რატომ დავივიწყოთ წარსული | ნინო ლომაძე

ანუ სიმონიდეს მეხსიერების სასახლეები

რა მოჰყვება ამ გახსენებას?

ვისთვის მოვყვე?

ან ვინ გაიგებს...

მერე სად დამხვდება ჩემივე სიტყვები? – მეკითხებიან ადამიანები, ვისაც აფხაზეთის და სამხრეთ ოსეთის ომების გახსენებას ვთხოვ. გრძელი პაუზებით, ხან არეულად ან ერთი ამოსუნთქვით ამბობენ წლების დაგროვილ სათქმელს. ხანდახან წამოიტირებენ ან ერთი მიმიკით, შეურხევლად იტყვიან ბოლო სიტყვას და დუმდებიან.

„პირველად ვიხსენებ ამეებს. ჩემი შვილებისთვისაც არასდროს მითქვამს, - დაჰყურებს ოცდაათი წლის წინანდელ ომის ჩანაწერებს მეომარი, - რაები დამიწერია?! ეს უნდა დავივიწყოთ.“ – ასკვნის ბოლოს.

„რაღა დროსია, ბევრიც რო ვილაპარაკოთ, იმათ აღარაფერს უშველის. ეხლა ისევ გაჩუმება ჯობია.“ – ამბობს 65 წლის დევნილი ქალი, როდესაც მის მეზობლად, ბერიკაცი ამ სიტყვებით გვისტუმრებს: „მადლობას გეტყვით, შვილო, აქამდე რო ჩამოხვედით, ესენი რომ ჩაიწერეთ და რო აგროვებთ. … იცი როგორა ვნერვიულობთ რომ ვიხსენებთ ამ ამბებსა? მარა ლაპარაკი მაინც გვიჯობს გაჩუმებას“. 

იმ სამასი ათასზე მეტი ადამიანისთვის, ვისაც საქართველოში ომი აქვს გამოვლილი, ერთ-ერთი მთავარი დილემა ასე იკითხება: რა მომგვრის შვებას – მახსოვდეს თუ დავივიწყო?

ტრავმის დაძლევის გზა მარტივად ასე შეიძლება აღიწეროს: ჯერ უსაფრთხოების განცდა უნდა დაბრუნდეს, სხეულიც და გონებაც ჩვეულ რუტინას მიუბრუნდეს. ახალი რეალობა იმსიმძიმეა, რომ ჯერ მისი უარყოფა და მიუღებლობა მოდის, შემდეგ კი გახსენება და გლოვა მოსდევს. ამ დროს ფსიქიკას განსაკუთრებით ფაქიზი ზრუნვა სჭირდება, რომ შემდეგ საფეხურამდე მიიტანოს თავი. მომდევნო ფაზაში გადასვლა მხოლოდ მაშინ მოხდება, როცა პირველი ორი გასრულებულია. მერე იწყება გაცნობიერების, თვითანალიზის და ძალების მოკრების გრძელი გზა, რაც ურთიერთობების თავიდან დაწყებას, ძველების დალაგებას, სასურველი მომავლის ჯერ წარმოდგენას, შემდეგ კი მისკენ სვლას გულისხმობს.

რომელიმე ფაზის ჩაგდება მასში ჩარჩენას, გაჭედვას ნიშნავს. ერთიდან მეორე საფეხურზე ასვლამ შეიძლება თვეები, წლები ან მთელი ცხოვრება გასტანოს.

„თბილისის ზღვაზე, დევნილთა დასახლებაში ცხოვრობდა დედა-შვილი, – ჰყვებოდა ფსიქიატრი ვამიკ ვოკლანი, – დედა დილიდან დაღამებამდე მუშაობდა, შვილი სწავლობდა, ცხოვრობდა და ყოველთვე სულ უფრო სუქდებოდა“. ვოლკანი ფიქრობს, რომ ეს ქვეცნობიერი პასუხი იყო დედის შფოთვაზე. შვილი დედას ეუბნებოდა, რომ სულაც არ შიოდა და დედა ტყუილად დარდობდა ასე მის გამოკვებაზე. 

ჰოლოკოსტის მკვლევრები ამტკიცებენ იმასაც, რომ ძლიერი ტრავმის შემდეგ, თუკი  ტკივილი არ შუშდება და ადამიანები, საზოგადოებები მისგან თავის დაღწევას მიუღებლობით ან დავიწყებით ცდილობენ, ეს დაფარული განცდები გარდაიქმნება ფსიქოლოგიურ გენად, რომელიც მომდევნო თაობის იდენტობას გამოძერწავს (Kestenberg and Brenner, 1996).

როდესაც ერაყმა ქუვეითი დაიპყრო, იქ უეცრად გაიშვიათდა ქორწინებები. ახალგაზრდა ქუვეითელებს ეშინოდათ, ერაყელი კაცების მიერ გაუპატიურებული ქალები არ აერჩიათ ცოლებად. პატარა ბიჭებმა კი „მამების“ თაობის პატივისცემა დაკარგეს. რადგან, როგორც ვოლკანი ხსნის, მათ საკუთარი ცოლები, შვილები, დები და სახლები ვერ დაიცვეს მტრისაგან. ეს ფარული ბრაზისა და მიუღებლობის დემონსტრაცია იყო.

ამდენად, დავიწყება არასამეცნიერო, უფრო ლირიკული ზმნაა, რადგან ტრავმამ შეიძლება მხოლოდ დროებით მიიძინოს. ბოლოს აუცილებლად გასხლტება იქ, სადაც ღრიჭოს იპოვის და ყველაზე სათუთ ადგილას ჩაეკირება.

ეს მიძინებული, ფსიქოლოგიურ გენად გარდასახული ტრავმა გადავა თაობებში და ჩამოეკიდება პასუხისმგებლობად, დააწვება  ტრაგედიად, აიძულებს მათ იგლოვონ ის, რაც არ ჩაუდენიათ, რაც არც კი გამოუცდიათ.  

„რად უნდა იცოდეს ბავშვმა? ისიც შურისძიებისთვის გავიმეტო? მირჩევნია სულ ამოვიგდოთ თავიდან, დავივიწყოთ ეს წარსული. ჩვენ რო გვახსოვს რა, დარდია მარტო.“ – მეუბნება ხანშიშესული ქალი დევნილთა დასახლებიდან.

ტრანსგენერაციული ტრავმით დღეს საქართველოში მინიმუმ სამი თაობა ცხოვრობს. ერთნი საბჭოთა რეპრესიებზე ელიან პასუხს; ბევრნი 1990-იანების მრავალშრიან და სპექტრულ ძალადობაზე; სხვები 2008 წლის ომზე; და სხვები ადამიანების წამებაზე ციხეებში.

ომგამოვლილი ხალხის მეხსიერება მატერიალიზდება ყოფაში, ყოველდღიურად გადაულახავ „საზღვრებში“, მოუნახულებელ ძველ მეგობრებში, გამოტოვებულ წვეულებებში, დღეობებში, აუშენებელ სახლებში, გაუგონარ მდინარის ხმაურში, გაუსხლავ ბაღებში, შეცვლილ მარშრუტებსა და ტრაექტორიებში. 

ისტორიკოსი გაი ბაინერი წერს, რომ გამოცდილება იძინებს მაშინ, როდესაც არ არსებობს მისი მოხელთების სივრცე. ამგვარი დავიწყება ისტორიულ ფაქტებს მეხსიერებიდან კი არ განდევნის და წაშლის, არამედ მხოლოდ დროებით გახვევს ბურუსში. თუმცა ამის მიუხედავად, გამოცდილების არსებობის კვალი გამჭოლი მზერისთვის მაინც შესამჩნევი რჩება. 

დავიწყებული ტრავმის მოშუშება უფრო კოლექტიური და ხანგრძლივი, თანმიმდევრული ძალისხმევაა, რაც ვერც ლოზუნგებში ჩაეტევა, ვერც სადღეგრძელოებში, ვერც ემოციურ გამოსვლებში და ვერც კეკლუც აქციებში. მას არც მხოლოდ მოსმენა და ნუგეში შველის, რადგან გაცილებით დიდი და მრავალშრიანი პასუხი სჭირდება – სახელმწიფოსგან.

„კოლექტიური ტრავმის დაძლევისათვის ინსტიტუციური პასუხია გადამწყვეტი. – მეუბნება სოფია მაკერ ბატანერო, სოციოლოგი, სიმართლის კომისიის ყოფილი თავმჯდომარე პერუში და ადამიანის უფლებების ეროვნული კოორდინატორი, – ეს მთელი ინფრასტრუქტურა და ინსტიტუციების დიდი ქსელია, რომელიც საზოგადოებებს კოლექტიური ტრავმის დაძლევაში ეხმარება. ინსტიტუციური პასუხი სახელმწიფო მანდატით – ეს უკვე გამოცდილების აღიარებაა, საიდანაც პროცესი იწყება. ეს სულ პირველი ნაბიჯია.“

შემდეგ ყველაფერი წარსულის დოკუმენტირებით, არქივის შესწავლით, თვითმხილველების ჩვენებების შეგროვებით გრძელდება. ჯანდაცვის გუნდი მუშაობს თემებთან, ვისაც მენტალური და ფიზიკური რეაბილიტაცია სჭირდება.

ცალკეა სამართლიანობის დამდგენი კომისია, რომელიც შემთხვევებს კანონის შუქზე შეისწავლის და სამართლებრივ პასუხს დაამუშავებს – ახალ კანონებს, საკანონმდებლო ცვლილებების პაკეტს მოამზადებს.

შემდეგ კომუნიკაციის სტრატეგია ნაკვლევი საზოგადოების სხვადასხვა ჯგუფამდე მიიტანს სათქმელს. კომუნიკაციის ფორმები აუცილებლად ადგილობრივ კულტურულ ლანდშაფტს უნდა ერგებოდეს და ინსტიტუციური რეფორმები, რეპარაცია, რეაბილიტაცია, ინტეგრაცია სწორედ ადგილობრივი კონტექსტის გათვალისწინებით იგეგმებოდეს. მთავარი ისაა, რომ პროცესი სამოქალაქო ინიციატივებიდან სახელმწიფო, ოფიციალურ, უწყებრივ სივრცეში გადავიდეს, რადგან დიდი კოლექტიური ტრავმის პასუხი ვიწრო საზოგადოებრივ პროგრამებში ვერ ეტევა და დაზარალებული მოსახლეობა მხოლოდ მათ ამარა მუდმივ გლოვის ფაზაში დარჩება. „ეს პერუს გამოცდილებაა, რაც მოყოლისას იდეალისტურად ჟღერს ან მარტივ ინსტრუქციებად იკითხება. სინამდვილეში ეს ურთულესი პროცესია, რომელიც აუცილებლად ხარვეზებით და შეფერხებებით წავა. თუმცა, ინსტიტუციური პასუხი ისაა, რამაც ნამდვილად გაამართლა.“ – ამბობს ბატანერო.

დევნილი ქალი თბილისის ზღვის დევნილთა დასახლებიდან ამბობს, რომ საქართველოში ოცდაათ წელზე მეტია კონფლიქტებით დაზარალებული ხალხისთვის მხოლოდ უწყებების და პროგრამების სახელები იცვლება. უცვლელი რჩება დამოკიდებულება და მოცემულობა, რომ ასი ათასობით ადამიანს სახელმწიფოსგან ისევ „შემწეობა გვჭირდება. ფეხზე მაინც ვერ დავდექით. საცხოვრებელ ადგილებს ისევ ვერ დავარქვით სახლი. დარდმა ჩამოგვახმო. არც ჩვენი ხმა ისმის, ძალა გამოგვეცალა“.

ბრიტანელი ისტორიკოსი ერიკ ჰობსბაუმი წერდა, რომ პოლიტიკური ელიტები მუდამ ითამაშებენ სიმბოლოებით და განმეორებადი კოლექტიური რიტუალებით მასებში მათთვის სასურველ ღირებულებებსა და ქცევებს დაამკვიდრებენ. მეხსიერების პოლიტიკაც ის იარაღია, რომლითაც ძალაუფლება იმას განსაზღვრავს, რა ახსოვდეთ და როგორ ახსოვდეთ საზოგადოებებს ისტორიული მოვლენები.

ერთადერთი ველი, სადაც ომით დაზარალებული ადამიანები ხილულები არიან, ტრაგედიების ხსოვნის დღეებია. ეს ის სივრცეა, სადაც მათი იდენტობისა და გამოცდილების ტარება გამართლებულია – მხოლოდ მათი გლოვაა აღიარებული. ყოველი ახალი წლისთავი, გლოვაში დაბრუნების რიტუალია, რაც ომგამოვლილი ადამიანისთვის ჭრილობის ხელახალ გახსნას, ტკივილის განახლებას ნიშნავს და ეს წამების ტოლფასია. „ინდიგოს“ რესპონდენტების დიდი ნაწილი ხსოვნის დღეების ოფიციალურ აღნიშვნებში სახელმწიფო პოლიტიკის ცინიკურ დემონსტრირებას ხედავს. „ჩვენი წამება ესაა, ისევ იქ დაბრუნება, საიდანაც გამოვიქეცით. იქ იმისთვის კი არ გვაბრუნებენ, რომ სხვა გზით და სხვა დანიშნულების ადგილას მივიდეთ. არა, ისევ აქ რომ მოვიდეთ, სადაც ვართ, სადაც ვიხუთებით. ჩემი თაობა უკვე კარგად ხედავს ამას და მეშინია ამ ბრაზის ხანდახან –- ეს იმხელა რამედ შეიძლება იქცეს.“ – მეუბნება დევნილის სტატუსის მქონე 32 გოგო, რომელიც აფხაზეთში პირველად ჩავიდა, როგორც დევნილი და საკუთარი მშობლების, ბებია-ბაბუის სახლის ნანგრევები დაათვალიერა. „ათი ათასობით ადამიანის ტრაგედიით პოლიტიკოსები დღემდე ვაჭრობენ. ჩვენ ვიცით, რომ არავის აწყობს ჩვენი პრობლემის გადაჭრა“. 

ამიტომ ადამიანების უმეტესობა, ვინც თავიანთი გამოცდილება გაგვიზიარა, ერთადერთ გამოსავლად წარსულისთვის ზურგის შექცევას ხედავს – რომ რიტუალური გლოვიდან ასე დაიხსნან საკუთარი თავი და შვილების მომავალი.

მეორე მხრივ კი მისი დათმობა მთელი გამოცდილების უარყოფას ნიშნავს.

ამერიკელი ფსიქიატრი ვამიკ ვოლკანი წერს, რომ ნებისმიერ დიდ ჯგუფს შეიძლება ჰქონდეს არჩეული ტრავმა, რომელიც მისი კოლექტიური იდენტობის ნაწილია. ის იმდენად ძვირფასი ხდება, რომ მისი უარყოფა იდენტობის დაკარგვას ნიშნავს. და სანამ ეს ასეა, ადამიანები ტრავმის გადააზრებას ვერ ახერხებენ.

ვიდრე ომგამოვლილი ადამიანებისთვის ჯერ სხვა პასუხი არ იძებნება, შეიძლება დავიწყების ვრცელი მინდვრები ვნახოთ.

დავივიწყოთ მაგალითად, ისე, როგორც ამას პოლ კონერტონი აღწერს: „მეხსიერება წავშალოთ რეპრესიულად ან საკუთარ თავს როგორმე ვაიძულოთ დავიწყება. დავივიწყოთ ისე, როგორც ამას ახლად კონსტრუირებული იდენტობა გვიკარნახებს. ანდაც გადავეშვათ სტრუქტურული ამნეზიის მორევში. ან საერთოდ გავაუქმოთ, როგორც უსარგებლო ფიქრი. გავჩუმდეთ, როგორც შეურაცხმყოფელ მიმართვაზე პასუხი. ან პასიურად დავივიწყოთ, უგულებელვყოთ, სრულიად გულგრილად დავივიწყოთ“.

დავიწყების ვარიაციებს გაი ბეინერიც გვთავაზობს წიგნში „დავიწყების შემცველი გახსენება – სოციალური დავიწყება და ხალხური ისტორიოგრაფია ოლსტერის აჯანყების შესახებ“:

არის ასეთი: მეხსიერების გადარჩევა, გადახარისხება
კონტრმეხსიერების შექმნა
სიჩუმე
დავიწყების დასაწყისი
ნებსით დავიწყება
უარი პატიებაზე
დავიწყების ქიმერა
ნებსით დადუმება
გაელვება-გახსენებები
ლირიკული მეხსიერება
მოგონებების მოგროვება
გახსენების შემდგომი შფოთი
დავიწყების გაგრძელება
უგულებელყოფის არ დაშვება
კულტურული მეხსიერება და სოციალური დავიწყება
ისტორიული უგულებელყოფა
დუმილის დარღვევა
გაუცნობიერებელი დამახსოვრება
შფოთიანი დავიწყება
ნონკონფორმისტული ხსოვნა
მეხსიერების გამომზეურება
უარი დავიწყებას
წარსულთან გამკლავება
დავიწყება, როგორც უფლება

*  *  *

სიმონიდე კეოსელი ძველბერძენი პოეტია, რომელმაც დამახსოვრების სავარჯიშო მოიგონა. როდესაც ამბების დამახსოვრება ჭირს, მათ რეალურ დეტალებს, ადგილებს, ნივთებს აბამ და ამ კავშირებით იბეჭდავ გონებაში. ეს სიმონიდეს ლოკის მეთოდია. ყველას, ვინც ომის დროს სახლიდან გამოიქცა, ეს ამბები ნაჩქარევად აკრეფილ და აქამდე შემორჩენილ რამეებში აქვს შენახული. ეს ისტორიები ძველ ფოტოებს, კოვზს, სანათურს, ჩექმას, გაფუჭებულ ფირსაკრავს, სკულპტურას ან ბამბაზიის ხალათს ეკვრის, რომლებიც დღემდე სათუთად ინახება.

ამიტომ ეს მოგონებები დამახსოვრებისთვისაა განწირული.