homo protestans | გიორგი მაისურაძე

პროტესტი და მისი სპირიტუალური საწყისები

ექსცესი აღვირახსნილობას, ზღვარსგადასულობას ნიშნავს.

აღვირიც, ზღვარიც - მომთოკველი, შემზღუდველი შინაარსის სიტყვებია და გარკვეული წესების და კანონების დაცვით, საკუთარი თავისუფლების რეგლამენტირებას, მის კალაპოტში მოქცევას გულისხმობს. ექსცესის დროს ზღვარი გადაილახება. საქმე ეხება არა მხოლოდ კანონსაწინააღმდეგო ქმედებას, არამედ კეთილგონიერების საპირისპირო ქმედებას, რაც საკუთარი სიცოცხლის, ჯანმრთელობის თუ სამართლებრივი თავისუფლების საფრთხეში ჩაგდებით გამოიხატება. ესაა თავგანწირვის აქტები, რაც პროტესტისგან რჩება, რაც მეხსიერებაში ილექება - ძლიერი ემოციით დამუხტული სურათებია. ასე იქმნება მეხსიერების ხატები, ის, რაც გახსენდება, რაც კოლექტიურ მეხსიერებაში იბეჭდება.

თავგანწირვის აქტები ინახება ხატებად და ისინი განსაზღვრავენ მომავალს, მათში მომავალი წინასწარმეტყველებს. დროს გაიხსენებენ ისე, როგორც სურათ-ხატშია დაფიქსირებული, იმ პათოსით, რომელსაც გადმოსცემს.

თუმცა, ხატზე გამოსახული ფენომენი რთული ასახსნელია: ეს არანორმალური ქმედებაა - თვითდაზიანება, თავგანწირვის აქტი. აქ ჩნდება კითხვა, რა ძალაა, რაც ადამიანს, თითქოს ევოლუციით გამომუშავებული თვითგადარჩენის ინსტინქტის სანაცვლოდ, საკუთარი თავის საფრთხეში ჩაგდებისკენ უბიძგებს? რაც მის ავტოდესტრუქციულ ქმედებას ისეთ საზრისს სძენს, რომელიც ვერც რეფლექსების თეორიით, ვერც აფექტით ვერ აიხსნება? აფექტი სწორედ თვითგადარჩენის ინსტინქტის გამოვლინებაა, ხოლო გაბედო და წინ აღუდგე მოძალადე და დაუნდობელ რეჟიმს, გააზრებული ქმედება. მაშინ რა ეგზისტენციალური მოტივაციაა, რომელსაც შეუძლია ადამიანს ცნობიერად თავი საფრთხეში ჩააგდებინოს? აქ რაციონალურობა და პრაგმატიზმი ძნელად დასაჯერებელი იქნებოდა, ფსიქოლოგიური ფაქტორიც მხოლოდ ნახევარ სიმართლეს ამბობს, რამდენადაც მხოლოდ ფსიქიკური წყობა ვერ ხსნის ქცევის საზრისს. შესაბამისად, ამ ფენომენის გაგებაში მისი წარმომავლობა დაგვეხმარებოდა. 

პროტესტის (უმოკლესი) გენეალოგია

ყველა სახის საპროტესტო სულისკვეთება შეიცავს არსობრივად რელიგიურ მუხტს, რომელიც მისი ენერგიის წყაროცაა და შესაძლო წარმატების ერთ-ერთი მთავარი პირობაც. საქმე ეხება არა ზებუნებრივი ძალის რწმენას, არც მხოლოდ რწმენას, როგორც „იმედის პრინციპს“, რომ უკეთესი სამყარო შესაძლებელია, არამედ თავად ქცევის, გამოხატვის ფორმებს, მთელს აფექტურ ფონს, რომელიც პროტესტს მუდამ თან ახლავს. ესაა, ერთი მხრივ, მაღალი ემოციური ფონი, ეიფორია, ეგზალტაციაც კი, რომელიც საპროტესტო აქციებზე ჩნდება და მაპროტესტებლებს ერთ კოლექტიურ სხეულად გარდაქმნის, მათ შორის ისეთსავე ევქარისტიულ ერთობას წარმოშობს, როგორიც ქრისტეს მისტიური სხეულია შუა საუკუნეების ქრისტიანულ მრევლში. მეორე მხრივ, მშვიდობიანი პროტესტის რადიკალური ფორმები - შიმშილობა, თვითდაზიანება, თავგანწირვა - ყველაფერი ამის პროტოტიპები ჯერ ადრეულ ქრისტიანობაში გაჩნდა, შემდეგ ისლამში. ესაა მოწამეობა, რელიგიური გაგებით, ღმერთის მოწმეობა. ბერძნული სიტყვა mártys, რომელიც მოწამის აღმნიშვნელია, მოწმეს ნიშნავს. იგულისხმება ქრისტეს ჯვარცმის მიბაძვით მისდამი რწმენის დამოწმება, არა მრწამსის წარმოთქმით, არამედ წამებით. შემთხვევითი არაა, რომ ლათინური სიტყვა protestari, საიდანაც ნაწარმოებია სიტყვა პროტესტი, იმავე შინაარსისაა, ანუ დამოწმება, საჯაროდ თქმა, ჩვენების მიცემა. შესაბამისად, მოწამეობაც და პროტესტიც, იმ პირვანდელი სახით, როგორც ეს მოვლენები გაჩნდა, იდენტურ ქმედებას გამოხატავდა: მრწამსის საჯაროდ განცხადებას, მაშინაც, როცა ის კანონის დარღვევაა, თანაც ზუსტად იცი, რომ ამის გამო მკაცრი და სასტიკი სასჯელი გელის, მაგრამ სრული შეგნებით სჩადიხარ.

პირველქრისტიანების დევნის ისტორიაში ყველაზე უცნაურიც და განსაცვიფრებელიც ისაა, რომ ცნობილი მოწამეები, რომელთა სახელებიც ეკლესიის ისტორიამ წმინდანების რანგში შემოინახა, თავადვე მიდიან რელიგიურად ერთობ ტოლერანტი რომის იმპერიის გამოწვევაზე. გარდა იმისა, რომ ეკლესია როგორც იატაკქვეშა ორგანიზაცია გაჩნდა რომის კატაკომბებში, მის საწყისებში ძლიერი სოციალური და პოლიტიკური პროტესტიც იყო ჩადებული. ამ თვალსაზრისით ის პირველი დიდი საერთაშორისო საპროტესტო მოძრაობაც იყო, რომელიც მთელი ანტიკური სამყაროს მიმართ გამოხატავდა პროტესტს - აპროტესტებდა იმპერიულ ჩაგვრას, მონობას, წარჩინებული კლასის აღვირახსნილ დეკადენტურ ცხოვრებას, სოციალურ და გენდერულ უთანასწორობას. ყველა ეს საპროტესტო მუხტი იმ დროს ერთადერთ, უნივერსალურ და ყველასათვის გასაგებ - რელიგიურ ენაზე ითარგმნა და ამ ენის მეშვეობით გამოითქვა. ქრისტიანობა პირველი მაპროტესტებელი რელიგიაა, პროტესტი მისი არა მხოლოდ სოციალური ასპექტია, არამედ არსობრივი მოტივი, რომელსაც უთანასწორო ბრძოლაში მასების მობილიზაცია შეეძლო.

ქართული ლიტერატურის უძველესი ნიმუშიც „შუშანიკის წამებაც“ პროტესტის ისტორიაა: შუშანიკი არ ემორჩილება და პროტესტს უცხადებს საკუთარ რჯულშეცვლილ ქმარს, ვარსქენ პიტიახშს.

პროტესტის ფორმად ის სრულიად შეგნებულად ყველაზე რადიკალურ გზას ირჩევს - მოწამეობრივ სიკვდილს. ნაგვემ და ნაიარევ სხეულს საკრალური, გამომსყიდველი მნიშვნელობა ენიჭება: „და მე ვარქუ წმიდასა შუშანიკს: „მიბრძანე და მოგბანო სისხლი ეგე პირსა შენსა და ნაცარი, რომელი თუალთა შენთა შთახეულ არს, და სალბუნი და წამალი დაგდვა, რაჲთა ჰე, ღა-მე თუ განიკურნო“. ხოლო წმიდამან შუშანიკ მრქუა მე: „ხუცეს, მაგას ნუ იტყჳ, რამეთუ სისხლი ესე განმწმენდელ არს ცოდვათა ჩემთაჲ“. რამდენადაც უფრო შემზარავად გამოიყურება სხეული, მით უფრო მეტ სიმტკიცეს იძენს მოწამე: “და ვითარცა მეშჳდჱ წელი დადგებოდა, მოიწია წმიდისა და სამგზის სანატრელისა შუშანიკის ზედა წყლულებაჲცა ჴორცთა მისთაჲ და დაუცხრომელად შრომათა მათ გამო დაუსივდეს ფერჴნი მისნი და თხრამლი აღმოსდიოდა ადგილდ-ადგილდ. და წყლულებანი დიდ-დიდნი იყვნეს და მატლიცა დასხმულ იყო წყლულთა მათ, რომელ-იგი აღიღო ჴელითა თჳსითა და მიჩუენებდა მე და ჰმადლობდა ღმერთსა.”

მოწამეობა ან შიმშილობით თუ თვითგვემით საკუთარი თავის სიკვდილამდე მიყვანა, ამ საპროტესტო მოძრაობის თვითგამოხატვის რადიკალური ფორმები იყო, რომლებზეც მოწამეები სრულიად ცნობიერად მიდიოდნენ. „ნება მიბოძეთ, მხეცთა საკვები ვიყო, რომლის მეშვეობითაც შესაძლებელია ღმერთთან მისვლა! ხორბალი ვარ ღმერთის, მხეცების კბილებით დავიფქვები, ქრისტეს წმინდა პურად რომ ვიქცე,“ - ეგნატე ანტიოქიელის (I-II ს.) ეს სიტყვები, რომელიც მან მოწამეობრივი სიკვდილის წინ დაწერა, მთელი პირველქრისტიანობის პათოსს გამოხატავს - მოწამეობრივი სიკვდილის, როგორც ჯილდოს მიღება. გვიანანტიკური ხანის უდიდესი თეოლოგი ტერტულიანე (II ს.) კი წერდა, „სამოთხის კარის ერთადერთი გასაღები შენი სისხლია.“ ამდენად, მოწამეობრივი სიკვდილი ცხოვრების მთავარი იდეალისკენ მიმავალი ერთადერთი გზა უნდა ყოფილიყო. ეს ურადიკალურესი პროტესტი სამოთხით ჯიდლოვდებოდა. პირველადი საპროტესტო მუხტი უმაღლესი მიზნით იყო გამყარებული და ცხოვრებას ტრანსცენდენტულ საზრისს სძენდა სწორედ სიცოცხლის განადგურების ხარჯზე. 

ქრისტიანობა სამ საუკუნეში მსოფლიო რელიგიად იქცა და ამავე დროს რადიკალური პროტესტის და დაუმორჩილებლობის არქეტიპული ფორმები შექმნა, რომლებიც დროთა განმავლობაში მუდმივად იცვლიან შინაარსსს, მაგრამ  ინარჩუნებენ პათოსს.

მას შემდეგ, რაც ქრისტიანობა IV საუკუნის ბოლოს რომის იმპერიის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა, ეკლესია თავად იქცა სხვადასხვა სახის „მწვალებლების“ მდევნელად. მაგრამ მოწამეობრივი სულისკვეთება, მთელი თავისი თვითგვემისა და თვითდაზიანების პრაქტიკებით, არსად გამქრალა. ამ რადიკალური ტრანსფორმაციის მომენტში ჩნდება ბერ-მონაზვნობა. სიცოცხლისათვის მტრულ გარემოში - უდაბნოებში დასახლება და მკაცრი ასკეტიზმი იყო პროტესტი ეკლესიის მიმართ, რადგან ის თავადაც ძალაუფლების ინსტიტუციად, სახელმწიფოდ იქცა. ამა სოფლის ამაოებისგან განდგომა და მეუდაბნეობა ხორციელი თვითგანადგურების არანაკლებ სასტიკ ფორმებსაც კი იცნობდა, ვიდრე მოწამეობა. თუმცა ბერ-მონაზვნობა შიდა საეკლესიო ფენომენია. პროტესტის უფრო რადიკალური ფორმა ეკლესიისგან განდგომა, მისი პოლიტიკური თუ დოგმატური ხაზიდან გადახვევა იყო, რასაც მწვალებლობა (hairesis – „არჩევა“) ეწოდა.

„მწვალებლები“ თავდაპირველად მთელი მიმდინარეობები (გნოსტიკოსები, არიანელები, ნესტორიანელები, მანიქეველები, კათარები) იყო, რომლებიც რომის ეკლესიის ცენტრალურ ხაზს არ ემორჩილებოდნენ, მაღალ და გვიან შუა საუკუნეებში ცალკეული ინდივიდები გამოჩდნენ, რომლებიც პირველი მოწამეების მსგავსად, აპროტესტებდნენ, დოგმატურ თუ სამართლებრივ კანონებს არღვევდნენ, ეკლესიას პროვოცირებდნენ და ამით მოწამეობრივ სიკვდილზე მიდიოდნენ. ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი მწვალებელი-მოწამე ჯორდანო ბრუნოა, რომლის პროცესი, სასტიკი წამებებით, ორი წელი გრძელდებოდა. მის გარდა, ასობით და ათასობით ნაკლებად ცნობილი, ან უცნობი „მწვალებლები“, რომლებიც სიცოცხლეს სწირავდნენ არა დაპირებულ სამოთხეში მოსახვედრად, არამედ საკუთარი რწმენის და შეგნების გამო. დევნილობა და მოწამეობა მათი მართალი პროტესტის დასტური იყო.  

XVI საუკუნის დასაწყიში პაპის მიერ მწვალებლად გამოცხადებული ერთი გერმანელი ბერი და თეოლოგი მარტინ ლუთერი ახალ სარწმუნოებრივ მიმართულებას ქმნის, რომელიც პროტესტანტიზმის სახელით ინათლება (მიუხედავად იმისა, რომ ლუთერი და მისი მიმდევრები საკუთარ თავს „ევანგელისტებად“ მოიხსენიებდნენ). ლუთერიც, კალვინიც, ცვინგლიც - კათოლიკური ეკლესიისთვის ჩვეულებრივი მწვალებლები იყვნენ, რომლებიც პროტესტს უცხადებდნენ რომის ეკლესიას, მის კანონებს და დოგმებს უხეშად არღვევდნენ. განსხვავებით წინამორბედი „მწვალებლებისგან“, ლუთერს უზარმაზარი პოლიტიკური მხარდაჭერა აღმოაჩნდა ჯერ გერმანიაში, შემდეგ მთელ ევროპაში. ამან ლუთერის და მისი მიმდევრების მწვალებლობა ახალ ეკლესიებად აქცია, რომლებსაც დღემდე ზოგად სახელად „პროტესტანტები“ შემორჩათ. 1648 წელს გაფორმებული „ვესტფალიის მშვიდობით“ ევროპაში ხანგრძლივი და სისასტიკით გამორჩეული სარწმუნოებრივი ომები დასრულდა პროტესტანტული ეკლესიების აღიარებით, ევროპა მრავალკონფესიურ კონტინენტად იქცა. ერთ დროს მწვალებელმა პროტესტანტებმა კი ძალაუფლების მოპოვებასთან ერთად საკუთარ რიგებში მწვალებლებისა და „კუდიანების“ გამოვლენა და დევნა დაიწყეს.

ძველი, საკრალური სულისკვეთება ახალ ეპოქაში სრულიად ახალ, არარელიგიურ კონტექსტებში ჩნდება. რევოლუციონრები, დისიდენტები, მანიფესტაციების წინამძღოლები, თუ სახე-ფიგურები - პირდაპირ იმეორებენ პროტესტის იმ ფორმებს, რომელიც ადრექრისტიანობამ შექმნა და შუა საუკუნეების მწვალებლობამ შემოინახა.

თავისუფლების შემზღუდველი კანონების შეგნებული დარღვევა, შიმშილობა, პირის ან თვალის ამოკერვა, უკიდურეს შემთხვევაში საკუთარი თავის დაწვა - პირდაპირაა ნამემკვიდრევი ახალი აღთქმის პირველი მიმდევრებისგან. ძალაუფლების რეპრესიული სისტემის გამოწვევა და თვითდაზიანება თუ წამებისთვის მზადყოფნა თანამედროვე საპროტესტო მოძრაობების „რელიგიური“ ელემენტია. სწორედ ეს ფორმაა იმ ძალის მუხტის მატარებელი, რომელიც საპროტესტო მოძრაობის ემოციურ განზომილებას ქმნის. 

„სხვაგვარად არ ძალმიძს”

„აქა ვდგავარ და სხვაგვარად არ ძალმიძს!” - ეს სიტყვები მარტინ ლუთერმა, 1521 წლის 16 აპრილს გერმანიის ქალაქ ვორმსში საღვთო რომის იმპერატორის და რაიხსთაგის წინაშე წარმოთქვა. ასეთი იყო მისი პასუხი პაპის მიერ ეკლესიიდან მის განკვეთასა და მწვალებლად შერაცხვაზე. ეს ფრაზა ლუთერს თავისი მოხსენების დამთავრების შემდეგ უთქვამს და მხოლოდ ზეპირი გადმოცემებით შემორჩა ისტორიას. მიუხედავად ამისა, სწორედ ის იქცა ლუთერის ყველაზე ცნობილ ფრაზად და მას შემდეგ პრინციპულობის და უკომპრომისობის რიტორიკულ ფორმულადაც გამოიყენება. გარდა რიტორიკისა, მასში მნიშვნელოვანი ფსიქოლოგიური მექანიზმია გაცხადებული:

„სხვაგვარად არ ძალმიძს!” ადამიანების კატეგორია, რომელსაც homo protestans - მაპროტესტებელი ადამიანი შეიძლება ეწოდოს, განასახიერებს სწორედ ისეთ ფსიქოლოგიურ ტიპს, რომელსაც „სხვაგვარად არ ძალუძს”.

ესაა ფსიქოტიპი, რომელიც მუდამ ავტორიტეტთან კონფრონტაციაშია, დაუმორჩილებლობა და პროტესტი მისი არსებობის და თვითრეალიზების ერთადერთი შესაძლებელი ფორმაა. ამგვარ ადამიანებს შემოაქვთ დისონანსი საყოველთაო მორჩილებისა და ერთაზროვნების გარემოში. „სხვაგვარად არ ძალმიძს“ გამორიცხავს არჩევანის შესაძლებლობას, ნებისმიერი ოპორტუნიზმი მისთვის ეგზისტენციურად მომაკვდინებელია. ის იმდენად არსებობს, რამდენადაც აპროტესტებს, წინააღმდეგობაშია. ფსიქოანალიტიკური დახასიათება იქნებოდა, რომ ამ ფსიქიკური სტრუქტურის ადამიანი არღვევს აკრძალვას, ეურჩება ავტორიტეტს, არა იმიტომ, რომ სასჯელს გადაურჩეს, არამედ სწორედ იმის გამო, რომ იცის, დაისჯება.

შეიძლება ითქვას, რომ ყველა თავისუფალი მოაზროვნე სწორედ ამგვარი ფსიქიკური წყობისაა, მთელი მისი შთაგონებაც და სასიცოცხლო ენერგიებიც „დინების წინააღმდეგ“ სვლიდან მოდის. აზროვნების ან შემოქმედების თავისუფლება ტრანსგრესიულ აქტებში ვლინდება, საყოველთაო წესების და ნორმების დარღვევით, დაწესებულ ზღვარზე გადაბიჯებით და არა, როცა „ყველაფერი ნებადართულია“. თავისუფალი აზრი არათავისუფალ გარემოში იბადება, ის ჩნდება საყოველთაოდ მიღებულის და ნაკარნახევის საპირისპირო, ამდენად,  როგორც სახელმწიფოს თუ საზოგადოების პროვოცირება, როგორც პროტესტი გაბატონებული და ძალაუფლებით განმტკიცებული შეხედულებების წინააღმდეგ. საკუთარი თავის მუდმივად საფრთხეში ჩაგდება თავისუფალი აზროვნების ლოგიკური შედეგია. შესაბამისად, სასამართლოები, პატიმრობები, აკრძალვა, ცენზურა, ეკლესიისგან შეჩვენება თუ საზოგადოების რისხვა - თავისუფალი მოაზროვნეების ბიოგრაფიის აუცილებელი ნაწილებია.

ასეთი თავისუფალი მოაზროვნისა და ხელოვანის განსახიერებაა პიერ პაოლო პაზოლინი, რომლის  თითქმის ყველა წიგნსა თუ ფილმს სასამართლო პროცესები მოჰყვებოდა. უკვე 1960-იან წლებში მან ერთ-ერთმა პირველმა აიმაღლა ხმა სამომხმარებლო კაპიტალიზმის - ფაშიზმის ახალი და კიდევ უფრო საშიში ფორმის - წინააღმდეგ, რომელსაც ის მთელი თავისი შემოქმედებითი შემართებით უპირისპირდებოდა და ცხოვრებაც მოწამეობრივი სიკვდილით დაასრულა. პაზოლინი ყველასათვის მოულოდნელად, ღიად დაუპირისპირდა 1968 წლის აზვირთებულ მემარცხენე შინაარსის სტუდენტურ პროტესტებს, რომელიც მთელ დასავლეთს მოედო. პაზოლინიმ მათში ბიურგერული ფენისთვის დამახასიათებელი სიყალბე დაინახა, პრივილეგირებული კლასის განებივრებული ბავშვები, რომლებისთვისაც პროტესტი უფრო საკუთარი პრივილეგირებულობისა თუ დაუსჯელობის გამოვლინება იყო, ვიდრე გააზრებული ამბოხი. შეიძლება მას მეამბოხე სტუდენტებში სწორედ „სხვაგვარად არ ძალმიძს“ დააკლდა.

პაზოლინიმ საპროტესტო მოძრაობებში აღმოაჩინა ახალი ტიპაჟი - პროფესიონალი მაპროტესტებლები, „ისინი, ვინც პოლიტიკურ აქტივიზმში სპეციალიზირდებიან (უმეცრების განსაკუთრებული ფორმა), ხშირად ცუდი ხასიათი აქვთ, ისინი არაადამიანურები და თანაგრძნობის უნარს მოკლებულები არიან, უსიამოვნოები, ერთი სიტყვით ზუსტად ისეთები, როგორებიც სწორედ ბრუტალურ ნეოკაპიტალისტურ ტექნოკრატიას სურს.“

XX საუკუნის მეორე ნახევარში პროფესიული აქტივიზმი ჩნდება, როგორც პროტესტის ნომენკლატურა, ინსტიტუციონალიზებული პროტესტი, რომელიც საპროტესტო სივრცეს იკავებს, საპროტესტო მუხტს შთანთქავს, პროტესტს იმიტაციად, ფარსად გარდაქმნის. ფარსია, მთელი ის პათეტიკა და თეატრალურობა, რომელიც საპროტესტო ტრიბუნებიდან ისმის. უკმაყოფილების მთელი ენერგია პროფესიულად დადგმულ და ნათამაშებ სანახაობაზე იხარჯება. ესთეტიკა, რომელიც საპროტესტო მორევიდან არ იბადება, ისეთივე ყალბია, როგორც სამთავრობო პარადები.

თუმცა, მაღალოსტატურად დადგმული ფარსი შეიძლება უფრო ეფექტურადაც გამოიყურებოდეს და პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად უკეთ გამოსაყენებელიც იყოს, ვიდრე გულწრფელი პროტესტი. ასეთ შემთხვევაში პროტესტი ძალაუფლებრივი თამაშების ინსტრუმენტი ხდება. პროფესიონალური აქტივიზმი, როგორც კარიერიზმის ნაირსახეობა, საფრთხეა არა სისტემისთვის, რომელსაც უპირისპირდება, არამედ თავად საპროტესტო მუხტისთვის, რომელიც თავისით იფეთქებს და მათზე დგას, ვისაც  „სხვაგვარად არ ძალუძთ“. ესაა ნამდვილი, ცოცხალი პროტესტი, რომელიც სპონტანურად იბადება და რევოლუციადაც შეიძლება აზვირთდეს. ამგვარი პროტესტის მიზანიც ერთი პოლიტიკური ძალის მეორით ჩანაცვლება კი არა, სისტემის დემონტაჟი, საზოგადოების ტრანსფორმაციაა.

პროტესტი ცოცხლდება, როცა ფარსი დამთავრებულია, როცა ნომენკლატურა სცენას ტოვებს და ასპარეზზე ის ადამიანები გამოდიან, რომლებსაც „სხვაგვარად არ ძალუძთ“, როცა პროტესტი აუცილებლობითაა ნაკარნახები და არა პროფესიული მოვალეობით, ან მასების მანიპულაციით.

ეს უნარი - „სხვაგავარად არ ძალმიძს“ - არ არის ინტელექტუალების საკუთრება, აქ ინტელექტი მეორეხარისხოვანია. გადამწყვეტი სხვაგვარად შეუძლებლობის განცდაა, რომელიც ადამიანებს ყველაზე გაბედულ ნაბიჯებს ადგმევინებს. ეს განცდა ერთგვარი რელიგიური თუ სპირიტუალური ელემენტია, მაშინაც, როცა ის, ვინც აპროტესტებს, ათეისტია, სხვაგვარად შეუძლებლობის პათოსი პროტესტის გამოხატვის ქცევის არქაულ პატერნებს ააქტიურებს, რომელთა მეშვეობითაც სიცოცხლის დაკარგვის შიში გადაილახება.   

პოლიტიკური სპირიტუალობა

1978 წელს მიშელ ფუკო შეეცადა ძალაუფლებასთან წინააღმდეგობის ახალი თეორია შეექმნა, რომელშიც პოლიტიკურთან პირდაპირ ბმაში რელიგიური ელემენტი გამოჩნდა. ეს არ ყოფილა „პოლიტიკური თეოლოგია“, თუ ძალაუფლების რაიმე სახით რელიგიური დაფუძნება. ფუკოს საპირისპირო მხარე აინტერესებდა: ადამიანი, რომელიც მასზე შეუდარებლად აღმატებულ ძალაუფლებას უპირისპირდება და მზადაა მის წინააღმდეგ ბრძოლაში დათმოს სიცოცხლე, ან სასტიკი წამებებისათვის გაიმეტოს თავი. ფუკოს თანახმად, არსებობს ერთგვარი „პოლიტიკური სპირიტუალურობა“, „ფორმა, რომელსაც პოლიტიკური ბრძოლა იღებს, როცა ის ხალხის ფართო ფენებს მოიცავს. ათასგვარი უკმაყოფილების, ბრაზის, სიღატაკის და უიმედობისგან ის ქმნის ძალას.“

სანამ ფუკო ამ საკითხით დაინტერესდებოდა, წაიკითხა გერმანელი მარქსისტი ფილოსოფოსის ერნსტ ბლოხის (1885-1977) სამტომეული „იმედის პრინციპი“, რომლის მნიშვნელოვანი ნაწილი პირველქრისტიანულ კომუნებს და შუა საუკუნეების სახალხო რელიგიურ მოძრაობებს, მაგალითად, ქილიასტურს, ეძღვნება. ბლოხის მიხედვით, უკეთესი სამყაროს შექმნის იმედი სათავეს იღებს ესქატოლოგიური რწმენიდან, რომ „ჟამი ჯერ არ დამდგარა“ და სამყაროს აღსასრულამდე ხსნა კიდევ შესაძლებელია. ოფიციალური საეკლესიო დოქტრინებისგან განსხვავებით, ხსნა არა სასუფეველში, არამედ მიწაზე უნდა დამდგარიყო. ასეთივე იყო პირველი ქრისტიანების პათოსიც, „ახალი ცა და ახალი მიწა“, რომელზეც სამართლიანობა იბატონებდა.

მარქსისტი ბლოხის თანახმად, ყველა რევოლუციური მოძრაობის ბირთვს ქმნის არა რომელიმე პოლიტიკური მოძღვრება, მათ შორის არც მარქსიზმი, არამედ ხალხური სპირიტუალურობა, რომელიც მძლავრ პოლიტიკურ ძალად გარდაქმნის პოტენციალს შეიცავს. სწორედ ასეთ ძალას შესწევს იმისი უნარი, რომ წინ აღუდგეს მოძალადე და მჩაგვრელ სისტემებს.

1978 წელს, ბლოხის „იმედის პრინციპის“ წაკითხვის შემდეგ, ფუკო თეირანში გაემგზავრა ერთი იტალიური გაზეთისთვის რეპორტაჟების დასაწერად; როგორც მოგვიანებით გამოტყდა, კოლეჟ დე ფრანსის პროფესორისა და იმ დროს უკვე მსოფლიო მასშტაბით აღიარებულ ფილოსოფოსს ასეთი ნაბიჯი სწორედ ბლოხის თეორიის ადგილზე გადამოწმების სურვილი იყო. ამბოხებული თეირანის ქუჩებში შექმნა ფუკომ „პოლიტიკური სპირიტუალობის“ ცნება. მისი აზრით, შიიტური ისლამი ირანელებისთვის არა უბრალოდ რელიგია იყო, მისი თანამედროვე დასავლური გაგებით, როგორც „სულიერების სფერო“, არამედ ცხოვრების წესი, რომელიც ადამიანებს „ისტორიისა და კულტურისადმი მიკუთვნებულობას“ განაცდევინებდა. ირანის რევოლუციის დღეებში ფუკოს გაუჩნდა იმედი, რომ „ისლამური რესპუბლიკა“, რომელიც ხალხმა რევოლუციით შექმნა, ჰუმანისტური და სახალხო-დემოკრატიული იქნებოდა. თუმცა მალევე მოუწია საკუთარი გაწბილების საჯაროდ აღიარება. მიუხედავად ამისა, ფუკოს ფილოსოფიური შემეცნებისთვის მთავარი „ნების“ ხელახალი აღმოჩენა იყო. როგორც თავადვე ამბობს, ის ყოველთვის ეჭვით ან ირონიულად უყურებდა „კოლექტიური ნების“ ცნებას, მაგრამ აჯანყებული თეირანის ქუჩებში, როცა ადამიანები შიშველი ხელებით უპირისპირდებოდნენ შაჰის კბილებამდე შეიარაღებულ ჯარისკაცებს:

„კოლექტიური ნება არავის არასდროს არ უნახავს და მეც დავიჯერე, რომ კოლექტიური ნება რაღაც ღმერთის ან სულის მაგვარი იქნებოდა, რომელსაც ვერასდროს შეხვდები. არ ვიცი დამეთანხმებით თუ არა, მაგრამ ჩვენ ვართ თეირანში და მთელ ირანში ვაწყდებით კოლექტიურ ნებას“,

- ამბობს ერთ ინტერვიუში. კოლექტიური ნების ანალიზს ფუკო ნების და სუბიექტის იდეის გადააზრებამდე მიჰყავს. ფუკო ასკვნის, რომ ნებაა სუბიექტურობის გამოხატულება, სუბიექტი ნების აქტთან ერთად ჩნდება: „ნება არის ის, რაც სუბიექტს მის პოზიციას აფიქსირებინებს (...) ვიტყოდი, რომ ნება წმინდად სუბიექტურობის აქტია, სუბიექტი არის ის, ვინც ნებელობის აქტით ფიქსირებული და დეტერმინირებულია.“ ესაა „რადიკალური თავისუფლების“ მდგომარეობა, რომელიც სუბიექტის ნების გამოხატულების აქტში ხორციელდება, მაშინაც, როცა ის სიკვდილს ირჩევს.

შეიძლება მართლაც ამ ყველაზე ძნელად მოსახელთებელი მდგომარეობის - თავისუფლების - განცდაა ის სპირიტუალური ელემენტი, რომელიც საერთო აქვთ პირველქრისტიან თუ მუსლიმ მოწამეებს, მწვალებლებს, დისიდენტებს, თავისუფალ მოაზროვნეებს თუ მეამბოხეებს, ყველას, ვინც პროტესტს ბედავს; ესაა, რაც ათქმევინებს, „სხვაგვარად არ ძალმიძს“.

ფოტო: გიორგი ყოლბაიას ფოტოამბიდან „ბრაზი და წინააღმდეგობა“