლას ცდილობდნენ. როგორც ჩანს, მათ ნებაყოფლობით გასახლება და მსგავსი პროცესების დაორგანიზება უნდოდათ, ან აჯანყებისთვის ოსმალურ მხარდაჭერას ეძებდნენ.

[6] г.м. шервашидзе так ли пишется история 1910, Газета: Закавказье, дата 6 июня 1910, выпуск № 126.

[7] კაზაკების ასეული უიმედოდ იბრძოდა. ისინი საჯინიბოში გამაგრდნენ. მაგრამ მას ცეცხლი წაუკიდეს. იქიდან გამოქცეულებმა იქვე ნახევრად დანგრეულ ქვის სახლს შეაფარეს თავი. იქიდან კი ღამე ლიხნის ტაძარში გადავიდნენ და იქ გამაგრდნენ. აფხაზებმა მოკლეს 55 კაზაკი. იმ ასეულიდან 34 კაზაკი ეკლესიას აფარებდა თავს. მათ საკვებით დაეხმარა ალექსანდრე შარვაშიძის მეუღლე, რომელმაც გადარჩენილი კაზაკები შემდეგში გუდაუთაში გადაიყვანა.

[8] ისლამის ტრადიციის მიხედვით მუჰაჯირი გადასახლებულს ნიშნავს. მუჰაჯირებად მოიხსენიებენ მაგალითად მუჰამედის მიმდევრებს, რომლებიც წინასწარმეტყველთან ერთად 622 წელს მექადან მედინაში გადასახლდნენ. ისტორიული და პოლიტიკური კონტექსტის მიხედვით, მუჰაჯირებს უწოდებენ რელიგიური და პოლიტიკური ნიშნით მასობრივად გადასახლებულ მუსულმანებს. ოსმალეთის იმპერიაში მუჰაჯირობის რამდენიმე ტალღაა ცნობილი: ყირიმელი თათრების მუჰაჯირობა [რუსეთის იმპერიის მიერ ყირიმის სახანოს დაპყრობის შედეგად], კავკასიის მუჰაჯირობას [ამაში იგულისხმება ძირითადად ჩერქეზების მასობრივი გადასახლება და, ასევე, შავი ზღვისპირა მუსულმანური თემების, მათ შორის აფხაზების გადასახლებაც], ასევე ბალკანეთის მუსულმანების მუჰაჯირობა, რომელიც XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის პირველ მეოთხედში მოხდა.

[9] 1867 წლის 11 მაისს ოსმალურმა და ბრიტანულმა გემებმა 2 159 აფხაზი კონსტანცაში ჩაიყვანეს. 13 მაისს ოსმალურმა თბომავალმა და ინგლისურმა გემმა [Honus] ვარნაში 1 743 ადამიანი ჩაიყვანა. 21 მაისს ფრანგულმა გემმა [Rior] ტრაპიზონში 400 აფხაზი ჩაიყვანა.

[10] ღალიძგა ისტორიული აბჟუა-სამურზაყანოს საზღვარია. სსრკ-ს დროს მას ერქვა ოჩამჩირე-გალის რაიონებს შორის საზღვარი. მდინარე ღალიძგა დღესაც ჩამოდის და ქალაქ ოჩამჩირეში უერთდება ზღვას.

[11] გადასახლება არ შეხებია სამურზაყანოს.

[12] 1877-1878 წლების რუსეთ-ოსმალეთის ომის დროს ოსმალურმა ძალებმა სოხუმი 1877 წლის მაისში დაიკავეს და რამდენიმე თვით აფხაზეთის სანაპიროს დაეუფლნენ. ოსმალურ დესანტში აფხაზი მუჰაჯირებიც იყვნენ, რომლებიც აქტიურ პროპაგანდას აწარმოებდნენ ადგილობრივ აფხაზებში, რომ აჯანყებულიყვნენ, ხოლო ოსმალების მარცხის შემდეგ ისინი თანამემამულეებს მათთან ერთად წასვლას და ოსმალეთში გადასახლებისკენ მოუწოდებდნენ. ოსმალების მხარდაჭერითა და აგიტაციის შედეგად აფხაზებმაც მოაწყვეს აჯანყება. რუსებმა სოხუმი და მთლიანი რეგიონი აგვისტოს ბოლოსკენ დაიბრუნეს. ამ ამბებს აფხაზთა მუჰაჯირობის მეორე დიდი ტალღა მოყვა. ნაწილი აფხაზებისა თავისი ნებითაც მიდიოდა რელიგიური მოტივებითა თუ იმ რეპრესიების შიშით, რაც მათ აჯანყებას უნდა მოჰყოლოდა. გადასახლება ოსმალური მხარის ჩართვით მიმდინარეობდა და ისინი უზრუნველყოფდნენ ტრანსპორტს. გადასახლებაში ძირითადად ცენტრალური აფხაზეთის მოსახლეობა მოყვა, რამაც ამ რეგიონის დაცარიელება გამოიწვია. დარჩენილ აფხაზებს რუსეთის იმპერიამ ზღვის პირსა და სოხუმში დასახლებაზე აკრძალვა დაუწესა. ამავე დროს აფხაზები დამნაშავე ხალხად გამოცხადდა და მათ არაერთი სოციალური/პოლიტიკური ბარიერი დაუწესეს.

[13] 1877-1878 წლების რუსეთ-ოსმალეთის ომის დროს ოსმალურმა ძალებმა სოხუმი 1877 წლის მაისში დაიკავეს და რამდენიმე თვით აფხაზეთის სანაპიროს დაეუფლნენ. ოსმალების მხარდაჭერით აფხაზებმაც მოაწყვეს აჯანყება. რუსებმა სოხუმი და მთლიანი რეგიონი აგვისტოს ბოლოსკენ დაიბრუნეს. აფხაზთა აჯანყება და ოსმალების მხარდაჭერა ერთ-ერთი მოტივი იყო, რის გამოც რუსულმა ადმინისტრაციამ მასშტაბური გადასახლების გადაწყვეტილება მიიღო.

[14] ერთ-ერთია ინგლისელი მოგზაური გროვე [F.C. Grove], რომელსაც კავკასიაში 1874 წელს უმოგზაურია და ყარაჩაიდან კოდორის ხეობაში გადმოსულა. დაცარიელებული წებელდა იქ ნახა. წერს, რომ [კოდორი] ხეობის ზემო წელი უკაცრიელი იყო. გროვეს წიგნი The Frosty Caucasus დაიბეჭდა 1875 წელს.

გამოყენებული ლიტერატურა:

• Дзидзария Георгий, Присоединение Абхазии к России и его историческое значение, Сухуми, 1960 г.
• Дзидзария Георгий, Восстание 1866 года в Абхазии, Сухуми, 1955 г.
• Дзидзария Георгий, Мохаджирство и проблемы истории Абхазии XIX столетия, Сухуми, 1982
• Анчабадзе Георгий, Абхазия и Кавказская война. 1810-1864, 2018 г.